Dərslik Bakı 014 bbk 60. T 12

Respondentin «cüt-cüt müqayisəsinin» nəticələri

	p1	p2	p3	p4	p5	p6	p7	p8	Üstün tutmaların sayı
p1	-	1	0	0	0	0	1	1	3
p2	0	-	0	0	0	0	0	1	1
p3	1	1	-	1	1	1		1	7
p4	1	1	0	-	1	1	1	1	6
p5	1	1	0	0	-	1	1	1	5
p6	1	1	0	0	0	-	1	1	4
p7	0	0	0	0	0	0	-	0	0
p8	0	1	0	0	0	0	1	-	2

Cədvəlin hər bir xanasına sətirdə və sütunda göstərilmiş iki sortun müqayisəsini qeyd edin. Əgər sətirdə olan sorta sütunda olan sortdan daha çox üstünlük verilirsə, xanaya 1 yazılır. Bizim halda pivəni birinci sortu respodent üçün ikinci, yeddinci və səkkizinci sortdan üstündür. Xüsusi bir halı da ayrıca qeyd etmək lazımdır ki, ayrıca götürülmüş respondent iki sortdan birinə üstünlük verə bilməyəndə xanaya 0,5 yazılır.

İkinci sətir – ikinci sort pivənin başqaları ilə müqayisəsinin nəticələridir. Respondent bu sorta ancaq səkkiz nömrəli sortla n8 müqayisədə üstünlük verir. Üçüncü cərgədə ancaq birlər durur, yəni üçüncü sorta digər bütün sortlarla müqayisədə üstünlük verilir. Bu şəkildə bütün cədvəl doldurulur. Bundan sonra hər bir sətir üzrə birlərin sayı, yəni respondent tərəfindən pivə sortuna digər sortlarla müqayisədə necə dəfə üstünlük verildiyi hesablanır. Üstünlük verilməsinin bu sayına görə beşinci respondent üçün pivə sortları aşağıdakı qaydada yerləşdilər:

p3 >p4> p6> p1> p8> p7

Adətən üstünlüyü göstərmək üçün > və  simvollarından istifadə olunur. Əgər p2-i p1-dən üstün tutularsa, bunu belə göstərirlər: p2>p1 və ya p1<p2. Bizim respondent üçün White Bear (p2) pivəsi birinci yerə çıxdı. Bu sütun yeddi üstünlüyə malikdir, sonuncu yerdə isə Bavaria (p1) pivəsi durur, onun heç bir üstünlüyü yoxdur. Beləliklə, əgər hər bir obyektə verilən üstünlüklərin sayından asılı olaraq 1-dən 8-ə qədər ranq vverilsə, ranjirlənmiş cərgə alınır.

2.4.4 cədvəlində pivə həvəskarı olan bütün beş tələbə üçün cüt-cüt müqayisə etmənin nəticələri təqdim olunmuşdur. Bu cədvəl 2.4.3 cədvəli ilə analojidir, fərq ondan ibarətir ki, o, bütün beş tələbənin cədvəlinin bir növ cəmlənməsinin hesabına əldə olunmuşdur.

Cədvəl 2.4.4

Səkkiz pivə sortunun cüt-cüt müqayisəsinin nəticələri

	p1	p2	p3	p4	p5	p6	p7	p8	N	K
p1	-	3	0	1	0	2	4	3	13	2,6
p2	2	-	1	1	1	2	4	3	14	2,8
p3	5	4	-	5	3	4	4	4	29	5,8
p4	4	4	0	-	2	3	4	4	21	4,2
p5	5	4	2	3	-	4	5	5	28	5,6
p6	3	3	1	2	1	-	5	5	20	4,0
p7	1	1	1	1	0	0	-	0	4	0,8
p8	2	2	1	1	0	0	5	-	11	2,2

Axırıncı iki sütunda əslində bütün respondentləri üzrə ümumi göstəricilər təqdim olunur: verilmiş üstünlüklərin sayı (N) bir respondentin payına düşən üstünlüklərin sayı (K). Sosioloq adətən N tipli absolyutlarla deyil, K tipli nisbi kəmiyyətlərlə işləyir. K-nin qiymətindən asılı olaraq pivə sortları verilən üstünlüklərə görə aşağıdakı qaydada düzüldülər:

p3 > p5> p4> p2> p1> p8>p7
Əgər sosioloqu ancaq pivə sortlarının ranjirlənmiş cərgəsi maraqlandırırsa, onda məsələni həll olunmuş hesab etmək olar. Əgər cüt-cüt müqayisə kimi çox zəhmət tələb edən proseduranın tətbiqi nəticəsində həm də başqa vacib nəticələr əldə olunmasaydı, onda, o, effeksiz hesab olunardı. K-nın qiymətləri kəmiyyət xarakteri daşıyır, onlar metrik şkala üzrə əldə olunublar. Pivə sortlarını K-nın qiymətlərindən (0,8-dən 5,8-ə qədər) asılı olaraq xətt düzsək belə bir şəkil alınar:
p7 p8 p1 p2 p6 p4 p5 p3

0 1 2 3 4 5 6

Şəkil 2.4.1
Şəkil 2.4.1-dən görünür ki, bir sorta, digər sorta nisbətən nə qədər üstünlük verimişdir. Göründüyü kimi, p1 (K=2,6) və p2 (K=2,8) sortları demək olar ki, fərlənmirlər, p6 və p4, eləcə də p5 və p3 üçün də situasiya analojidir. Dörd tipoloji qrup kəskin olaraq seçilir, göründüyü kimi, respondentlərin onlara münasibətləri prinsipial olaraq müxtəlifdir. Birinci qrupa – «Jiquleskoe» (p7), ikinci qrupa – «Oçakoskoe» (p8), «Bavaria» (p1) və «White Bear» (N2), üçüncü qrupa – «Tuborq (p6), «Afanasi» (p4), dördüncü qrupa – «Baltika» (p5) və «Gulness» (p3) daxildir. Əgər sosioloqu təkcə ranjirləmə maraqlandırmırsa, yenə də K göstəricisinin bölüşdürülməsinin xarakteri bundan sonrakı analizin məntiqini diktə edir.

Maraqlı bir faktı qeyd edək: girişdə əlimizdə ölçmənin normal səviyyəsi vardı, çıxışda isə biz metrik şkalaya malikiq. Bərabər görünən intervallar metodu və cüt-cüt müqayisə metodu kimi daha çox zəhmət tələb edən ölçmə üsulları bizi kəmiyyət qiymətlərinə, bizim anlamda ölçmənin metrik səviyyəsinə gətirib çıxarır. Yada salaq ki, biz kitabda bütün şkalaların üç tipə (nominal, sıra və metrik) kobud şəkildə bölünməsinə əsaslanırıq. Əslində qeyd olunan iki metodda hər şey daha mürəkkəbdir və nəticədə heç də metrik olmayan şkalalar alınır. Amma bu süjet sizin sosiologiyanı öyrənməyinizin artıq növbəti səviyyəsi üçündür. Mənim başqa şkala tiplərini metodologiyanın ilkin öyrənilməsi üçün tətbiq etmək cəhdlərim baş tutmadı. Buna görə də, bizimlə sizin üçün elə şkalalar metrikdir ki, bu zaman ölçmə səviyyəsi sıra səviyyəsindən yuxarı olur və onlar rəqəmlərə, kəmiyyətlərə bənzəyirlər.

Amma, xüsusi olaraq o faktı qeyd etmək lazımdır ki, cüt-cüt fərqləndirmə metodundan istifadə nəticəsində metrik şkala alınır. Bu, Terstoun tərəfindən, ona əsaslanaraq, sübut olunmuşdur ki, ayrıca respondentin üstünlük vermə dinamikasında normal bölgü qanunu xarakterikdir. Bu nə deməkdir? Əgər respondentlərdən dəfələrlə soruşsaq, onda o, hər dəfə müxtəlif qiymətlər (verdiyi üstünlüyə görə) verməyə başlayacaqdır. Bu təbiidir. Amma, onun verdiyi qiymətlər normal bölgü qanununa tabe olacaqdır, yəni müəyyən orta qiymətdən uzaqlaşma təsadüfi xarakter daşıyacaqdır.

Nəzərdən keçirdiyimiz iki ranjirləmə metodunun müqayisəli analizinə keçməzdən əvvəl cüt-cüt müqayisə metodunun tətbiqinin şərti üzərində dayanaq.