Dərslik Bakı 014 bbk 60. T 12

Müxtəlif professional qruplarda təhsildən razılığın

strukturu

0,45
0,4
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
1		2		3		4		5

1

2

3

		4
		5
		6

“Təhsildən razılığa” görə müxtəlif qruplarda peşə strukturu.

0,45
0,4
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1 0,05 0
	politoloq		sosioloq		kulturoloq		filoloq		psixoloq			tarixçi

1 5

		2
		3
		4

Sosiologiyada əlamətlərin asılı – müstəqil əlamətlərə bölünməsi heç də həmişə məzmunca əsaslandırılmır. Çox vaxt belə bölgü analiz prosesində zəruridir və funksional xarakter daşıyır. Bu o mənadır ki, eyni bir əlamət məzmunundan asılı olmayaraq bir məsələdə asılı rolunda digərində isə müstəqil rolunda çıxış edə bilər. Həm də eyni bir tədqiqatın çərçivəsində. Aydındir ki, hər bir sorğuda iştirak edən “obyektlər” (cins, yaş, təhsil, mənşə və s.) müstəqil kimi şərh olunan əlamətlər törədir.

Əgər şəkil 3.3.1-ə və şəkil 3.3.2-ə qayıtsaq onda aşağıdakıları görə bilərik. Təsəvvür edək ki, hər bir şəkildə olan əyrixətlər öz aralarında oxşardırlar. bu sosioloq üçün nə deməkdir? Birincisi bu o deməkdir ki, təhsildən razılığın müxtəlif dərəcələrinə malik tələbələrin qruplarında peşə strukturu eynidir və bu dərəcədən asılı deyil. Bu zaman struktur humanitar – tələbələrin (sətirlər üzrə marqinal sıxlıqlar) bütün məcmusunun peşə strukturu kimidir. İkincisi, bu o deməkdir ki, bütün peşə qruplarında razılıq strukturu eynidir və tələbənin gələcək peşəsindən asılı deyildir. Həm də bu struktur bütün məcmu boyu (sütunlar üzrə marqinal sıxlıqlar) elə bu cürdür. O zaman “peşə” və “razılıq” fenomenləri arasında əlaqə olmur, statistik əlaqə müşahidə olunmur. Bütün əlamətlər statistik olaraq müstəqildirlər.

Onu da başa düşmək çətin deyildir ki, tədqiqatlarda belə situasiyaya praktiki olaraq rast gəlmək olmur və ona görə yox ki, əlaqənin olmaması müşahidə olunmur, bu tamam başqa səbəblər üzündəndir. Əsas səbəb bizim sosioloji məlumatların spesifikasıdır. Bu onların qeyri – sabit xarakteridir. Məsələn, bu təhsildən razılıq kimi fenomenin ölçülməsindəki qeyri – dəqiqlikdə özünü göstərir. Bunun çoxlu səbəbləri vardır. Bu həm ölçmə metodikasının qeyri – mükəmməlliyi, həm respondentlərin cavablarının qeyri – sabitliyi, həm də pis seçmədir. Bir şey aydındır ki, bizim öyrəndiyimiz əlamətin konkret qiymətlərinə həmişə bir çox təsadüfi və qeyri – təsadüfi faktorların təsiri olur. Qeyri – təsadüfi faktorlarla sosioloq mübarizə apara bilir, təsadüfilərin yeri həmişə olacaqdır. Buna görə də sosioloq, bu studiyanı nəzərə alaraq, nəticələr çıxarır. “Səhv etmək” səviyyəsini təyin edir. Statistik müstəqillik ideal halda deyil, ideala yaxın halda təsdiqlənir.

Başqa bir tamamilə əks bir situasiyanı təsəvvür edək ki, bu zaman şəkillərin hər birində bütün əyrixətlər oxşar və uyğun deyillər. Sosioloq üçün bu o deməkdir ki, təhsildən razılığı müxtəlif dərəcədə olan hər bir qrupun öz peşə strukturu vardır. Hər peşə qrupunun isə öz şəxsi razılıq strukturu mövcuddur. Bundan belə bir nəticə çıxır ki, tələbənin gələcək peşəsi onun təhsildən razılığı ilə bağlıdır, güclü statistik asılılıq müşahidə olunur. Təbiidir ki, tədqiqatlarda da belə situasiyaya praktiki olaraq rast gəlinmir.

Real şəkillər çox çətinliklə vizual interpretasiya olunurlar. Həm də tədqiqatlarda onların sayı lap çox olur. Buna görə də əlamətlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin səviyyəsinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinə əlamətlərin bir – birinə güclü və ya zəif təsirinin müəyyən olunmasına zərurət yaranır. Bunu müxtəlif qarşılıqlı əlaqə tədbirləri vasitəsilə etmək olar. Biz əlaqə ölçüləri və ya əlaqə əmsalları kimi mühüm anlayışlara yaxınlaşdıq. Belə tədbirlər çoxdur, belə ki, “əlaqə” anlayışının çoxlu müxtəlif inteqrasiyaları vardır. Başqa sözlə desək, əlaqəni cürbəcür anlamaq olar. Bu birincisi. İkincisi, hətta əlaqəni başa düşməyə olan eyni cür yanaşmanın çərçivəsində də onun riyazi formalizasiyasının müxtəlif üsulları mövcuddur. Ayrıca götürülmüş əmsal - əlaqənin müəyyən cür başa düşülməsinin riyazi formalizasiyasıdır.

Bölgünün empirik əyrixətlərinin oxşarlığı səviyyəsinin bəzi kəmiyyət qiymətlərinin lazım olması indi bizdə şübhə doğurmur. Amma bu ancaq konteksdir, əlaqənin anlanmasının interpretasiyalarından biridir. Əlaqənin müxtəlif əmsallarını nəzərdən keçirməzdən əvvəl, dixotomik anlayış cütlərini tətbiq edək, onlar olmadan “əlaqə” anlayışının empirik interpretasiyasına keçmək olmaz. Hər bir interpretasiya və ya kontekst öz şəxsi əlaqə əmsalının qrupunu yaradır. Bu dixomatik cütlər analizdə “əlaqə” anlayışının istifadəsi zamanı sosioloq üçün anlayış aparatını təşkil edir. Bu cütlərdən bəzilərinin yuxarıda adı çəkilmişdir:

-asılı əlamət - müstəqil əlamət, istiqamətlənmiş əlaqə - istiqamətlənməmiş əlaqə, statistik asılılıq – statistik müstəqillik, güclü (sıx) əlaqə - zəif əlaqə.

Yenə bir neçə cüt anlayışın məzmununun mənasını qısaca izah edək. Bu zaman növbəti fəsildə daxil edəcəyimiz əlaqə əmsallarının adını çəkəcəyik (onalrın ədəbiyyatda qəbul olunmuş adlarını). Beləliklə, növbəti anlayış cütü: funksional əlaqə - korrelyasion əlaqə. Məktəbdə keçdiyimiz hesabdan siz çox yaxşi bilirsiniz ki, iki əlamət arasındakı elə əlaqəyə funksional əlaqə deyilir ki, bu zaman əlamətin eyni bir qiymətinə digərinin bir və ya bir neçə qiyməti uyğun gəlir. Həndəsi olaraq bu gözəl “dalğalı” əyrixətlər (düz xətt, parabola, sinusoid və s.) və ya qırılma nöqtəsi olan əyrixətlərdir (hiperbola). Sosiologiyada funksional əlaqələrə əsasən birinci tipin məlumatları ilə iş zamanı rast gəlinir. İstənilən analitik indeks funksiyanın nümunəsi ola bilər.

İki əlamət arasındakı əlaqəni digər informasiya tipləri çərçivəsində nəzərdən keçirəndə, başqa bir mənzərə müşahidə olunur - əlamətin eyni bir qiymətinə başqa əlamətlərdən biri üzrə qiymətlərin bütövlükdə bölgüsü uyğun gəlir. Belə əlaqə korrelyasiyanın (daha dəqiq desək – stoxastik – amma biz stoxastik və korrelyasiya əlaqələrinin fərqi kimi incəlikləri nəzərdən keçirməyəcəyik). İki əlamət arasındakı bu əlaqə həndəsi yolla ikiölçülü sahədə, yəni müstəvi üzərində nöqtə buludu kimi təsvir oluna bilər.

Şəkil 3.3.3 Güclü əlaqə Şəkil 3.3.4 Zəif əlaqə

Korrelyasiya əlaqəsi güclü (şəkil 3.3.3) və zəif (şəkil 3.3.4) ola bilər. Birinci halda nöqtə buludu dəqiq konfiqurasiyaya, dəqiq qanunauyğunluğa malikdir. Əgər əlamətlər metrik ölçü səviyyəsinə malikdirsə, onda demək olar ki, bir əlamətin qiymətinin artması ilə digərinin qiyməti də orta hesabla artır. Burada xətti əlaqə müşahidə olunur. Bu qanunauyğunluq reqressiya xətti adlandırılan düz xətt vasitəsilə təsvir oluna bilər. Əlbəttə ki, korrelyasiya əlaqəsi qeyri – xətti də ola bilər, yəni düz xətlərlə təsvir olunmaya da bilər.

Korrelyasiya əlaqələri funksional əlaqələrlə təsvir oluna bilməsi bizim üçün vacibdir. Başqa sözlə desək, sosioloq tərəfindən verilmiş (hipotez şəklində) funksional əlaqədən korrelyasiya əlaqəsinin nə qədər fərqlənməsi məsələsini sosioloqun ortaya qoyması qanunauyğundur. Analoji situasiya ilə biz artıq üzləşmişdik. Praktiki olaraq keyfiyyət variasiyasının bütün əmsalları bərabər bölgüdən (düz xətdən) sapma dərəcəsinin qiymətləndirilməsinə əsaslanıblar.

Sosioloq beş informasiya tipindən hər biri ilə iş zamanı funksional asılılıqları vermək və ya seçmək zərurəti ilə üzləşir. Dinamik cərgələrlə iş zamanı əsas məsələ bu cərgəni təsvir edən funksiyanı qurmaq, seçməkdir. Bir çox riyazi metodlar öyrənilən əlamətlərin asılılıq xarakterinin verilməsini nəzərdə tuturlar. Düzdür, bu o deməkdir ki, biz həmişə empirik qanunauyğunluqların təsviri üçün uyğun olan funksiyanı tapacayıq.

Ehtimal olunan əlaqə ölçüsünə görə korrelyasiya əlaqəsi xətti xarakter daşıyır və əlamətlər ölçmənin metrik səviyyəsinə malikdirlər. Belə ölçü Pirsonun xətti əlaqəsinin əmsalı adlandırılır.