Dərslik Bakı 014 bbk 60. T 12

Qlobal – lokal əlaqə ölçüləri kimi anlayış cütündən istifadə də məqsədə uyğundur. Bu anlayış cütü aşağıdakı situasiyanın şərti şəkildə işarə edilməsi üçün nəzərdə tutulan qoşulma cədvəlinə qayıdacaq. Qeyd olunduğu kimi, tələbənin gələcək peşəsi və təhsildən razılığı arasında olan əlaqəni ancaq onların şərti bölgülərinin müqayisəsi ilə müəyyən etmək olar. Bu halda söhbət bir növ bu iki əlamətin bütövlükdə əlaqəsindən gedir. Bu bütövlüyü əks etdirən ölçüləri şərti olaraq qoşulma cədvəli üçün “qlobal ” xarakterdə olan ölçülər kimi müəyyən etmək olar. Bu qəbildən olan ölçülərə “ (xi) - kvadrat” və Qudmen – Kraskal kəmiyyətinə əsaslanan əmsallar daxildirlər.

Eyni zamanda əlaqə məsələsini aşağıdakı şəkildə qoymaq olar. Məsələn, təhsildən olan ən aşağı razılıq ikinci peşə (sosioloq) ilə bağlıdırmı? Bu zaman söhbət şərti olaraq bir növ lokal mənada əlaqələrdən gedir. Belə hallar üçün həm də əlaqə əmsalları mövcuddur. Bunlar Yulun əmsalları kimi determinasiyanın göstəriciləri olan əmsallardır.

Nəzərdən keçirdiyimiz istiqamətlənmiş əlaqə - istiqamətlənməmiş əlaqə cütü əvəzinə: simmetrik əlaqə - qeyri – simmetrik əlaqə terminlərindən istifadə etmək olar. X və Y əlamətləri arasındakı istiqamətləndirilmiş əlaqə əmsallarının hesablanması zamanı bir qayda olaraq məlum olur ki, X→Y üçün əmsalın qiyməti X←Y üçün olan əmsalın qiymətinə bərabər olmur. Bu iki əlamət bərabərhüquqlu deyil, onların yerlərini formal olaraq dəyişmək olmaz. Buradan da assimmetrik əmsallar yaranır. Onları mürəkkəb riyazi metodlarda işlətmək heç də həmişə rahat deyildir. Buna görə də iki assimmetrik əmsalın yanında həmişə üçüncü, bir növ onları orta vəziyyətə salan bir əmsal olur. Biz Quttmanın ölçü üçlüyü və Qudmen – Kraskalın ölçü üçlüyü ilə üzləşəcəyik.

İndi isə vasitəli – vasitəsiz əlaqə, həqiqi – saxta (əmsalın qiyməti) kimi qarşılıqlı əlaqədə olan anlayış cütlərini nəzərdən keçirək. Birinci anlayış cütü əlaqə əmsalının kəmiyyət qiymətinin interpretasiyası zamanı vacibdir. Burada qeyd etmək vacibdir ki, belə qiymətlər əsasında heç də həmişə əlaqənin gücü haqqında (güclü – zəif) danışmaq olmaz. Bir sıra hallarda müəyyən mənada anlaşılan əlaqənin olması və ya olmaması təsdiqlənir. Əgər biz əmsalın konkret qiymətinə görə əlaqənin olduğunu görürüksə, onda bu heç də onu bildirmir ki, öyrənilən iki əlamət arasında vasitəsiz əlaqə reallıqda mövcuddur, bu ancaq vasitəli əlaqənin olduğunu bildirir. Anlayışların ikinci cütü həqiqi qiymət – saxta qiymət burdandır. Ədəbiyyatda buna çoxlu misallar vardır. Məsələn, ABŞ-da 1870-1910-cu illərdə müəllimlərin əmək haqqı ilə şərabın istehlakı arasındakı əlaqənin olması təyin olundu. Bu saxta əlaqəyə bir misaldır. Çünki, bu onunla əlaqələndirildi ki, həmin ildə sənayedə canlanma və əmək haqlarının artması baş vermişdi və bununla da əhalinin bütün qruplarında şərabın istehlakı artmışdı. Bizim halda demək olar ki, tələbənin gələcək peşəsi ilə təhsildən razılıq arasında əlaqə vardır. Amma, o, saxta xarakter daşıya bilər, çünki vasitəçiliyi edən başqa əlamətlər ediblər. Məsələn, sosial mənşə, davamiyyət, həyatdan razılıq, sabaha inam və s.

Başqa bir situasiya mümkün ola bilər, bu zaman əlaqə əmsalının qiyməti onun yoxluğuna işarə edir, işin əslində isə əlaqə mövcuddur. Bu misalı kitabın sonrakı bölməsində özündən razılıq və həyatından razılıq kimi əlamətlər halı üçün verəcəyik.

Statistik asılılıq – statistik müstəqillik haqqında daha bir neçə söz deyək. Bunlar çox vacib anlayışlardır. Yenidən bizim qoşulma cədvəlimizə və şərti bölgülərin müqayisəsi məsələsinə qayıdaq. Yuxarıda, elementar sağlam düşüncəyə əsaslanaraq bölgülərin strukturlarında olan fərqləri müəyyən etmək üçün biz istiqamətlənmiş ölçülərin istifadəsinin zərurətini başa düşdük. Bununla da tələbənin gələcək peşəsi ilə təhsildən razılığı arasında olan statistik asılılığın müşahidə olunmasını müəyyən etməyi də başa düşdük. Amma, statistik asılılığı müəyyən etmək üçün başqa modeldən, başqa mülahizələrdən istifadə etmək olar. Sualı belə qoyaq. Əgər bu əlamətlər statistik olaraq müstəqildirlərsə, onda qoşulma cədvəlinin xanasında hansı kəmiyyət dura bilər? Əlbəttə ki, bu sual qanunidir. Həm də ki, marqinal sıxlıqlar (birölçülü, sadə) bizə bizim seçməmizdən məlumdur.

Məsələn, (2,1) xanasını nəzərdən keçirək. O, təhsildən narazı olan gələcək sosioloqlara aiddir. “Gələcək peşə” ilə “təhsildən razılıq” əlamətlərinin statistik azadlığını belə bir şəkildə başa düşə bilərik. Bütün sosioloq tələbələr arasında təhsildən narazı olan tələbələrin payına bərabərdir. Axı əlaqənin belə anlaşılması sizdə bunu qəbul etməmək hissi yaratmamalıdır, çünki bu sosioloqun sağlam düşüncəsinə zidd deyildir. Onda statistik müstəqillik situasiyasında bizim xanada durmalı olan qiymət asanlıqla müəyyən oluna bilər. O, yuxarıda qeyd olunmuş proporsiyaya əsaslanaraq hesablanır. Biz ona “ - kvadrat” adlandırılan kəmiyyətə əsaslanan əlaqə ölçülərini nəzərdən keçirən zaman qayıdacayıq.

Bir çox əlaqə əmsalları məhz elə real sıxlıqların (seçmədə alınan) bir növ nəzəri sıxlıqlardan (yəni elə həmin cədvəldə hesablanmış, amma statistik müstəqillik halı üçün nəzərdə tutulmuş olan) sapmasını müəyyən ediblər.

Nəhayət, diqqətimizi daha bir anlayış cütünə verək. Əlamətlər arasındakı əlaqə sosioloqu əlamətlər arasındakı səbəb – nəticə münasibətlərini aşkarlamaq üçün maraqlandırır. Buna görə də o, əlaqələri həmişə bu kontekstlərdə öyrənir: təsir edir – təsir etmir; determinasiya edir – determinasiya etmir; informasiyanı artırır – artırmır; proqnozu yaxşılaşdırır – yaxşılaşdırmır və s. Bizim bütün əvvəlki mülahizələrimizdən aydın olur ki, korrelyasiyalı əlaqənin olması heç də səbəbiyyət haqqında danışmır [ 3. səh. 72-119; 11 səh.43-63]. Eyni zamanda səbəbiyyət analizi korrelyativ əlaqələri öyrənmədən keçinə bilməz. Riyazi metodların spesifik sinfini “səbəbiyyət analizi” termini ilə işarə etmək qəbul olunmuşdur. Bununla yanaşı səbəbiyyət problemi bizim elmdə çox maraqlı, mürəkkəb sahədir ki, onu təkcə riyazi metodlar sinfinə aid etmək olmaz.

Beləliklə, siz əlaqənin öyrənilməsi və anlanması üçün (yəni “əlaqə” anlayışının empirik interpretasiyası üçün) vacib olan dixotomik anlayış cütləri ilə tanış oldunuz. Onlar belədirlər:

səbəbiyyət – korrelyasiya; funksional – korrelyasiya; istiüqamətlənmiş – istiqamətlənməmiş; lokal – qlobal; həqiqi – saxta; statistik asılılıq – statistik müstəqillik;simmetrik – assimmetrik; vasitəli – vasitəsiz; xətti – xətti olmayan.

Əlaqə əmsalları, əlaqə ölçüləri təkcə cüt (biz ancaq belələrini nəzərdən keçirəcəyik) deyil, həm də xüsusi, cəm halda da olurlar. Əmsalları nominal, sıra və metrik ölçmə səviyyələrinə görə fərqləndirirlər. Qoşulma cədvəllərinin özləri müxtəlif olurlar. Əgər bir neçə əlamət qoşulursa, onda onlar həm də çoxölçülü olurlar və onları bir neçə girişi olan cədvəl adlandırırlar.

Kvadrat halında olan qoşulma cədvəli (sətirlərin sayı sütunların sayına bərabərdir) sosiologiyada çox maraqlı sayılır, bu zaman əlamət öz – özü ilə birləşir. Bu panel tədqiqatı situasiyasında baş verir. Təsəvvür edək ki, elə həmin humanitar tələbələri biz bir neçə il sonra təkrar sorğulayırıq. Onda iki əlamət , məsələn, “1997-ci ildə sabaha olan əminlik” və “1999-cu ildə sabaha olan əminlik” üçün olan cədvəl belə əminliyin dəyişkənlik dərəcəsini öyrənməyə imkan verəcəkdir. Belə qoşulma cədvəllərinin analizi üçün spesifik əlaqə ölçüləri mövcuddur.