Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Ali psixi funksiya kimi diqqotin inkişafı və onun pedaqoji prosesdə təşokkülü
Uşaqlarda diqqot çox kiçik yaşlardan inkişaf etmoyo başlayır. Onlann hoyatının ilk aylarında yalniz qeyri-ixtiyari diqqot özüıııı büruzə verir. Bu dövrdə uşaqlar ovvolco koskin xarici qıcıqlara: qaranlıqdan işığa kcçmoyo, tcmperaturuıı doyişməsinə, qəfləton eşidilən yiiksok səslərə vo s. reaksiya verirlor. Mosolon, 40 günü holo tamam olmamış eağa yanında qəflətən səslənən tclcfon zəngindən bərk diksinmiş, sonra ağlamağa başlamışdır. İkiaylıq uşaq adam görən kimi nozərlorini ona çevirir, səso canlanma reaksiyası ilo cavab verir. Hoyatının üçüncü ayından başlayaraq, xüsusilə 4-5-ci aylarda miioyyon cisimlor uşağın diqqotinin obyekti olmağa başlayır. Uşaq parlaq, hərəkətdo olan cisimlorin zahiri cəhətləri ilo daha сох maraqlanır. O, hor hansı bir cisıno uzun miiddot baxa, onu əlləşdiro bilir. Onu colb edən obyektlor əvvəllər az olur, tez-tcz bir obyektdon başqasına keçir. Yerimoyo başladıqdan sonra uşağın diqqotini colb edon obyektlorin miqdan artir, hom do onun diqqotini yalniz cisimlor deyil, sözlər do colb cdir. Lakin uşağın diqqoti holo çox davamsiz, azhocmli ve tezyayinan olur. Gct-gedo diqqotin davamlılığı artir, hocmi böyüyür.

ixtiyari diqqotin rüşcyimləri, adoton, birinci yaşın axırlan vo ya ikinci yaşın əvvollərində baş vcrir. ixtiyari diqqot qeyri-ixtiyari diqqot osasinda inkişaf edir. ixtiyari diqqotin təşəkkiilünə uşaqda nitqin inkişafı ciddi tosir gostorir. Belo ki, yaşlı adamlar nitqin köməyi ilo uşağm diqqotini lazimi obyektlərə yönəldirlor. Oyun

310 'prosesindo, xiisuson do əşyalarla sado omoliyyatlar aparmaq sayo-lində uşaqda indiki anda onun iiciin lazim olan obyektloro diqqotini yönəlımək, onlan başqalanndan seçib ayırmaq tolobati yaranir. Belo bir tolobat ixtiyari diqqotin inkişafına ciddi tosir gostorir. Clnsiyyot zamani yaşlılann göstəriş vo təloblərinin, bunları ifado edon sözlərin tosirilo diqqot bu vo ya digor obyektin uzorino yönolə, comləşə bilir. Bu da ixtiyari diqqotin inkişafı üçün daha elverişli zomin yaradir. Demoli, məktobəqədər yaşda uşağın diqqoti qcyri-ixtiyaridən ixtiyariyə doğru inkişaf edir. Diqqotin homin iki növü müxtolif inkişaf səviyyəsi kimi tozahiir edir. Faktlar gostorir ki, 4-5 yaşlı uşaq diqqotini xeyli miiddot miioyyon bir obyekt iizorindo cəmləşdirməyi öyrənsə do, onun diqqoti tezyayinan olur.

Oyun prosesi məktəbəqədər yaş dövründə ixtiyari diqqotin inkişafına ciddi tosir gostorir. Çünki oyun prosesindo uşaq öz horəkətlorini məqsədəuyğun surotdo əlaqoləndirmok, qrupun toləblərinə tabe olmaq zoruroti qarşısında qalır. Məktəboqədər yaşda oyun vo gücüçatan işləri yerino yetinnok uşağın öz diqqotini niyyətli şəkildə miioyyon cisimlor iizorindo comloşdirmək qabiliyyotini inkişaf etdirir. Lakin homin yaş dövründə qeyri-ixtiyari diqqot iistiin yer tutur. Belo ki, bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqot davamh, gorgin ola bilorso (bozon uşaq oyuna elo uyur ki, otrafdakıların hamisim yaddan çıxarır), ixtiyari diqqot nisboton davamsiz olur, bir obyekt iizorindo uzun miiddot cəmləşə bilmir, asanliqla yayınır. Burada uşaqların cmosiyalan da miihiim rol oynayir. Çiinki məktəbəqədor yaşlı uşaqlarda diqqot cmosiyalarla six əlaqədardır.

Səsli, rəngli, horokot edon cisimlor miisbot emosiyalar omolo gətirdiyinə görə uşağın diqqotini daha artiq colb cdir.

Yalniz moktoboqodor yaş dövriinün sonuna yaxın uşaq öz diqqotini tədricən idaro etmoyo, istənilən obyektə yönoltmoyə başlayır ki, bu da tolim foaliyyoti iiciin vacib şərtlərdən biridir.

Moktobo getmok, tolim foaliyyoti ilo məşğul olmaq diqqotin inkişafma tosir edon çox giiclii amildir. Burada qarşılıqlı dialektik miinasibot nozoro çarpır. Belo ki, uşağın müvəffəqiyyətli tolim foaliyyotinin miihiim şərtlorindon biri dors zamani diqqotli olmasıdır. Digor torofdon, diqqot özü tolim prosesindo daha yaxşı inkişaf edir. Çünki tolim prosesi şagirdlorin diqqətinə yeni tələblər - yalniz maraqlandıqları şeylərə deyil, maraqsiz, lakin lazim olan

311 şeylərə də diqqot ctmok, həm sinifdo biitiin dors boyu. hom do cv tapşınqlarını icra cdorkon gərgin diqqotlə işlomək tolobləri irafl süriir. Bu təloblər uşaqların diqqətinin inkısalında ycni modioli açır. Odur ki, moktəbə daxil olduqdan sonra uşaqda ixtiyari diqqol daha sürətlə inkişaf ctmoyo başlayır. Uşaq öz diqqotini idant ctməyə, istonilən obyekt üzorinə yönəltməyə çalışır.

ixtiyari diqqotin davamlılığı kiçik məktəblido 10-15, orta məktob yaşlıda 15-20, böyiik moktob yaşlıda iso 25 doqiqoyo çattfü Bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqotin do davamlılığı çox olur. 3 yaşlı uşağın qeyri-ixtiyari diqqoti oyun zamani 20-25 doqiqo davam etdiyi halda, 7 yaşında bu miiddot 40^45 doqiqoyo çatır.

Müollim gorok şagirdlorin diqqətinin yaş xiisusiyyotlorini bilsin. Kiçik məktoblilər uzun müddot gorgin surotdo bir işI iizorindo comləşə bilmir, diqqotlorini paylamaq da onlar üçün çətindir. Əgor dərslo bork moşğuldursa, davranışına nozarot cdo bilmir, borkdon danışır, ycrindon durur, demoli, osas mosolo uşaqları maraqlandırmaqdır. Mozmunlu, maraqh matcriahn canh, aydin, cmosional şəkildo çatdırılması şagirdlorin dorsdo diqqot-liliyi iiçiin osas şərtdir.

Psixoloji todqiqatlann noticolori gostorir ki. diqqot kimi ali psixi funksiyamn inkişafı vo torbiyo edilmosi tonzim vo idaro cdilo bilon bir prosesdir.

1. Nozoro almaq lazimdir ki, diqqotin torbiyosi mahiyyoti etibarilo mosuliyyot hissi torbiyosi vo iradi cohd sahosindo moşqlərlo bağlıdır. Bunun üçiin uşaqlardan tolob edilmolidir ki, hor hansi bir işi yerino yctirərkən, iş asan, yüngül, yaxşı monim-sənilmiş olsa da, daima diqqotli olsunlar. Hec zaman diqqotsiz işloməmoli! Uşaqda yalniz bu halda diqqotli olmaq adoti yarana bilor.

Bir cohoti qcyd ctmok lazim golir. Bozon uşağın hor hansi işi, foaliyyoti yerino yctinnosi prosesindo diqqotli olmasmi tomin ctmok üçün miitloq ideal voziyyot (tam sakitlik, konar qiciqlayicilann olmamasi vo s.) yaratmaq nozordo tutulur. Belo bir şəraitdə, песо deyərlər, zərif, ozizlənmiş diqqot inkişaf edər, kiçik kənar qıcıqlayıcı tosir edon kimi belo diqqotin foaliyyoti pozular. Belo olduqda noinki uşaq, hotta yaşlı adam belo miioyyon maneolor, konar qıcıqlayıcılar tosir etdiyi şoraitdə işləyə bilməzlər. Ona göro do bozon şagirdlorin diqqotini miirokkob şəraitdə məşq

ok, möhkəmlondirmək lazimdir, yoni onlan hor cür, hotta işsiz şoraitdə belo işləməyo alışdınnaq lazimdir.

2. 
   Dorsin doqiq təşkili şagirdlərdə diqqotli olmaq vərdışinin nması üçün vacibdir. Dorsin dinamik gcdişi, yaxşı iş qaydası, in aydın, anlaşıqlı, cəlbedici, obrazlı olmasi, montiqi vo sional cohotlorin diizgiin uzlasdinlmasi uşaqlarda diqqotli ağa yönoliş yaradir. Xiisuson do dorsin apanlmasinin optimal şini tapmaq zomridir. Belo ki, dərsi çox siirotlo, toloso-toloso naq uşaqlarda diqqətsizliyə gotirir, onlar çoxlu səhvlərə yol r, bozon şərhin osas yerlorini, başlıca məğzini tuta bilmirlor. Jn ağır templo, sönük aparılması da ziyandir, diqqot yayınır. ki monoton qıcıqlayıcı şagirdləri yorur, onlarda yuxulu yyot yaradir. Odur ki, dors rongaronk şəkildə qurulmalı, nn diqqotinin osas foaliyyot növündon yayınmasına imkan omolidir.
   
3. 
   Bunun iiciin do dors zamani şagirdlorin foal, miistoqil vo adıcı foaliyyotino şərait yaradılmalıdır. Müşahidolor gostorir ki, ollimin tcz-tez «diqqətli o!un», «diqqotınizi yayındırmayın» vo kimi xobərdarlığı lazimi somoro vermir. Ogor miiollim irdlorin fikri foallığını artırır, onlan fikri işo colb edo bilirso, a voziyyot tamamilo başqa ciir olur. Bu halda şagirdlor passiv şahidəçiyo çevrilməz, matcrialı foal surotdo qavramağa, nasını anlamağa, oradan zoruri nəticələr çıxarmağa miivoffoq
   

ar. Bunun üçün şagirdlorin tohlil etmok, miiqayisolondirmok, umiloşdinnok vo s. kimi fikri omoliyyatlardan diizgiin istifado osino nail olmaq lazimdir. Hotta sorğu prosesindo do biitiin irdlorin diqqoti soforbor cdilmoli, cavab veron yoldaşının şərh luna nozaroto istiqamotlondirilmolidir. Bunun iiçün «Yoldaşı-cavabına olavo et?», «Onun sohvini diizolt», «Kim daha qisa vo iq deyə bilər?», «Kim başqa misal gotiro bilor?» vo s. kimi sual tapşırıqların qoyuluşu biitiin sinfi soforbor edo bilor. Tolim terialini çox bositləşdirmək vo ya çox çətinləşdinnok do olmaz. terial cox asan olanda da diqqoti çox colb etmir. 4. Molumdur ki, şagirdlorin qeyri-ixtiyari diqqoti dorso olan lavasitə maraqla sıxı surotdo əlaqədardır. Odur ki, miiollim in hum vozifolorindon biri dorsin şagirdlor iiciin maraqh mosino nail olmaqdir. Olbotto, bu о demok deyildir ki. dors ıişə oyloncoli olmahdir. Belo olarsa uşaqlarda pis vərdiş yarana r, yalniz onlan maraqlandıran şeylə moşğul olmaq, ona diqqot

yetirmok meyli güclənər. Bu, mosolonin bir torəfidir. ■ torofdon, axı, bütün təlim material Ian, biitiin fonlor eyni dərocı maraqh olmur, onlann icorisindo maraqh olam da. maraqsızı vardir. Hamisi eyni dorocodo şagirdlərin bilavasito mara& istinad cdo bilmoz. Lakin elo materiallar var ki, onlar bilavai maraq doğurmasa da, şagirdlərin goloeok foaliyyoti üçün < vacibdir. Ona goro do şagird hor bir todris materialma diqqi olmah, yoni diqqotli olmağa vərdiş etmolidir. К. D. Uşinski mC limloro miiraciot edorok deyirdi: «OIbotto, öz dorsinizi oylon< ctmoklo siz qorxmaya bilorsiniz ki, uşaqlar dorsdo danxacaq lakin yadda saxlayin ki, tolimdo heç do hor şey oyləncəli \ bilmoz, hcç şübhosiz, darıxdıncı şeylər do vardir. hom do onhaj olmalıdır. Uşaqları öyrətmək lazimdir ki, noinki onlal| maraqlandiran. cozb edon şeylori. hom do colb etmoyon şeyləri yerino yetirsinlor, hom do bunu öz borcunu yerino yctinn xatirino ctmosinlor».

Tolim materialma hoqiqi maraq onun zahiri cohotino deyil, mozmununa, hoyati ohomiyyotino goro olmahdir. Y şagird başa düşməlidir ki, miiollimin ona çatdırdığı informasiya ya biliklor zahiron colbedici olmasa da, onlann prakti fəaliyyətindo böyiik ohomiyyoto malikdir. Ona goro do onu do etmok, başa düşmok, anlamaq vo ycri golondo totbiq etino bacarmaq lazimdir.

5. 
   Şagirdlordə diqqoti torbiyo etmok iiciin miihiim şərtlərd biri do onlann tolim cmalatxanalannda, məktəbyanı saholordo vo a, omoyinin somoroli təşkilidir. Ciddi omok rcjimi, onun müəyycl qayda-qanunları, iş ycrinin diizgiin təşkili, tolimatçının gösto-rişlərini doqiq surotdo yerino yetirmok zoruroti diqqoti soforbor cdir, şagirdlori gördüklori iş iizorindo cəmləşdinnəyo alışdırır.
   
6. 
   Şagirdlərdə müşahidoçiliyi inkişaf etdinrıok sayosindo ixtiyari diqqoti mümarisə etdinnək do vacibdir. Hom do uşaqlan dərsdə, küçodə, evdə hor şeyo fikir vermoyo öyrotmok, onlarda müşahidəciliyi inkişaf ctdirməklə yanaşı öz diqqətlorini idaro ve tonzim etmək üçün do vacibdir.
   
7. 
   Miiollim şagirdlordə diqqoti inkişaf etdirmək üçün hor şagirdin fərdi xüsusiyyotlərino yaxından bəlod olmalıdır. Yalnız bu halda şagirdə fərdi yanaşmaq, diqqotini inkişaf etdinnokdə ona köməklik göstonnək olar. Hor bir uşaqda bu vo ya digor halda
   

314 fcqqotsizlik hallarının səbəbini diizgiin müəyyənləşdirmək, ona harsi tosirli tədbirlər görmək vacibdir.

8. Şagirdlərin diqqotini dorsin somoroli mənimsənilməsinə ■ftnoltmok iiçün ictimai roydən diizgiin istifado etmok lazimdir. lülun sinfı soforbor etmok, iimumi iso mane olanlan mozommot ■ток istiqamətinə yönəltmək do vacibdir.

Bir cohoti do unutmaq olmaz ki, yaş artdıqca psixi foaliyyotin

■tiyari olaraq tonzim cdilmosindo diqqot daha miihiim rol oynayir. p. D. Uşinskinin tolim işində şagirdlərin diqqotli olmasının fcfeomiyyoti barədoki çox qiymotli miilahizosini bir daha xatirlamaq ■erino düşərdi: «Diqqət ruhumuzun elo bir yeganə qapısıdır ki, Miurumuzda olan hor bir şey miitloq buradan keçir; demoli, tolimin шсс bir golmosi bu qapıdan kcçmodən uşağın ruhuna daxil ola Ipilmoz. Aydin mosolodir ki, uşağı bu qapını açıq saxlamağa Uhşdırmaq birinci dərəcəli əhəmiyyətli bir işdir, tolimin biitiin ■nüvəffəqiyyəti buna nail olmaq iizorindo qurulun>.

Nozordon keçirdiyimiz şortlər do şagirdlərin mohz «ruhun [Qapisini açıq saxlamasına» köməklik gostorir.

Tolim prosesindo şagirdlərin diqqotini somoroli toşkil etmok

Осип homin şortlorə omol edilmosi zoruridir.