Dərslik «Çİnar-çAP»

5. Hafizo proscslori, mnemotexniki iisullar

Hafizo miirokkob psixi foaliyyotdir. Bu cohot insamn hoyat vo foaliyyotindo onun yerino yctirdiyi muxtolif funksiyalarda aydin ¹ aurotdo nozoro carpir.

Dork olunan cisim vo hadisolorin yadda saxlanmasi, hifz I olunmasi, yada sahnmasi vo tamnmasi hafizo proses-I 1 о r i adlamr. Hafizonin foaliyyotinin moqsodouygun surotdo I loşkili do bu proscslərlə bağlıdır. Xiisusi mnemotexniki (mncmo-I nikon - yunan sözü olub yadda saxlamaq moharoti demokdir) iisul-lardan - olavo assosiasiyalar yaratmaq yolu ilo hafizonin hocminin I böyiidüiməsinə vo yaddasaxlamamn asanlaşdırılmasına yardım edon muxtolif qayda vo iisullar sistemindon istifado ctmok do homin proseslorin somoroli, moqsodouygun surotdo təşkilino yönəlmişdir. Başqa sözlə, insanin mnemik foaliyyoti materialı xiisusi niyyət və moqsodlo yadda saxlamağa, öyrənməyə yönəlmişdir. Ona görə do malik olduğumuz sistematik biliklorin

315 böyük əksəriyyəti xüsusi foaliyyot sayəsində haf möhkəmlənir. Yəni bu zaman insanin qarşısına müvafıq xüsusı olaraq yadda saxlamaq moqsodi qoyulur. Bununla bilmir, moqsod özü belo doqiqloşdirilir: «matcrialı yaxşı ya saxla ki, lazim olanda onu yada sala, xalirlaya biloson». Qavrae material in yadda saxlanmasi vo yada salınmasına yrinoll foaliyyot mnemik foaliyyot adlamr. Belo foaliyj zamani insamn qarsısına xiisusi moqsod qoyulur ki, ona vcrtl materialı seçici surotdo oks etdirsin, yadda saxlasin. soma iso \*M salsın və ya xatırlasın. ı ma goro do mnemik fəaliv, vol homişə sefH vo moqsədə yönəlmiş xarakter daşıyır. Belo bir foaliyvot hor bfl hafizo prosesini somoroli surotdo toşkil etmoyo imkan vcrir. a Yaddasaxlama - gerçəkliyin cisim vo hadisolorinfl tosirilo duyğu vo qavrayış prosesindo beynimizdo omolo goiuJ toossiirat vo surətlorin mölıkəmləndirilmosi prosesidir. I iJ hafizonin foaliyyoti do buradan başlayır: yaddasaxlama xarici ш daxili miihitin tosirinin beyindo hokk olunmasulir. Bu. fordid tocriibosinin yeni biliklor, davranış formalan ilo zonumlosmaj iiciin zoruridir. Нот do yaddasaxlama homişo seçici olur. Yoni aj iizvlorino tosir edon şcylərin hamısını yadda saxlaminq, br liizum da yoxdur.

Yaddasaxlama iiç osas formada coroyan edir: oksinialma vi nəqşləndirmə, qeyri-ixtiyari vo ixtiyari yaddasaxlama.

Əksinialma voya noqşlondırmə birn saniyo orzindo cismi bir dofo gormoklo onun surotinin cox doqiq şokildo qisa vo ya uzunmiiddotli hafizodo saxlanmasıdır. Bu cflf yaddasaxlama eydetik surotlordo özünü aydin surotdo biiruzo veril Çox qiivvotli cmosional tosir yaradan cisim vo hadisolor bcyind möhkom nəqşlənir vo uzunmiiddotli hafizodo qalır. İnsanı taleyindo miihiim rol oynayan çox ağır kodor vo ya boyiik sevinc da uzun miiddot insamn bcynindo hokk oluna bilir. Yoni noqşləndirmə cmosional sarsıntı yaradan. hoyat ohomıyyətM hadisolorin hokk olunmasıdır. Dilimizdə ışlonon «bu hadiso omriim boyu yadımdan çıxmaz» ifadosi do mahiyyot etibarilo mohz belo qeyri-adi hadisolorin doğurduğu qiivvotli loossüratla olaqodardir.

Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama iso cismin dofolorlo, tokraron qavramlmasi sayosindo bas verir. Bu halda qarsiya xiisusi yaddasaxlama moqsodi qoyulmur, cismin vo ya

316 ■gonin yadda saxlanmasi üçün iradi soy göstərilmir (mnemik ■ardan istifado olunmur). Lakin unutmaq olmaz ki, qeyri-lyan yaddasaxlamaya cisimlor, hadisolori© görülon iş, yaxud ■1 foaliyyotinin xarakteri tosir edir. Psixoloji ədobiyyatda oz urn tapmış iki eksperimentin noticosini nozordon keçirək. Bir Who zamani şagirdləro vorəqolərdə tosvir olunmus cisimlori il etmok tapşırılmışdır. Hor bir şəkildə cismin tosv iri ilo yanaşı ~m do qeyd olunmuşdıır. Tocrübodən sonra şagirdlərə Jlordo noləri gördüklərini xatırlamaq toklif olunmuşdur. Bu Kin şokildo tosvir olunan cisimlorin yaxşı yadda saxlandığı *Bm olmuşdur. Rəqəmlərə gəldikdə, şagirdlorin bozilori miyyotlo homin roqomləri gönnədiklorini etiraf ctmişlər. Başqa tocrübə zamanı şəkilləri iizərindəki roqəınlorin sırası ilə aq tapşırılmışdır. Bu zaman hər şey torsino olmuşdur: mlor yaxşı yadda saxlanılmış, şəkillor ıso. demok olar ki, Imomişdir. Homin tocrübo onu göstorir ki, ovvəla, yaddasax-a seçici səciyyə daşıyır. insanin qarşısındakı məqsəd dasaxlamanın istiqamotino ciddi tosir göstorir. ikincisi, iilorlo apanlan foal iş onlan adekvat surotdo oks etdirmoyo ok etdiyi kimi, onlann yaxşı yadda qalmasını da sortlondirir. 1 vo roqəmlorin yanaşı olmasi holo onlann eyni dorocodo a saxlanmasim tomin etmir. burada insanin matcrialla no iş osi osas rol oynayir. Yoni qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da liyyotin moqsod vo məzmunundan asılıdır. Başqa bir tocrübodə şagirdləro mosolo holl etmok ırılmışdır. Tocriibonin birinci seriyasinda mosolo verilmiş hazır loro osason holl edilmiş, ikinci seriyada şagirdlor mosolonin ini vcrilmiş roqəmlorə istinadon qurmuşlar. iiçüncü seriyada iso roqomlor, hom do mosolonin şorti uşaqlar torofindon müstoqil aq fıkirloşilmişdir. Sonra şagirdlərdən mosolonin şortindo nmiş roqomlori yada salmaq tolob edilmişdir. Molum olmuşdur şagirdlərin özlorinin fıkirləşərək qurduqları məsələdoki omlor daha yaxşı yadda qalır.

Əlbəttə, qeyri-ixtiyari yaddasaxlama da otraf alom haqqinda umat toplamaq iiciin ohomiyyotlidir, lakin onlar sistematik vo n bilik iiciin kifayot deyildir. Çünki qeyri-ixtiyari yaddasaxlama doqiq olmur, bozon, hotta varliq tohrif edilmiş sıkildə oks rilir.

Yaddasaxlamanin insana xas olan on başlıca formasi

317 ixtiyari yaddasaxlamadır. Yaddasaxlamanın ho­min növü insanin məqsədouyğun fəaliyyətilo bilavasito olaqo dardir. Bu, insanlarm әтөк və iinsiyyot foaliyyoti noticosi™ təşəkkül etmişdir. Çünki istər өтәк fəaliyyoti. istorso do ünsiyyı vo fəaliyyətin digər novlori onların miivoffoqiyyot I о icrası üçü zoruri olan bilik, bacanq və vərdişlərin yaddasaxlanmasım tola edir. Demoli, ixtiyari yaddasaxlama üçün insan qarşısına xiisusi moqsod qoyur, materialı yadda saxlamaq iiciin iradi soy göstəriı miioyyon Usui vo qaydalardan istifado edir. Bu. şüurlu surotd tonzim edilon, miioyyon istiqamətə yönəldilon prosesdir. Ona göı do psixologiyada ixtiyari yaddasaxlamamn xiisusi bir növü kimi öyrənmə ayird edilir.

Ö у г о n m о miintozom, planh vo miioyyon üsullardan istifade I etmoklo xiisusi təşkil edilon yaddasaxlamadir. Homin mnemik I foaliyyotin miivoffoqiyyotli coroyam bir sira amillordon asılıdır. Molumdur ki, öyrənmoyo qarşıya qoyulan məqsədin (iimumi vo yal konkret, uzun miiddoto vo ya qisa müddətə yaddasaxlama j moqsodinin) xarakteri, materialın anlaşılması doroeosi, fikri fəallığın səviyyosi, təkrarların toşkili vo s. kimi amillor tosir gostorir.

Demoli, yaddasaxlamamn somoroliliyi iki osas amildən I öyrənilən materialın xarakterindən və şoxsiyyotin mnemik priyomlardan diizgiin istifado etməsindən, başqa sözlo, onun idrak fəallığından asılıdır.

Molumdur ki, hor şeyi biz eyni ciir yadda saxlaminq. Bir halda I biz material! yaxşı (doqiq, tam), digor halda iso pis (sohv vo ya natamam) yadda saxlayinq. Bozi cisimlor, hadisolor asanliqla ve j uzun miiddot yadda qahr, digorlori iso yox. Mosolon, kiçik, axıcı, I emosional şeri asan, həcmco böyiik, vozncə ağır şcri çotin | öyronirik. Mosolon, Somod Vurğunun «Azərbayean» şerini yadda ; saxlamaq iiciin sanki heç bir iradi soy lazim gəlmir, amma başqa bir şeri dönə-dönə oxuyursan yeno do yadda qalmir. Maraqh hekayo j do asan yadda saxlamr. Ancaq materialm qısalığı, maraqhlığı onun | asanliqla vo uzun miiddot yadda saxlanmasi iiciin yegano sobob deyildir. Burada bir sira başqa amillor tosir gostorir. Mosolon, yeni material keçmiş biliklorlo, indiki foaliyyotimizlo песо olaqolonir? Bu sado mosolo deyildir. Çfinki yeni materialı keçmiı J biliklərimizlə qarşılaşdırmaq sayosindo noyi vo no qodor miiddoto yadda saxlamağa çalışdığımızı aydınlaşdırırıq. Bundan əlavə yadda

318 ■xlanılan materialm no dorocodo anlaşıqlı olmasi öyrənmonin fcakterino tosir göstərocokdir. Anlaşılan material monalı, blaşılmayan, çətin material mexaniki öyrənməni fcfolorlo tokrar etmo sayosindo) tolob cdocokdir. Bozon şagird vo m tolobo dors materialını öyronərkən faktik materiala çox diqqot ■etirir, yoni matcrialı olduğu kimi yadda saxlamağa can atir, onun kurindo baş sındınnaq, onu tohlil etmok, ümumiləşmiş nəticolər fcarmaq məsələlərinə diqqot yetirilmir. Belo olduqda mexaniki tkrarlar vo onlann komiyyoti on plana kecocokdir. Bu da jlddasaxlamanın somoroliliyino ciddi xolol gotirocokdir. Holo llassik psixologiyada müəyyonləşdirilmiş aşağıdakı cəhətlərə ■qqot yetirək. Eksperimentlər göstərmişdir ki, insanin 6 mənasız blməni yadda saxlaması üçün ogor bir tokrar kifayot edirsə, 12 bnasız sözü yadda saxlamaq ücün 14-15, 36 monasız sözü yadda lixlamaq uçün 55 tokrar lazimdir. Alman psixoloqu Ebbinhauz öz fcerində qoyduğu təcrübəlor sayosindo miioyyon etmişdir ki, şeri fcnasız sözləro nisboton 9-10 dəfə tez öyrənmək mümkündür. Buna görə do materialm yaxşı yadda saxlanmasi üçün onun məna bqələrinə xüsusi fıkir verilməlidir. Çünki mənalı mətnlərdə söz pt cümlələr deyil, osason onlann ifado etdiyi fıkir, ideya yadda plır. Həmin fikir, ideya iso materialm mahiyyotini ifado edir. Ilahiyyəti başa düşdükdən, anladıqdan, onu öz dilinə tərcümə ■tdıkdən sonra öyronmo somoroli olur. Hotta moktob təcrü-fcsindən aydındır ki, şagird kitabda yazılanı eynən, horfon nağıl tdırso, bu onun həmin materialı şüurlu surotdo mənimsəmədiyini, Laxud mexaniki yadda saxladığını demok üçün osas ola bilor. ■addasaxlamada топа olaqolorinə istinad ctmok сох vacibdir. fcixoloji eksperimentlor göstənnişdir ki, bir tokrardan sonra 100 panasız sözdən 5-i yadda saxlamhr. Amma 38 sözlü ciimlodo 17 pantiqi mona rabitosindon 15-i yadda saxlamr. Buna goro do pgirdin özünün fıkirloşib tapdığı, özü gətirdiyi misallar, ifadələr U.ıh.1 yaxşı yadda qalır.

Yaddasaxlamamn möhkəmliyi üçün hafizonin fəalhğı, ümumi Һкп fəallıq çox vacibdir. Oxunan və ya öyrənilən matcrialı insanin ши dilinə tərcümə etmosi» onu dönə-dönə təkrar etmokdən Laxşıdır. Bir psixoloji eksperimentin noticosi bu cohotdon сох Srotamizdir. Eyni kursun tolobolori 4 qrupa bölünür, onlara eyni kahni materiahni öyrənmək tapşırıhr. Lakin hor qrupun qarşısına lajıuxtəlif moqsod qoyulur. I qrup materiah 4 dofo oxumalıdır, II

319 qrup 3 dəfə oxumalı, birdəfo danışmalı, III qrup 2 dofo oxutnall dəfə danışmah, IV qrup isə onu bir dəfə oxuyub 3 date Щ ctməlidir. Biitiin qruplarda yaddasaxlamamn somorosi yoxlanarN malum olmuşdur ki, an pis yaddasaxlama va an lama I qrupda, yaxşısı IV qrupda olmuşdur. IV qrup yalniz bir dolo oxumaq vi data onu izah etmok moqsodi güddükdə onlarda materiala tam ft miinasibot yaranmışdır: tolobolor mətni şərh edo-edo on mahiyyotini dorindon başa düşmüş vo hafizodo hokk etmişl Yoni material sadoco olaraq oxunmamalı. heç olmazsa o. tiki təkrarlanmalıdır. Oxu prosesindo materialdaki cisimlori. hadisol təxəyyüldo canlandırma, «Пкгәп onlan nozordon kccirmo» do ç ohomiyyotlidir. Belo bir mnemik omoliyyat fikri foallığı artı yanaşı materiah aydin tosovviir ctmoyə və hafızəda mö londinnəyə kömək cdir.

Öyronmə zamani məşğolo növlorinin, eloco do işlə istirah diizgiin növboloşdirilməsi do vacibdir. Mosolon, yaşlı adam 4~ doqiqo gorgin məşğul olduqdan sonra 10-15 doqiqo isti etmolidir. Bu cohot şagirdlorin tolim materialmi öyronmosi somoroli təşkili iiçiin do vacibdir.

Moşğəlo növlorinin diizgiin növboloşdirilıııosi do öyronmə səmərəliliyi üçün çox ohomiyyotlidir. Bclo ki, iki ntozmuncajf materiah bir-birinin arxasinca oxumaq onlann bir-biri qarışmasına sobob olur; yaxud, asan materialdan sonra materialm öyrənilmosinə keçmok do səmərəsizdir. Çünki bu sonraki material sanki ovvolkini sıxışdırıb aradan çıxarır. sinir proseslorinin miioyyon qanunauygunluqlan da noz alınmalıdır. Sinir sistemino tosir edon qıcıqlayıcıla xarakterindon vo intensivlik saviyyasindan asih olaraq iki longimo hah baş vero bilir. Belo ki, sonraki qiivvotli qıcıqlay özündon ovvolki qiciqlayicilann törotdiyi oyanma saholo longidir (bu, özündən əvvələ tosir edon lo g i m о adlamr). Digor halda iso miioyyon qiivvotli qıcıqlayıcı tosiri ilo beyindo omolo golmiş üstün oyanma sahosi, ora tosir e vo nisboton zoif qiivvoyo malik qiciqlann beyindo yeni oya~ saholori omalo gotinnosino imkan vermir. Belo bir voziyy materiah oxusaq da onun yadda saxlanmasi tam, doqiq vo do ola bilmoz. Çünki özündən ovvolki qıcıqlar ona longidici tosir Bunu özündən sonra tosir edon longimo adlandmrlar.

Yaddasaxlama vo ya öyrənmə ila alaqadar olaraq bu voziyy

320

В halda rast golmok olur: 1) oxşar materiallar hec bir fasilo fcmodon bir-birinin ardınca öyrənildikdo; 2) əvvəl asan, onun masinca fasila vermadan daha çətin material öyrənildikdə.

Bir fakta diqqət yctirok. Tocriibo gostorir ki, dorsi öyrəndikdən Ьпга 30 doqiqo fasilo veron, yoni heç bir şeylə məşğul olmayan bgirdlor öyrondiklori materialm 50-55 faizini, bir dorsi öyrənan pnu fasila vermadan başqa dorsi öyrənməyə keçən şagirdlər iso nız 25 faizini yadda saxlaya bilirlar.

Yaddasaxlama va ya öyrənmə zamani hor bir şoxs öz fordi usiyyotlorini do nəzərə almalıdır. Bela ki, bəziləri özü uduqda, gördükdə, digorlori ucadan oxuduqda vo ya başqası uduqda - о qulaq asdiqda materiah yaxşı yadda saxlayir. Bu, fizonin tiplori ilo əlaqədardır. Hafizo tiplori hor hansi adamin i vo песо yadda saxlamasi ilo əlaqədardır. Bir qisim adamlar kili, insanin sifotini, predmetlori yaxşı yadda saxlayir. Bu, fizonin obrazh tipidir. Digorlori iso sözlori, fıkirlori, ifadolori şı yadda saxlayir. Bu, hafizonin sözlü-montiqi tipidir. ikinci afdan, adamlar materiah hom do muxtolif qayda vo ya iisullann moyi ilo yadda saxlamağa çalışırlar. Bu halda yaddasaxlama osesində hansi analizatorun üstün iştirakma göro hafizo tiplori üəyyən edilir. Yoni bəzilorində görmə, digərlərində eşitmə, üncülərində horoki analizator üstün iştirak edir. Bu cohotdon 'rmo, cşitmo, horoki vo qarışıq hafizo tiplori forqlondirilir. Odur ', yaddasaxlama prosesindo hafizo tiplori do nozoro ahnmahdir. lbotto, yaddasaxlama aktinda biitiin hafizo növlərinin birgo aliyyəti çox ohomiyyotlidir. Bu, fordi tocriibo prosesindo oldo ilmiş molumatların az-çox dorocodo hafizodo saxlanmasıdır. oni hifzetmo cisim vo hadisolorin oks etdirilmosi zamani onlann yduqları izlərin, olaqolorin beyindo saxlanmasıdır.

Hifzetmo u n u t m a ilo dialektik olaqədədir. İlk növbodə utmamn monfi cohotlori diqqoti colb edir. Miioyyon infonnasiya diki halda lazimdir, amma onu xatirlamaq miimkiin deyil, yoni da düşmür, izlor itib gcdib, unudulub. Halbuki unutmanin faydasi coxdur vo bunsuz şoxsiyyətin fordi təcrübəsi təşəkkiil edo ilmozdi. Garaksiz infonnasiyalar unudulur. Hifzetma aslindo inutma ilo miibarizo sayosindo miimkiin olur.

Unutma prosesinin песо getməsinə aid Ebbinhauzun bir əcrübəsini xatırlayaq. О miioyyon ctmişdır ki, materialm iyronilmosindon yanm saat sonra (olbotto, bu, materialm xarakterindən və öyrənən şəxsin fərdi xüsusiyyətlərindən çoi asılıdır) 40 faizi, bir gündən sonra 66 faizi, 3 gündən sonra 75 faizL 30 gündən sonra 79 faizi unudulur. Əlbəttə, bu mexaniki yaddasaxlamada belə olur, mənalı yaddasaxlamada unutma faia xeyli azalır.

Dcmoli, qavradığımız materialm ya hamisi, ya da müeyyei hissəsi unudula bilər, eləcə də həmin material! və ya onun bir hissəsini ya uzun müddət, ya da müvəqqəti olaraq unuda bilorik.

Unutma prosesi düz xott üzro coroyan etməyərək miioyyon xüsusiyyotlərə malikdir. Unutmanın qarşısını almaq üçün bu xiisusiyyotlori bilmək zoruridir. Qavranılmış materialm insan iiciin hoyati ohomiyyoto malik olmayan, onun tolobat vo maraqlarmi ödəməyən hissolori tez unudulur. Elo unutmamn ilk günlor daha siirotlo baş vermosi bclo hissolor hcsabma olur. Bu monada unutma cox moqsodouygun, tobii vo zoruri prosesdir, bunsuz bcynimiz çol yüklonmiş olardı. Gündəlik fəaliyyətimiz üçün ohomiyyotfl olmayanlar, onlarla olaqodar olaraq omolo gəlmiş müvəqqoti rabitələr lazimi qodor möhkəmlondirilmədiyi üçün tez unudulur Material kifayot qodor möhkəm öyronilmədikdə, homçinin aydin vo dorin dork edilmodon mexaniki surotdo öyrənildikdə do te unudulur. Əksinə, keçmiş bilik vo tocriibolorlo six olaqolondirilo-rok miikommol vo aydin dork edilib öyrənildikdo, ondan gündolik iş vo foaliyyotdo istifado edildikdo nisboton az vo gee unudulur, bozi cohotlori iso heç unudulmayaraq hoyat boyu yadda qahr.

Təkrarların diizgiin təşkil edilmomosi vo kifayot qod olmamasi da unutmamn osas səbəblərindən biridir. Öyrənmo başladığımız yeni material ovvol öyrənilonə nisboton çətin olduq da, bu, homin materialm unudulmasma qiivvotli tosir gostorir.

Unutmamn qarşısını almaq üçün öyronilmiş materiah unutduq-dan soma deyil, unutma başlamazdan ovvol tokrar etmok lazimdir

Miiasir dövrdə elmi-texniki toroqqi vo informasiyalann hoddon ziyadə çoxalması ilo olaqodar olaraq ononovi tolim usullanmn b sira qiisurlan aydin olur. Əvvəllər «təkrar biliyin anasıdır» formul tolim prosesini sadoco olaraq bilik, informasiya yığmaq aktıı miincor edirdi. Odur ki, çox demok, çox oxumaq, çox yadda sax lamaq tolimin cam hesab edilirdi. Oslindo bu əzbərçiliyə, tolim formalizmo aparan yoldur: belo olduqda öyrənənin fəällığı, öy nilonin totbiqi, praktikada yoxlanması kimi vacib mosələl kölgədə qalır.

322

Unutma ya tanıya, yaxud yada sala bilməməkdə, ya da səhv llanımaqda, eloco do səhv yada salmaqda özünü büruzə verir. pcmoli, yadasalma vo tanıma da miihiim hafizo prosesloridir. fciinki yaddasaxlama vo hifzetmonin noticosi yadasalma vo tamma broscslorindo tozahiir cdir.

Yadasalma mahiyyotco beynin keçmiş təcrübədən («hafızo |tnbanndan») indiki an iiciin zoruri olan informasiyam seçib ■yırması, canlandırmasıdır. Yoni kcçmiş qavrayış materialları purətlərinin şüurda yenidon canlandırılması yadasalma üçün osas ohotdir. Yadasalma sayosindo keçmiş tocriibonin, hisslorin, fikirlorin Ьофа cdilməsinə nail oluruq.

Yadasalmanın üç səviyyəsi ayird edilir: tamma, xiisusi yadasalma vo xatirlama.

T a n i m a yadasalmanin nisboton aşağı səviyyəsi kimi .ısmin təkrarən qavranılmasına istinad edir. Bu monada tamma yadasalmadan sado prosesdir. Tamma yadasalmadan asandir. Psixoloji eksperimentlor do bunu aydin surotdo gostorir.

ksperimcntin birinci variantında şagirdləri 50 obyektlo (söz vo kekillə) tanış edirlor. Bundan sonra homin söz vo şəkilləri yada lalmaq toklif olunur. Onlar orta hesabla 15 obyekti yada sala foilirlor. Eksperimentin ikinci variantinda iso şagirdləri 50 obyektlo ■nış etdikdon sonra onlara 100 obyekt toqdim edirlor (100 Obyektin 50-si ovvolki, 50-si iso yeni obycktlərdir). Şagirdlərə 100 Dbyektin icorisindo ovvolki 50 obyekti göstərmək toklif olunur. lar orta hesabla 35 obyekti tanıyırlar.

Göründüyü kimi, tamma yadasalma prosesinin başlanğıcmı, ısboton bosit soviyyosini toşkil edir.

Molumdur ki, miioyyon bir cisim vo ya hadisoni bilavasito aavradiqda, beynimizdo onunla olaqodar olan bir sira rabitolor pmolo golir; homin cisim vo hadisonin bilavasito tosiri kosildikdo bu rabitolor dorhal yox olmayib, az ya çox miiddot davam edir. puna göro do cisim vo ya hadiso tokrar olaraq tosir etdikdo bizo amis golir, onu kcçmişdo qavradığımızı başa düşürük, demoli, ■nıyırıq.

Qavrayış zamani omolo golon rabitolorin no dorocodo möhkomlondirilmosindon asih olaraq tamma muxtolif soviy-•lordo tozahiir cdir. Ogor bu rabitolor lazimi qodor möhkom-ndirilməsə, tamma aydin deyil, qcyri-müəyyən olur. Bu, iimumi imadir. Əksinə, qavrayış zamani omolo golon rabitolori lazimi

qədər möhkomlondirdikdo, hor hansi adami vo ya cismi doqiq tanıyırıq. Bu xiisusi tanımadır. Bclə hal da olur ki, bilavasili qavramadığımız şeyləri də tanıya bilirik. Miioyyon bir hckayodt tosvir olunan bir yeri, cismi gördükdo tanıyırıq. Bu, tosvir iizna tammadir. Belo tanimanin müoyyonlik dorocosi tosvirin mükoın məlliyindon asılıdır. Tolim işindo təsvirdon geniş surotdo istil.nl»» edilir.

Insamn qarşısına qoyduğu moqsod, ifa etdiyi foaliyyot nöwi, maraqlan, keçirdiyi hissi yaşamalar yadasalmanın keyfiyyoiino tosir göstoro bilir.

Yadasalmanin miivoffoqiyyotli olmasi üçiin öyrənılon material! tam vo diizgiin anlamaq, onu omoli surotdo totbiq etm.»k bacarığına yiyələnmək, həmçinin öyrondikdon sonra qarsıya miivafiq suallar qoyub onlara diiriist vo otrafli cavab vennoyo stfl etmok vacibdir. Əgər material xiisusi çətinük çokmədən vo qavrayışa istinad etmodon canlandirihrsa, bu xiisusi yadasalmadıı Bunun osas olamoti odur ki, materiah yada salarkon iradi sod göstorilmir. Material sanki özü hafizodo canlanir. Bu. yadasalma-nın niyyətsiz fonnasi da hesab olunur. Yoni yadasalmanin xarak-terindon asih olaraq, niyyotsiz vo niyyotli yadasalma tbrqlondirilii Niyyotsiz yadasalma miioyyon bir cisim vo v.i hadisonin, mətnin qarşıya xiisusi moqsod qoymadan sanki ötm özüno yada düşməsidir. Bu, insanin tocrübosindo çox tez-tcz bas verir. Hotta, bozon özümüzə təəccüblo sual veririk: bu adam vo yaJ bu hadiso haradan yadıma düşdü? Əslindo iso bozon çox zoifl nozoro сафап qıeıqlayıcılar assosiasiya iizro, yaxud hor hansi likir zoncirinin moqsoddon yaymmasi formasinda indiki anda likir obyekti olmayan cisim vo hadisolori yada sala bilor.

Hor hansi bir cismi, hadisoni, işi, öyrənilmiş materialı,J qarşıdakı moqsodlo olaqodar olaraq qosdon. xiisusi soy göstormok sayosindo yada salinqsa, bu, niyyotli у a d a s a 1 J m a d i r . Bu, insandan xiisusi iradi soy göstorilmosinı tolob edon miirokkob hafizo prosesidir. Homin cohot, yadasalmanin xatirlama soviyyosindo daha aydin surotdo nozoro çarpır. Yoni xatirlama daha foal yadasalma prosesidir vo xiisusi gorginlik. iradi soy tolob edir. Odur ki, yaxşı xatırlamağı öyronmok lazim golir Biliklorimizdon somoroli istifado etmok bundan asılıdır. Yaxıı 1 yadasalma yaxşı xatirlamam adoton tomin cdir. Lakin xatirlamanin I miivoffoqiyyoti onun hansi şoraitdo vo песо yerino yetirilmosindue j

ksihdir. Xatirlamanin miivoffoqiyyoti qarşıda duran moqsodin hydin vo doqiq dork edilmosindən asılıdır. Xatirlama da Bnahiyyətcə seçici xarakter daşıyır, yoni bu zaman qarşıdakı Inoqsədlo bağlı olan vo ya konkret foaliyyoti icra ctmok iiciin ■eruri olan biliklori yada salırıq. Bunu asanlaşdırmaq iiçiin satirlanacaq materialm planmin tortibi, obyektin miivafiq surotinin pal şəkildə yaranmasi, dolayi assosiasiyalardan istifado vo s. ohomiyyotlidir.

Yadasalmanin xiisusi bir formasi x a t i г о d i r. Bu, fcccmişimizin zaman vo mokanca mohdudlaşan surotlorinin yada lahnmasidir. Xatironin morkəzindo şoxsin özü, onun başına golon |Vo ya şahidi oldıığıı hadisolor durur. Odur ki, xatiro zamani keçmiş obyektlori tokco yada salminq, eyni zamanda onlan harda, no vaxt, ihansı şoraitdə qavradığımızı yada salır, onlan həyatımızın finüəyyon dövrii ilo bağlayır, onlann zaman ardıcıllığını dork edirik. [Xatiro eyni zamanda yada sahnacaq hadisolorin mozmununu, onlann ardıcıllığını, aralarındakı olaqonin sobobini dork etmok flçün zoruri olan miirokkob fikri fəaliyyətlo bağlıdır. Xatirolor msanin şəxsi hoyati ilo bağlı olduğu üçün bir sira emosiyalarla müşayiət olunur.

Göründiiyü kimi, insan hafizosinin somoroli foaliyyoti bir sira amillordon asılıdır. Buraya noinki hafizo obyektinin mozmun vo xarakteri, eloco do hafizo subyektinin saglamhq dorocosi, yaş vıisusiyyətlori, şəxsiyyətin istiqamoti, yönəlişi vo s. ciddi tosir 'gostorir. Yalniz bir cohoti qeyd ctmok lazimdir ki, miiasir dövrdo Informasiyalar siirotlo artsa da, insan beyninin imkanlan hoddon ziyadə genişdir. Bozi hesablamalara goro insanin idrak Ibaliyyotindo (onun yalniz beyin yarımkürələri qabığında 14-16 milyard sinir hiiceyrosi var) biitiin sinir hiiceyrolorinin yalniz 4 faizi iştirak edir, qalan 96 faizi sanki ehtiyatdadir.

Başqa bir cohot. Belo bir fikir var ki, yer üzündo olan insanlarm yalniz 1 faizi imkanlarindan somoroli istifado edo bilir.

Insan hafizosinin somoroli foaliyyoti iiçiin do olverişli daxili vo v.ii ici şoraitin yaranmasi zoruridir. Tokco onu göstonnok kifayotdir ki, matcriahn yadda saxlanmasma insanin ac vo ya tox olmasi. taglam vo ya xosto, giimrah vo ya yuxulu, dalğın vo ya diqqotli olmasi da ciddi surotdo tosir gostorir. Xiisuson do insan hafizosinin foaliyyoti onun no dorocodo giimrah vo ya yorğun olmasindan asılıdır. Yorğunluğu aradan qaldinnaq. hafizonin foaliyyotini səmərəli təşkil etmək üçün yol və vasitələr çoxdur. Bııraya oım4 rejiminə ciddi riayət edilmosi, omoklo istirahotin diizgüÄ növbələşməsi, farmokoloji, fizioloji vo s. tosirlor daxildıı Mosolon, görkəmli şəxslərin yorğunluğu aradan qaldırmaq ücıal soyuq sudan istifado etmosi ibrotamizdir. Mosolon Siller yaradıci işlə məşğul olarkən ayağını buzlu suya salarmış. Şatobrıan beU vəziyyətdə ayaqyalın soyuq döşomədo gozonııiş. V.Hiiqo soyuq duş qobul ctmoklə yorğunluğu aradan qaldırannış. Puşkin səhorhır buzlu suda çimməyə adət etmişdi. Əlbəttə, bu faktlar təqlid ücün gətirilmir. Əsl məsələ ondadır ki, hor kos öz zehni foaliyyotini, eloco do hafizosinin foaliyyotini somoroli toşkıl etmok ücün optimal yol vo vasitolor seçə vo onlardan istifado edo bilor.

XI V Ə S İ L TƏFƏKKÜR VƏ NİTQ