Dərslik «Çİnar-çAP»

1. Təfokkürü öyrənməyin xiisusiyyotlori § I. Şiiur vo tofokkiir

Insamn hoyat foaliyyotindo onun psixikasi tam proses kin coroyan cdir. Ancaq şərti olaraq psixi inikasın iiç osas soviyyoal ayird edilir: 1) sensor-perseptiv proseslor; 2) tosovviirlor; \\ tofokkiir, yaxud intellckt soviyyosi.

Sonsor-perscptiv inikasın başlıca cohoti odur ki, varlığın oks ctdirilmosi real zaman daxilindo subyektlo obyektin bilavasito qarşılıqlı tosiri şəraitindo coroyan edir: insan hor hansi obyekti onun mövcud olduğıı yerdo vo onun hiss iizvlorino tosir etdiyi anda oks etdirir. Scnsor-pcrseptiv proscsloro yalniz sensor molumatlai deyil, hom do qorar qobul ctmok do daxildir. Bunlann inkişafı gedişində infonnasiyaların scçilmosi mcyarları doyişilir. Demoli, sensor proses cismin ani olaraq fotosurotinin çıxarılması deyil. burada cismin hom keçmiş, hom do gələcok inkişaf meyli do oks olunur. Bu, sensor-pcrseptiv soviyyodo do inikasın foallığıni dəlalət edir.

Psixi inikasin tosovviirlor morholosino bir sira psixi hadisolor]

326 pxoyyül, obrazh hafizo, ardıcıl, eydetik vo s. surotlor daxildir. Hosəvvürlor duyğu vo qavrayışların kölgəsi, onlann solğun suroti pcyıl, obyektiv gerçokliyin ümumiləşmiş surətləridir. Təsəv-(Vürlərdə əyaniliklo ümimilik çulğaşır. Çünki bu vo ya digor cisim (haqqinda tosovviir onun dəfolərlə qavramlmasi sayosindo təşəkkiil fair. Bununla da obyektlorin olamotlorinin sccilmosi, onlann poyişdirilməsi, birloşdirilməsi prosesi baş verir, təsadüfı ıilaınotlərdon uzaqlaşılır, daha xarakterik cohotlor tosbit olunur. Bu monada tosovviir bir qrup cisimdon oldo edilon «yigma», «toplu» juxotlordir. Tosəvvürlərin geniş mənzorəyə malik olmasi subyektin jnövcud şəraitdon kənara çıxmasına imkan vcrir. Yoni tosovviirlor soviyyosindo insanin qnostik (idrak) foaliyyotinin yeni novlori, [qaydalan öziinü biiruzo verir. Obyekt fıkron hissələrino parçalanır, »vahid bir tam kimi bir yero yığıhr, comlosdirilir. Bununla da [tosovviirlor psixi inkişafın yeni morholosi kimi qavrayışla jtofokkürü bir-birino bağlayan miihiim holqo rolunu oynayir. Iofokkür varlığın inikasının ali soviyyosidir. Bu soviyyodo [obyektiv rcallığın cisim vo hadisolori arasındakı miihiim olaqo vo miinasibotlor oks olunur.

Tofokkiir sosial cohotdon şortlənən psixi prosesdir. Hor bir fordin tofokkiirii insanlarm ictimai-tarixi tocriibosino istinad cdir, onun noticolorindon istifado cdir: tofokkiir sayosindo fordi tocriibo I boşəriyyətin oldo etdiyi zongin bilik ehtiyatına qoşulur. Çünki əqlı omoliyyatlar, proseslor, fəndlər vo s. comiyyotin tarixi inkişafında. .ictimai-tarixi tocrübədə təşəkkül edir. Odur ki, tofokkiir ali idrak prosesi kimi hadisonin golocok monzorosini vero bilir. Tofokkiir sayosindo insanin fikri prosesi bu giindon golocoyo vo ya oksino, golocokdon bu giino (eloco do keçmişə qayıtmaq) istiqamotindo poroyan edo bilor, foaliyyotin başlanğıc anından sonuna vo ya oksino, sonundan başlanğıc anına doğru coroyan edo bilor. Zaman \o mokanca təfokkürün bclo bir sərbost cərəyanı homin proseslorin I yiiksok somoroliliyi vo «qiidroti» ilo şortlənir. Tosadiifi deyildir ki, ali idrak prosesi olan tofokkiir bir sua elmlor torofindon araşdırılır.

Təfəkkürlə materiyanm qarşılıqlı olaqosi, təfokkürün kömoyilə varlığın dork edilmosi yolları vo imkanlan folsofo elmi torofindon araşdırılır.

Tofokkiiriin osas formalannin (mofhum, hökm vo oqli noticələrin) qanunauygunluqlan formal montiq, onun beyin mexanizmi iso fiziologiya elmi torofindon öyronilir. Kibernctika isə təfəkkürü informasiya prosesi kimi nozordon kcçirir. insanıajj fikri foaliyyoti ilo EHM-in işi arasındakı iimumi vo forqli cəhothnt araşdınr.

Tofokkiir psixologiyada daha gcnis aspektdo nozordo*, keçirilir. Psixologiyada tofokkiir dork edon subycktlo dork oluniui obyekt arasinda qarşılıqlı tosir prosesi, subyektin otraf alomo bolədləşməsinin apanci formasi kimi öyronilir. Yoni psixologiyada tofokkiir ilk növbodə idrak foaliyyoti kimi nozordon kcçirilir.

Tofokkiir bir idrak prosesi kimi insanin öz təlobatını ödəmefl üçiin otraf mühiti dəyişdinrıək iislubunu, qaydalarmi tapmaq, mosoloni holl etmok üçün yeni biliklor oldo etmok şoraitindo öziinü bünızə verir. Demoli, tofokkürün monboyi xarici obyckthl alomdir.

Tofokkürün xarici təsirlo şortlənməsi bilavasito sociyye daşımır. О fikri foaliyyotin daxili qanunaııyğunluqları vasitosilo hoyata kcçirilir. Daxili fikri foaliyyot hissi idrakin verdiyi molumatlan dəyişdirir. Homin molumatlar tofokkiirdo daha tam ve hortorofli borpa edilir, yoni tosir edon obyekt, gerçoklik fikron Ьофа edilir. Demoli, tofokkiir insanin muhitlo real qarşılıqlı tosiri prosesindo omolo golir vo homin qarşılıqh münasibətin adekval surotdo hoyata kecirilmosino xidmot cdir. Demoli, tofokkiiriin psixoloji todqiqinin başlıca qayosi fikri foaliyyotin zahin noticolorini sadoco olaraq tosbit etmoklo kifayotlonmoyorok, tofokkiir prosesinin özünü, onun daxili coroyanetmo qanunauyğun-luqlanni açmaqdan ibarotdir. Bununla da idrakin yiiksok soviyyeij olan tofokkiirlo şüur arasındakı qarşılıqlı olaqo vo asılılıq, eloco ilo onlardan hor birinin moxsusi cohotlori asanliqla aşkar cdilo bilor.

Şüur psixikanin insana moxsus olan on ali soviyyosidir. Onun meydana golmosi insanlarm istehsal foaliyyoti prosesi, ünsiyydl foaliyyoti, ictimai-tarixi hoyat şoraiti ilo bağlı olmuşdur. Odur ki. siiur sanki biitiin psixi hadisolorin inkişafının yckunudur. Ona göro do şüur psixologiyada on miihiim problemlordon biridir.

Ümumi psixologiyam ilk növbədo fordi şüur, onun inkişaf qanunları maraqlandırır. Bu, şiiurla tofokkiiriin kəsişdiyi osae nöqtədir. Hor ikisinin iimumi cohoti odur ki, onlar beyimn məhsuludur. varlığı oks etdirir vo insanin tarixi inkişafı prosesindo omolo golon, təşəkkül edon ideal inikasdır. Başlıca fərqləndirieı cohot odur ki. şüur ideal inikas kimi yalniz vo yalniz ictimai insana) moxsusdur. Demoli. tofokkiiriin kökü vo mənşoyi sanki şiiura ıbotən daha qodimdir, yoni tofokkiir bu vo ya digor soviyyodo yvanlar alomindo do özünü gostorir. Onun bioloji kökləri daha nnlikloro gedir. Əgər mosoloyo genetik cohotdon yanaşsaq, bkkür daha qodimdir, amma şüur nisboton sonra meydana golso , daha geniş vo daha əhatəlidir. Şüur ictimai-tarixi inkişafın hsuludur. Buna goro do fordi şiiur da ictimai şüurla qınlmaz qo vo miinasibətdə inkişaf edir, formalaşır. Çünki şüunın özii ■nsial mahiyyot daşıyan foaliyyot prosesindo inkişaf edir.

Şüuru bozon insanin malik olduğu biliklor mocmusu kimi do ■ah edirlor. Tofokkiir do biliyo istinad edir, lakin tofokkiir bilik ildo etməyin operasional (əmoliyyat) torəfıni təşkil edir. Demoli, Burla tofokkiir öz funksiyasına görə forqlonirlor.

Molumdur ki, biitiin psixi proscslordo koqnitiv (dorketmo), pnzimctmo vo kommunikativ (olaqo, rabito yaratmaq) funksiyalar pi vo ya digor dorocodo özünü biiruzo verir. Lakin fordi şüunın meydana golmosi vo inkişafı ilo homin funksiyalar keyfıyyətcə kni xiisusiyyotlor kosb etmişlər.

Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo sözün hoqiqi ■nonasinda dorketmo, yoni foal vo məqsədo yönəlmiş halda bilik pldoctmo funksiyasi kimi çıxış edir. Bilik şüurun mövcudluq formasıdır, şüur soviyyosindo bilik monahhq vo kateqorialhq

Äüsusiyyəti kosb edir.

Şüurun idarəetmə funksiyasi onun iradi səciyyo daşıması ilo Xarakterizo olunur. Yoni fordin davranışı onun iradosinin tozahiirii kimi hoyata keçirilir. Burada tonzimloyici rolunda fordin konimsomiş olduru ictimai hoyat normalan, qaydalan, prnsiplori çıxış edir. Bunlann osasinda davranışın «daxili mexanizmi» vo şoxsiyyətin miioyyon xassolori təşəkkül edir. Homin prosesdo foxsiyyot noinki comiyyot miqyasında mövcud olan maddi vo monovi modoniyyoto yiyolonir, hom do hor bir ford ictimai miina-libotlor sistemino qoşulur, öz davranış vo rəftarını tonzim edir. Fordin şüur səviyyəsi, ilk növbədə, homin miinasibotlor sistcmini no dorocodo dorindon başa düşmosindo, onun təloblərinə uyğun olaraq davranış vo rəftarını tonzim ctmok qabiliyyətində özünü biiruzo vcrir. Bu prosesdo tofokkiir daha çox mahiyyətəvarma, şüur iso tənzimetmo funksiyasim icra edir.

Şoxsiyyətin öziiniitənzim səviyyəsi yalniz mövcud oxlaq normalarını kifayot qodor dorindon dork ctmokdo deyil, ona uyğun olaraq öz davranış vo rəftarını qurmaqdadir. Bu morholodo şüur

insanin otraf alomo песо miinasibot boslomosinui. no soviyyc*] onu qobul ctmosinin osas göstoricisi kimi çıxış cdir. Yoni «mo#fl hoyatima monim miinasibotim monim suinunkiui »• (K.M.ııkJ

ideyası özünü aydin surotdo gostorir.

Tofokkiir varlığı oks etdirir, şüur soviyyosindo iso fl etdirilono miinasibot bəslənır, sanki onun şəxsm o/u \o ya comij yət üçün yaxşı vo ya pis, faydali vo ya ziyanh toroilori niiut] yonləşdirilir. Bu morholodo insamn dünyagoriişü. sorvot meyl inam vo oqidosi, maraq vo mcyllori sanki şüurda foks nöqteıij cəmləşir. Noticodo şiiur biitiin psixi hoyatin yekiinu, inkifl soviyyosinin göstoricisi kimi cms cdir Bu monada siiur özünf inteqrativ xassosini biiruzo verir. Elo buna goro do psixikanin kommunikativ funksiyasi siiur soviyyosindo daha koskin su_L inkişaf cdir. Belo bir funksiya olmadan iimumon şüur varlığın ı inikas formasi kimi mövcud ola bilmozdi. Kommunikativ funksil sayosindo noinki insanlarm bilik vo tocriibo miibadilosi, hom qarşılıqlı surotdo bir-birinin davranış vo rəftarını tonzim cinv miimkiin olur. Ona goro do kommunikativ funksiya sayosindo f« şiiur öz inkişafında comiyyotin keçdiyi inkişaf yolunu told ctmokdon azad olur. Kommunikativ funksiya insanin özünü dc etmosino zomin yaradir. Bu, şüurun başlıca cohotlorindon birid Çünki öziinü dork edon insan yalniz bir obyektiv varhq kimi özü idrak obycktinə çevinrıir, hom do ideal, monovi dünyasını da ө ctdirmoyə miivaffoq olur. Bu da ilk növbodə insanin tofokkii vasitosilo miimkiin olur.