Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 3. Hafizonin növlori

Miirokkob idrak prosesi olan hafizodo xarici alomin rongarong Lsim vo hadisolori oks olunur. İlk növbədə bizo tosir edon bsimlordon noyin yadda saxlamlmasina goro hafizonin novlori byird edilir. Yoni hafizonin obyektinə göro: surot, hiss, horokot, Uzlü-məntiqi hafizo novlori forqlondirilir.

Surot hafizosi gcrçəkliyin cisim vo hadisolorinin ecçmişdə qavramış olduğumuz surətlərinin yadda saxlanılması, [kifz edilmosi vo yada salmmasından ibarotdir. Cismin sensor soviy-■odo inikası gönnə, eşitmə, lamisə vo s. vasitosilo olduğundan

.1 hafızosinin do mozmununu gönnə, eşitmə, lamisə və s. təsəv-IfQrlori təşkil cdir.

Surot hafızosinin təşəkkülü vo tozahiir xiisusiyyotlori muxtolifdir. Onun nisboton bosit vo ilkin fonnasi a r d ı с 11

303

surətlərdir. Bunlar həm görmo, həm də esitmo sahosındfl

ГШ

təzahür edir. Bunun mahiyyəti nədən ibarotdir? Homin suala c.ı\al> vermək üçün çox sado ekspcrimenti xatırlayaq. Ogur subycklfl qarşısına ağ kağız üzorinə çəkilmiş açıq qınnızı rəngdə kvadnÄ qoysaq və 10-15 saniyə müddətində ona baxdıqdan sonra kagıfl götürsək, onda həmin adam əvvəlki ycrdo yeno do qırıınaı kvadratın izini görəcək. Lakin bu halda eyni formada olan kvadraf] bir qodor göy-yaşıl rəngdə görünəcəkdir. Homin iz saniyədon 45-60 saniyəyə qodor davam edir, sonra tədrL, solğunlaşır, nəhayət, itib gedir. Hotta ауп-ауп hallarda homin sill yenidon omolo golir vo birdon itir. Bu monfi ardıcıl surotdir. Oga^ tam qaranlıqda əlimizi gözümüzün qarşısına tutsaq vo 0,5 saniyi müddətində gur elektrik lampası ilo işıqlandırsaq, işıq sönonde sonra insan bir песо miiddot öz olini tobii rəngdə görəcokdir, sonni homin surot do itib gedir. Bu, m ü s b ə t ardıeıl surot olub qui müddətdə görmə qavrayışı sayosindo baş verir. Aıdıcıl surotluf qisamiiddotli sensor hafizonin on sado formasidir.

Surot hafizosinin bir hah kimi oyani (e у d с t i k) s ur о 11 • r i qeyd etmok olar. Bunu miioyyonloşdirmok iiciin, subyektə 3-41 doqiqo miiddotindo miioyyon küçə mənzərəsinin tosviri olan şokl baxmaq toklif olunur. Sonra şəkil götürülür, onun ayn-ayn elementlori barodo homin şəxsə suallar verilir. Ogor adi adamlai homin sualların heç birisino cavab vero bilmirso, aydin eydetik surotloro malik olanlar sanki homin mənzərəni gönrıokdo davam cdir vo on kiçik iinsiirlori belo tosvir edirlor. Demoli, cydctizm cismin hiss üzvünə bilavasito tosiri kosildikdon sonra onun oyani surotinin parlaq vo aydin halda borpa edilmosidir. Eydetik hafizo malik olan şəxs cismin bilavasito tosiri kosildikdon sonra bclo, vo ya cox miiddot, sanki onu görmokdə davam cdir.

>шг. orlu
Eydetik surətlər ardıcıl surotlordon forqlonir. Ardıcıl suroti.. tez itib gedir vo onlan borpa etmok miimkiin deyilso, eydctik surotlor, oksino, uzun miiddot davam edir vo onlan yenidon borpa etmok miimkiindiir. Mexanizm etibarilo do bu surotlor forqlonir, Belo ki, ardıcıl surotlor analizatorun xarici sothindo göziin torlv qişasında yaranan izlərlə bağlıdırsa, eydetik surotlor analizato beyin nahiyosinin fəaliyyətilə olaqodardir.

Surot hafizosinin daha miirokkob növü tosovviir surotloridir. Bunlar keçmiş qavrayış materiallan osasinda omolo golir. Mosolon, ağac, bina, insan, maşın təsəvvürünə malik olmaq о demokdir ki, keçmiş tocriibomizdo onlan qavramışıq. onlann beynimizdo ri qalib. Demoli, keçmiş qavrayış materialı olmadan tosovviir fcrotlori yarana bilmoz. Anadan kor doğulmuş adamda rong, kar aVulmuşlarda iso sos tosovviirlori olmur.

Təsəvvür surətləri varlığın hissi-əyani inikasıdır. Onlar bozi photlorinə göro oyani obrazlardan forqlonir. Oyani vo ya qavrayış Ibrazlan cisim bilavasito tosir etdiyi miiddotdo yaranir, tosovviir ■irotlori iso cismin tosiri kosildikdon sonra tozahiir edir. Bozon bu hahoto goro tosovviir surotlori oyani surotloro göro solğun, kasad, иуһ-тиәууөп olur. Oslindo iso tosovviir surotlori ümumiləşmiş blduğu üçiin mozmunca daha zongin olur. Çünki tosovviir surotlori ■oxmodallıdır: onlann torkibino hom gönno, hom eşitmo, hom do laiiuso vo horoki duygulann iinsiirlori daxil olur, yoni onlar bir bavrayış növünün suroti olmur, cisimlo miirokkob praktik •moliyyatin izlorini oks etdirir.

> Tosovviir surotlori cisim haqqinda muxtolif cohotlori özünə ■axil edir. Mosolon, limon tosovviirii hom onun xarici görkomini (rongini. formasim), hom do dadını, qabığının kolo-kötürlüyünü, fcokisini vo s. özüno daxil edir.

Tosovviir surotlorinin ikinci başlıca xiisusiyyoti odur ki, onlar fcomişə öz torkibino oşya haqqinda tosovviiriin intellektual tohlilini, yoni onun miihiim olamotini ayird etmoyi, miioyyon cisimlor fkatcqoriyasina aid olmasmi vo s.-do daxil edir. Bu halda, mosolon, bı/ noinki ağac surotini təsəvviirümüzdə canlandırır. hom do onu adlandinr, miioyyon qrupa aid edirik. Buna goro do agac tosovviirii homişə mohz hor hansi konkret ağaca deyil, iimumon ağaca aid olur. Bu monada tosovviir surotlori daha ümumiloşmiş olur vo idrakin sonraki pillosinin - varlığın ümimiloşmiş, vasitoli inikasi olan tofokkiir prosesinin omolo golmosi iiçiin zomin yaradir. Çünki tosovviir surotlori bizim görmo qavrayışının passiv izi deyil, onun tohlil vo torkib cdilmosinin, ümumiləşdirilmosinin yekunudur. Başqa sözlo, onlar qavranılanlann miioyyon sistemdo kodlaş-dırılmasıdır.

Surot hafızəsində tozahiir edon surotlorin oyaniliyi, konkretliyi vo doqiqliyi ayn-ayn adamlarda muxtolif ola bilor. Mosolon. I evitan özünün yay monzorolorini osas etibarilo qışda çokor vo bu zaman tobii mənzorodon alınmış ayn-ayn etiid vo qeydlordon istifado edordi. Neco dcyorlor, çatışmayan hissolori doqiq vo canh görmo surotlori ilo ovoz edordi. Bethovendo çox parlaq vo doqiq musiqi tosəvvürünün olmasi ona artiq kar olduğu vaxt IX simfom kimi ölmoz əsor yaratmağa imkan vermişdir.

Horokot hafizosi, muxtolif horokotlorin onlann sisteminin yadda saxlanmasi, hifz olunmasi yadasalınmasıdır. İdmançılarda, balet ustalannda horoki ha peso foaliyyotini miivoffoqiyyotlo icra etmok üçün vaci Horokot hafizosi praktik vo omok vərdişlərinin təşəkkülü üçün с ohomiyyotlidir. Muxtolif horokotlorin diizgiin qavramlmasi horokot hafizosinin keyfiyyot vo mozmununa miisbot tosir gostorir. Bu hafizo pianoçuya tam qaranhqda musiqi çalmağa, idmançıya fıkrən horokotlor sistemini «duymağa» imkan verir. Miioyyon edilmişdir ki, hor hansi bir hərəkəti təsəvviirdə canlandırdıqda miivafiq əzələlərdə giiclo nozoro сафап horokotlor özünü bünızo verir. Bir horokot haqqinda gorgin düşünondo onu özümüzdən asih olmadan tokrar edirik. Əgər barmağımızdan sapla asılmış yükün (sakit halda) yellondiyini təsovvürümüzdo canlandinriqsa, onda yük hoqiqətən yellənmoyə başlayacaqdır. Bu onu gostorir ki, hor hansi horokoti tosovviir etdikdo miivafiq sinir morkozlorindo zo^? oyanma prosesi baş vcrir vo bu da işçi üzvlordə mikrohərokətlərin baş vermosinə sobob olur.

Horoki hafizo, demok olar ki, biitiin adamlarda vardir, lakin ayrı-ayrı şəxslordo miixtolif şəkildə vo inıcnsivlikdə tozahiir edir Hafizonin bu növü digor növlərə nisboton tcz inkişaf edir.

Emosional hafizo keçirdiyimiz hisslorin yad saxlanmasi vo yadasahnmasidir. Belo ki, insanin keçirmiş olduğu miisbot vo ya monfi hisslor izsiz itib getmir, onun hafizosindo bu vo ya digor dorocodo hokk olunur, sonradan yada salınır. Bu halda insan yeno ya sevinir, ya kodorlonir, ya utamr, ya da hoyocanlamr. Kcçirmiş olduğu dəhşətli qorxu hissini yenidon xatirlarkon bozon, песо dcyərlər, adamin bodoni lorzoyo golir, hotta о hiss elo bi! daha böyük qiivvo ilo insam çulğayır. Tosadiifi deyildir ki, bozi adamlar belo xoşagəlməz hadisolori bir daha yada salmaqdan çəkinirlər.

Emosional hafizo insan şəxsiyyətinin formalaşmasında miihiim rol oynayir. Bu hafizo insana imkan verir ki, keçirdiyi hisslə™ mozmun vo xaraktcrindon asih olaraq öz davranış vo roftarını tonzim ctsin. Bu monada cmosional hafizo insanin monovi inkışafının osas şərtidir. Əgor insan xeyirxah omoli, yiiksok oxlaqi davranışı sayosindo keçirdiyi scvinc, momnunluq hissini unudarsa, bir daha belo horokotloro tohrik edon hansi amil ola bilor? о do pis əməlindən vicdan əzabı çəkmirsə, onu bod omoldon *»• çokindiro bilor? Emosional hafizo davranış vo roftan tonzim ■Imoklo insanin monovi təşəkkülünə kömək cdir.

Sözlüməntiqi hafizo fıkirlorin, anlayışların, btdda saxlanmasi, hifz edilmosi vo yadasalınmasından ibarotdir. Kkirlor, miilahizolor dil materiallannda maddiləşir, odur ki, bu fcafizo sadoco olaraq montiqi deyil, sözlü-məntiqi hafizo adlamr. ■ftzlii-montiqi hafizo yalniz insanlara moxsusdur. Homin hafizonin tomoyi ilo ya matcriahn osas monasimn ifadosini, ya da onun fcrfən söz vo ifadolorini yada sala bilirik. Bozon sözlər olduğu kimi yadda saxlanila bilor, onun mənasını bilmodikdo, hafizo hözlü-montiqi deyil, mexaniki sociyyə daşıyacaqdır. Əlbottə, miioyyon fikirlorin yadda saxlanmasi vo sonradan borpa edilmosi insanin nitqinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Nitq zoif inkişaf etdikdo, fikri doqiq surotdo yadda saxlamaq vo öz sözlori ilo jeiözmunu çatdırmaq bir о qodor çətin olur. Mənanın yadda laxlanması matcriahn iimumi vo miihiim cohotlorini oks etdirmok, Ikinci dorocoli cəhətlərdən uzaqlaşmaqla bağlıdır. Matcriahn miihiim cəhətini ayirmaq iso onu dorindon anlamaqla, başa düşmək layəsində miimkiin olur. Demoli, matcriahn monasını yadda wxlamaq vo yada salmaq tofokkiir prosesi ilo əlaqədardır, insanin oqli inkişaf vo bilik səviyyəsindən asılıdır.