Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Interiorizasiya vo eksteriorizasiya haqqinda. Əvvəlcə bir misal göstərək. Uşaqlarda say haqqinda tosəvvürlor песо əmələ gəlir? Onlara on ədəd çöp (və yaxud konfet vo s.) vcrilir. Uşaqlar çöplərlə saymağı öyrənirlər (çox vaxt bu məqsədlə bamıaqlardan da istifado olunur). Bir cəhotə diqqot edin. Bu zaman uşaqlar cisim lərlə - cöplə, eləco də konfct və ya barmaqla əmoliyyat aparır: bu­na görə do onlann çöplo və s. ilo apardığı say oməliyyatları maddi (eşyavi) əməliyyatlardır. Uşaqlar saymağı песо öyrənirlor? Burada çoxlu variantlar mümkündür. On­lann biri belədir. Uşaga tutaq ki, anası bir konfet göstorib deyir: -bir. Uşaq tokrar edir. Ana dcyir: - mono bir konfet ver. Uşaq stolun üsründə olan konfetlordən birini götürüb anasına verir. Ana deyir: - düzdür. Ana uşaqdan soruşur: - barmağınla bir göstorə bilorsən-mi? Uşaq barmağını göstərir (əgər o, çaşırsa ana səhvi islah edir). Bu prosesdə konfetdən də, çöpdən də, başqa əşyalardan da istifado olunur. Bu qayda ilə uşaqlarda 2, 3 vo daha böyük roqomlor haq­qinda təsəvvürlər yaradılır; ilk vaxtlar uşaq say əməliyyatını ancaq cisimlərlə - çöp, konfet. fındıq vo s. ilo apanr, tcz-tcz öz barmaq-lanndan istifado edir. Gah iki konfetin üstünə üç konfet golir, gah yeddi çöpdon üç çöp götürüb qardaşına vcrir... Bu əməliyyatlar da­vam etdikco, uşaqlarda tədricon ədədlor haqqinda tosovvürlor for-malaşmağa başlayır və günlorin bir günü o, hcç bir cisimdən - cop-don, konfetdən və s. istifado ctmədon fıkrindo saymağı, üstə gəl-moyi, çıxmağı vo s. öyrənir.

Bu о deməkdir ki, uşaqda artıq odədlor haqqinda təsovvür-lər əmələ gelmişdir, yəni uşaqların cisimlor (çöp, konfct və s.) vasitosilo icra etdiyi say əmoliyyatları, psixoloji dildə desək, maddi əmoliyyatlar fıkri omoliyyatlara çevrilmişdir.

Psixologiyada maddi (əşyavi) omoliyyatlann likri oməliyyatla-га çevrilməsinə interiorizasiya deyilir. interiorizasiya latınca- inte­rior sözündən əmələ gəlmişdir: monası daxili demokdir. «Daxili»

46 sözü təsvir etdiyimiz qanunauyğunluğun mahiyyətini dəqiq ifadə edir: maddi oməliyyatlar (çöplərlə saymaq) xarici, fıkri əməliyyat-lar (fıkrən saymaq) daxili əməliyyatlardır, deməli, burada söhbət xarici əməliyyatların daxili omoliyyatlara çevrilməsindən gcdir. In­teriorizasiya termini do məhz bu cəhəti ifadə edir.

interiorizasiya termini fransız psixoloqları (P. Jane, J. Piaje, A. Vallon vo b.) tərəfındən təklif olunmuş vo miixtolif materiallar osasında öyronilmişdir. Hal-hazırda interiorizasiya terminindon miixtolif psixoloji coroyanlarda gcniş istifado olunur.

interiorizasiya geniş anlayışdır. Bizim tosvir etdiyimiz misal no qodor sado olsa da, onun mahiyyotini aydınlaşdırmağa imkan verir. Maddi omoliyyatlann daxili omoliyyatlara çevrilmosi mürəkkəb prosesdir. Onun bir çox qanunauyğuııluqları hələ kifayot qodor öy-ronilməmişdir. Lakin bir cəhət aydmdır: interiorizasiya prosesindo nitq həllcdici rol oynayır. Uşaq maddi omoliyyatlann icrasi prose­sindo nitq vasitosilo bu sahodo bərqərar olmuş ictimai tocriiboni monimsoyir: başqa adamlar kimi fıkirləşməyi, mühakimə yürütmə-yi öyrənir. Psixoloqların (P. Y. Qalperin vo b.) tədqiqatları göstorir ki, fıkri əmoliyyatlar mərhələlorlə aşağıdakı kimi formalaşır: ov-volco əməliyyatın motivlori toşokkül cdir (1), ilk bələdloşmo sxe-mi yaranir (2), omoliyyatin maddi osasi omolo golir (3), sonra omo-liyyatlar nitq vasitosilo icra edilir (4), nəhayət, əməliyyat fikri plan-da icra olunmağa (5) başlayır.

Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, xarici omoliyyatlar daxili omo­liyyatlara çevrildikco, əşyavi foaliyyot zominindo psixika noşot cdir. Başqa sözlo, psixi olan əşyavi foaliyyotin intcriorizasiyasi no-tkosindo omolo golir, yoni psixi proseslor mahiyyot etibarilo mad­di omoliyyatlann ideal plana kcçməsindon başqa bir şcy dcyildir. Bos, eksteriorizasiya no demokdir? Eksteriorizasiya latinca - exte­rior sözündən omolo gəlmişdir: monası xarici, zahiri demokdir. Bu­rada «xarici» sözünün doqiq psixoloji mənası vardir. Mosolonin kökü ondan ibarotdir ki, xarici omoliyyatlar daxili omoliyyatlara vcvrilirlor, onlar iso öz növbosində yenidon xarici əməliyyatlarda tecossüm etmoyə başlayırlar. Bu prosesin ümumi sxemi belodir (şokil 15).

Fikrimizi yeno də yuxarıdakı misal osasında aydınlaşdıraq: ar-tıq bizo molumdur ki, uşaq çöplorin vasitosilo fikron saymağı öyro-nir. Ona misal və ya mosələ verək: fıkri əməliyyatlardan istifado cdəcək vo məsəloni doftorində həll edocokdir. Bu о dcməkdir ki,

Misal:

Uşaq fıkrən saymağı öyrənir

Misal:

Uşaq

çöplərlə

sayır

Misal:
Uşaq məsoləni həll edir