Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

3. Kriterial xassYlYr vY optimal İEİS sintezi
İEİS-in çoxsaylı üfqi vY şaquli, daxili vY xarici, düz vY Yks-Yla­qY­lYr düyünü kimi tYsYvvür edilmYsi göstYrir ki, onun olduqca yüksYk etibarlı fYaliyyYt göstYrmYsi üçün hal-hazırda hYr cür daxili vY xarici şYrait mövcuddur. Bu şYraitin mYzmunu isY mürYkkYblikdYn ibarYtdir. MürYkkYblik gah qarşılıqlı tYsirdY olan elementlYrin çoxsaylı olma­sı kimi, gah funksiya vY reallaşdırma sxemlYrinin tYrkibi, quruluşu vY mYzmunu şYklindY, gah sistemin ayrılmaz YlavYsi olan informasi­ya­nın xammalı (entropiya) formasında, gah sistemi tYşkil edYn müxtYlif pillYlYrdY duran ”iqtisadi piramidalar” çoxluğu vY onların arasında mövcud olan çoxnövlü vY çoxkonturlu YlaqYlYr şYbYkYsi kimi, gah da obyektin fYaliyyYtini vahid mövqedYn, hYm dY bütün xırdalıqları ilY müşahidY etmYyin çYtinliyi mYnasında özünü göstYrir. Odur ki, mürYkkYblik İEİS-in ayrılmaz xassYsidir. DemYli, ”sistem”, ”informasiya” vY ”mürYkkYblik” bir-birindYn ayrı­lıq­da mövcud ola bilmYyYn anlayışlardır.

MürYk­kYb­lik” anlayışı ilY ”sYmYrYlilik” vY ”etibarlılıq” anla­yış­ları arasında da sıx YlaqY vardır. ”gYr idarYetmY vY ya tYdqiqat qarşısında müYyyYn konkret mYqsYd vardırsa, onda sYmYrYlilik - hYmin mYqsYdY nail olma dYrYcYsini, xüsusi halda, mYqsYdYçatma sürYtini, mürYkkYblik – bu mYqsYd üçün istifadY edilYn vasitYlYrin kYmiyyYt vY keyfiyyYtini, etibarlılıq isY – verilmiş ehti­mal­lı maneYlYr şYraitindY mYqsYdY­çatma ehtimalını göstYrir. Bu kateqoriyaların birini qeyd edib, ikincisini dYyişdirmYklY, üçüncüsünü idarY etmYk mümkündür. BelY ki, mürYkkYbliyY toxunmadan sYmYrYlilik yüksYldilYrsY, etibarlılıq azalar; etibarlılıq sabit qalarkYn, sYmYrYli­liyi yalnız mürYkkYbliyi artırmaq hesabına yüksYltmYk mümkündür; sYmY­rY­liliyin sYviyyYsini saxlamaqla, mürYkkYblik artırılarsa, etibarlılıq azalar. Göründüyü kimi, etibar­lı­lıq hYm sYmYrYliliklY, hYm dY mürYkkYb­lik­lY tYrs mütYnasib asılı­lıq­dadır. Buradan belY bir nYticY hasil olur ki, çox mürYkkYb vY çox yüksYk etibarlı sistem azsYmYrYli olur. Odur ki, İEİS-in sYmYrYli­liyinin yüksYldilmYsi onun mürYkkYbliyi vY etibarlı­lığının optimal sYviyyY­sinin axtarışı probleminY çevrilir.

İş burasındadır ki, İEİS-in yüksYk sYviyyYdY etibarlı fYaliyyYti üçün Ysas şYrtlYrdYn olan çoxnövlü YlaqYlYr şYbYkYsinin mövcudluğu vY ayrı-ayrı lokal inteqrasiya mYrkYzlYrinin müYyyYn müstYqilliyY malik olması, eyni zamanda İEİS mYkanının müxtYlif nahiyYlYrindY yerlYşYn vY zamanca biri digYrini gözlYyYn, çox hallarda fYaliyyYt­lYri çulğala­şan vY belYliklY dY İEİS daxilindY arzuolunmaz ”informa­siya, sYlahiyyYt vY mYsuliyyYt burulğanlarının” meydana çıxmasına sY­bYb olan mYslY­hYt­çi, funksional, operativ vY tYchizat xidmYtlYrinin inteqra­siyası lazımi qYrarın vaxtında vY keyfiyyYtli hazırlanmasına ciddi YngYl törYdir. NYticYdY qYrar tYyinat mYkanında lazımi sYviyyY­dY mYnimsYnilmir, qlo­bal istehsal funksiyasının reallaşdırılma­sın­da maddi sxemin xüsusi çYkisi artır, obyektin qYrarı mYnimsYmY qabiliyyYti azalır, fYaliyyYt sürYti lYngiyir, idarYetmY işi ağırla­şır vY İEİS-in bütövlükdY fYaliy­yYtinin ahYngdarlığı pozulur. DemYli, İEİS-in etibarlılı­ğını tYmin edYn şYrt müYyyYn hYddY vY hallarda hYm dY onun aşağı düş­mY­sinin sYbYbi kimi çıxış edir. ”İki bYrabYr hüquq bir-biri ilY toqquşanda isY mYsYlYni qüvvY hYll edir”. Bu o demYkdir ki, YnYnYvi idarYetmY metod vY vasitY­lY­rini köklü surYtdY dYyişdirmYdYn İEİS-in fYaliyyY­tinin sYmYrYli­liyini yüksYltmYk mümkün deyildir.

İEİS elementlYrinin manevretmY qabiliyyYtini artırmaqla, onların sayını ixtisar edib, elementlYrarası YlaqYlYri azaltmaq yolu ilY fYaliyyYtin sYmYrYliliyini artırmaq olar. Bu isY o demYkdir ki, hYm istehsal-tYsYrrüfat fYaliyyYtindY, hYm dY idarYetmYdY inten­siv metodlara üstünlük vermYk lazımdır.

Lakin İEİS-dY mövcud olan sınanmış element vY quruluşun dYyiş­di­ril­mYsi onun etibarlılıq sYviyyYsinY çox ciddi tYsir edY bilYr. Bununla belY, bYllidir ki, kifayYt qYdYr mürYkkYb sistemin bu vY ya digYr elementlYrindYn biri vY ya bir neçYsi işdYn imtina etdikdY dY o, öz işini dayandırmır. DemYli, İEİS-dY müYyyYn elementin imtinası onun tam imtinasına sYbYb olub-olmaya bilYr.

İEİS-in heç bir Ysas xarakteristikası (mürYkkYbliyi, etibar­lı­­lığı vY sYmYrYliliyi) sabit kYmiyyYt deyildir. BelY ki, İEİS-in fYa­liy­­yYti zamanı istYr onun element bazasında, istYrsY dY quruluşunda vY tYş­kil­olunmasında mütYmadi dYyişikliklYr baş verir. MYsYlYn, fYa­liy­yYt zamanı sıradan çıxan hYr hansı element İEİS-in ümumi iş keyfiy­yY­ti­nY bu vY ya digYr dYrYcYdY tYsir edYrYk sözügedYn xarak­te­ristikaları, xüsu­sYn dY, sYmYrYliliyi xeyli dYyiş­dirY bilir. Bununla YlaqYdar olaraq, bYzYn sistemin etibarlılıq göstYricisi kimi, onun sYmYrYli­li­yinin müYyyYn sYviyyYdY saxlanması ölçüsünü götürmYk tYklif edilir. Bu, maşın vY avadanlıqların dYyişdirilib-dYyiş­diril­mY­mYsi mYsYlYsini optimal hYll etmYk üçün faydalı olsa da, İEİS-in etibarlı­lı­ğını tYyin etmYk üçün Yl vermir. Çünki, siste­min etibarlılıq sYviyyYsini hesablamaq üçün sYmYrYliliyin minimal hYd­di mYlum olmalıdır. BelY ki, bu baxım­dan, sistem yalnız o halda imtina etmiş sayılır ki, onun sYmYrY­liliyi minimal hYddYn dY aşağı enmiş olsun. Lakin sYmYrYliliyi lazımi sYviyyYdY olmadı­ğı­na görY sosial-iqtisadi mahiyyYt daşıyıcısı olan İEİS-i imtina etmiş hesab etmYk qYtiyyYn mümkün deyildir.

Dedik ki, mürYkkYblik, etibarlılıq vY sYmY­rY­lilik İEİS-in Ysas keyfiyyYt xarakteristikalarıdır.

İEİS-in keyfiyyYti, Yn ümumi halda, onun qlobal funksiyasının mYq­sYd kriterisinY uyğunluq dYrYcYsi ilY tYyin edilir.

İEİS-in qlobal funksiyası idarYedici vY istehsal funk­si­­ya­larının inteqra­siyasıdır. HYm dY bu funksiyalar bir-biri üçün mövcud­luq şYrti vY reallaş­dırma sxemidir. Odur ki, bu funksiya­ların bir-birindY ”YrimY” qabiliyyYti vY ya bir-birini ”hYzmetmY” qabiliyyYti Yslin­dY, hYmin funksiyaları icra edYn ”inteqrasiya mYrkYz”lYrinin sYmYrYlilik sYviyyYsini nümayiş etdirir. Buradan aydın olur ki, İEİS-in ümumi sYmYrYlilik göstYricisi dY qlobal funksiyanın mYzmununa müvafiq olaraq mürYkkYb quruluşlu, çoxge­dişli vY çoxpara­metr­lidir. BelY ki, o, ilk növbYdY, İEİS-in 2 daxili qütbünün sYmYrYlilik­lYri­nin vektorial cYmindYn ibarYtdir. Bu baxım­dan, idarYedicinin sYmYrYliliyi dY onu tYşkil edYn 2 fazanın sYmY­rYli fYaliyyYtindYn YmYlY gYlir.

HYr bir sYmYrYlilik vektoru, aid olduğu qütbdYn asılı olmayaraq, hYm dY texniki, texnoloji, tYşkilati vY iqtisadi aspektlYrin inteqrasiyası kimi meydana çıxır. Çünki, bu 4 ünsür istehsal (hYmçinin, hYr cür dYyişdirmY) prosesinin daxili mYzmu­nu­nu tYşkil edir.

MYlum metodikaya görY, sYmYrYlilik müxtYlif variantların müqa­yi­­sY­si formasında tYyin edilir. YYni, müqayisY edilYn variant­lardan biri­nin digYrinY nisbYtYn üstünlüyü aşkara çıxarılır. Lakin nisbY­tYn üstün variant da nöqsansız olmur. Buna görY dY müqayisYdY ”ideal vari­ant”­dan istifadY etmYk mYqsYdYuyğundur.

Bu qoyuluşda ideal variantla real variant arasındakı fYrqin azaldılması sYmY­rY­liliyin yüksYldilmYsi mexanizmi kimi çıxış edir.

İdeal variant real varianta analoji şYkildY qurulur. Bunun üçün ilk növbYdY variantın keyfiyyYt xarakteristikaları müYyyYn­lYş­di­ri­lir.

Bu baxımda, mü­rYk­kYblik, eti­bar­lılıq vY sYmYrYlilik İEİS-in fYaliyyY­ti­ni yaxşılaş­dırmaq üçün tYklif edilYn varian­tın kriterial xassYlYri kimi çıxış edir.

Bu qoyuluşda Ysas mYqsYd İEİS-in real fYaliyyYt keyfiy­yYtini ideal keyfiyyYtY maksimum yaxınlaşdırmaqdan ibarYtdir.

SözügedYn metodika üzrY qurulan ideal variantın key­fiy­yYti kriterial xassYlYrin sYrhYdlYrindYn asılı olaraq dYyişdi­yin­dYn, hYmişY nisbidir. Nisbi ideal variant isY, YslindY, optimal vari­ant­dan başqa bir şey deyildir. Odur ki, İEİS-in fYaliyyYt sYmYrYli­li­yinin yüksYldilmYsini dY optimallaşdırma mYsYlYsi kimi qoyub hYll etmYk lazım gYlir.

BYs İEİS-in sYmYrYlilik vektorunun mahiyyYti vY onu tYşkil edYn parametrlYrin mYzmunu nYdYn ibarYtdir?

BYllidir ki, İEİS, sosial-iqtisadi vahid olmaqla, hYr şeydYn Yv­vYl, mьYyyYn tYbiYt maddYsini maddi nemYtY зevirYn sistemdir. Ona gцrY dY İEİS-in baş mYqsYdi sцzь­gedYn зevirmYni minimal resurs sYrfi ilY vY yьksYk keyfiyyYtlY hYyata keзirmYkdYn ibarYt olmalıdır. Bu isY ya mYn­fY­­Ytin (yaxud gYlirlYrin vY ya rentabelliyin) maksimumlaş­dı­rıl­ması, ya da xYrclYrin minimumlaşdırılması mYsYlYsi kimi qoyu­lub hYll edilY bilYr.

TYhlil gцstYrir ki, YvvYla, riskin dYyYri riskin цzьnь doğrult­ması ilY tYrs mьtYnasibdir. İkincisi dY, mYqsYdlY resurs arasın­dakı fYrq зoxaldıqca, sьrYtlYr arası fYrq azalır. Bu o demYkdir ki, HцkumYt maliyyY defisiti şYraitindY fYaliyyYt gцstYrYrkYn daha bцyьk risk­lY­rY yol vermYli olur. Halbuki mYnfYYt kьtlYsi artdıqca, İEİS-in mYqsY­dY­зatma sьrYti (sYmYrY­li­liyi) mьYyyYn vY mьmkьn olan Yn yьksYk sYviyyYdY qYrarlaşır.

Optimal İEİS sintezi mцvcud sistemY hYm yeni element daxil edil­mYsi, hYm dY mцvcud elementlYrdYn bYzilYrinin sistemdYn зıxarıl­ması şYklindY baş verY bilir. Birinci halda, sistem yeni element­lYrlY zYnginlYşdirilirsY, ikinci halda, o, цmrьnь başa vurmuş, sis­te­mY artıq yьk olan elementlYrdYn tYmizlYnir. Bu mYsYlYnin metodoloji aspektdY hYllinY baxaq.

Dedik ki, İEİS (), Yn ьmumi halda, mьYyyYn girişi () mьvafiq зıxışa () зevirYn sistemdir:

FYrz edYk ki, - xYrci, - gYliri ifadY edir.

1. “Qara qutu”“ sYviyyYsindY:

1.1. Giriş artırıla bilYr: .

ЏgYr bu artım sistemdY quruluş dYyişikliyi tцrYtmYzsY, aşağı­dakı hallardan biri baş verYr:

1.1.1.

1.1.2.

1.1.3.

Aydındır ki, bu qoyuluşda girişin qYdYr artırılması, 1.1.3. halında qYtiyyYn yolverilmYz (зьnki bu, qYdYr itki demYk­dir), 1.1.2. halında qYdYr ziyanlı, 1.1.1. halında isY, qYdYr sYmYrYlidir.

1.2. Giriş azaldıla bilYr: .

ЏgYr bu azalma sistemdY quruluş dYyişikliyinY sYbYb olmazsa, aşa­ğı­dakı hallardan biri baş verYr:

1.2.1.

1.2.2.

1.2.3.

Girişin qYdYr azaldılması 1.2.3. halında qYdYr sYmYrYli, 1.2.2. halında qYdYr sYmYrYli, 1.2.1. halında isY yalnız qYdYr sYmYrYlidir.

İndi tYdqiqatımızı bir pillY dYrinlYşdirib, “qara qutu” sYviyyY­sin­dYn “sistemin tYrkibi” sYviyyYsinY keзirYk.

2. “Sistemin tYrkibi” sYviyyYsindY:

2.1. ЏvvYlcY fYrz edYk ki, girişY toxunmadan sistemin struk­turunda dYyişiklik edilir.

2.1.1. Tutaq ki, struktur dYyişikliyi dY gYlir elementidir (). Bu halda:

2.1.1.1. Sistemin strukturu artırıla bilYr: .

ЏgYr strukturun bir gYlir elementi olaraq artırılması girişin bu vY ya digYr istiqamYtdY dYyişdirilmYsini tYlYb etmirsY, aşağı­da­kı hallardan biri baş verYr:

2.1.1.1.1.

2.1.1.1.2.

2.1.1.1.3.

Bu o demYkdir ki, strukturun qYdYr artırılması 2.1.1.1.1. halında qYdYr sYmYrYli, 2.1.1.1.2. halında qYdYr sYmY­rY­li, 2.1.1.1.3. halında isY qYdYr sYmYrYlidir.

2.1.1.2. Sistemin strukturu azaldıla bilYr: .

ЏgYr strukturun azaldılması girişin bu vY ya digYr istiqamYtdY dYyişdirilmYsini tYlYb etmirsY, aşağıdakı hallardan biri baş verYr:

2.1.1.2.1.

2.1.1.2.2.

2.1.1.2.3.

Gцrьndьyь kimi, gYlir mYzmunlu strukturun azaldılması 2.1.1.2.1. halında qYdYr sYmYrYli, 2.1.1.2.2. halında qYdYr ziyanlı, 2.1.1.2.3. halında isY qYdYr ziyanlıdır.

2.1.2. İndi tutaq ki, struktur dYyişikliyi dY xYrc elementidir ( ). Bu halda:

2.1.2.1. Sistemin strukturu artırıla bilYr: .

ЏgYr xYrc mYzmunlu strukturun artırılması girişin bu vY ya digYr istiqamYtdY dYyişdirilmYsini tYlYb etmirsY, aşağıdakı hallar­dan biri baş verYr:

2.1.2.1.1.

2.1.2.1.2.

2.1.2.1.3.

Bu o demYkdir ki, xYrc mYzmunlu strukturun artırılması 2.1.2.1.1. halında qYdYr sYmYrYli, 2.1.2.1.2. halında qYdYr ziyanlı, 2.1.2.1.3. halında isY qYdYr ziyanlıdır.

2.1.2.2. Sistemin xYrc mYzmunlu strukturu azaldıla bilYr: .

ЏgYr xYrc mahiyyYtli strukturun azaldılması girişin bu vY ya digYr istiqamYtdY dYyişdirilmYsini tYlYb etmirsY, aşağıdakı hallardan biri baş verYr:

2.1.2.2.1.

2.1.2.2.2.

2.1.2.2.3.

Gцrьndьyь kimi, xYrc mahiyyYtli strukturun azaldılması 2.1.2.2.1. halında qYdYr sYmYrYli, 2.1.2.2.2. halında qYdYr faydalı, 2.1.2.2.3. halında isY qYdYr faydalıdır. YYni, xYrc mahiyyYtli strukturun azaldılması ilY gYlir mahiyyYtli strukturun artırılması eyni şeydir. DemYli, apardığımız tYhlildY gьclь simmet­riya vardır. Bu, tYhlili xeyli qYnaYtcil edir.

2.2. İndi fYrz edYk ki, sistemin girişinin dYyişmYsi onun struktu­run­da mьYyyYn dYyişiklik tцrYdir.

2.2.1. Struktur xYrc elementidir.

2.2.1.1. Girişin artırılması strukturu artırır:

.

Bu halda aşağıdakı hallardan biri baş verY bilYr:

2.2.1.1.1.

2.2.1.1.2.

2.2.1.1.3.

2.2.1.1.4.

2.2.1.1.5.

2.2.1.1.6.

2.2.1.1.7.

YYni, girişin vY strukturun eyni zamanda artımı 2.2.1.1.1. halında зıxışın hYr iki amilY gцrY artımına sYbYb olur. Lakin YgYr struktur xYrc elementi kimi iştirak edirsY, bu tYdbirin sYmYrYliliyi yalnız şYrtindY tYmin olunur. Bu qoyuluş­da 2.2.1.1.2. halının sYmYrYli olması ьзьn , 2.2.1.1.3. halının sYmYrYli olması ьзьn isY olmalıdır.

2.2.1.1.4. halında gцrьlYn tYd­bir­lYr qYdYr ziyanlı­dır. 2.2.1.1.5. halı olduqda sYmYrYli, 2.2.1.1.6. halı olduqda sYmYrYlidir.

2.2.1.1.7. hal­ında isY, sцzь­­gedYn tYdbir, yYni girişin vY struk­turun eyni vaxtda xYrc elementi kimi artırılması qYtiyyYn yol veril­mYz­dir. Зьnki bu, qYdYr ziyan demYkdir.

2.2.1.2. Girişin artırılması strukturu xYrc elementi kimi azaldır: .

Bu halda aşağıdakı hallardan biri baş verY bilYr:

2.2.1.2.1.

2.2.1.2.2.

2.2.1.2.3.

2.2.1.2.4.

2.2.1.2.5.

2.2.1.2.6.

2.2.1.2.7.

Bu zaman, yYni, girişin artımı vY strukturun xYrc elementi kimi azalması zamanı sYmYrYlilik şYrtlYri aşağıdakı kimi olacaqdır:

2.2.1.2.1.

2.2.1.2.2.

2.2.1.2.3.

2.2.1.2.4.

2.2.1.2.5.

2.2.1.2.6.

2.2.1.2.7.

2.2.2. ЏgYr struktur gYlir elementi kimi зıxış edirsY:

2.2.2.1. Girişin artırılması strukturu artırır: .

Bu halda aşağıdakı hallardan biri baş verY bilYr:

2.2.2.1.1.

2.2.2.1.2.

2.2.2.1.3.

2.2.2.1.4.

2.2.2.1.5.

2.2.2.1.6.

2.2.2.1.7.

Bu zaman sYmYrYlilik şYrtlYri aşağıdakı kimi olacaqdır:

2.2.2.1.1.

2.2.2.1.2.

2.2.2.1.3.

2.2.2.1.4.

2.2.2.1.5.

2.2.2.1.6.

2.2.2.1.7. .

2.2.2.2. Sistemin girişinin artırılması onun struktu­runu azaldır: .

Bu halda aşağıdakı hallardan biri baş verY bilYr:

2.2.2.2.1.

2.2.2.2.2.

2.2.2.2.3.

2.2.2.2.4.

2.2.2.2.5.

2.2.2.2.6.

2.2.2.2.7.

Bu zaman, yYni, sistemin girişinin artırılması zamanı onun strukturu gYlir mahiyyYtli olaraq azalırsa, sYmYrYlilik şYrtlYri aşağıdakı kimi olacaqdır:

2.2.2.2.1.

2.2.2.2.2.

2.2.2.2.3.

2.2.2.2.4. qYdYr ziyan baş verYcYk.

2.2.2.2.5.

2.2.2.2.6.

2.2.2.2.7. qYdYr ziyanlıdır.

Bu qayda ilY girişin azaldılması şYrtindY gYlir vY xYrc mahiyyYtli strukturun artırılması vY azaldılması variantlarını da tYhlil etmYk olar.

Lakin buna elY bir ehtiyac yoxdur. Зьnki, artıq dediyimiz kimi, bu variantlar yuxarıda nYzYrdYn keзirdiyimiz variantlarla simmetrikdir.

İEİS-in ”informasiya sistemi”nin inteqrasiya sYviy­yY­­si­nin yьksYldilmY­sinY gYtirilYn intensiv idarYedilmY problem­lYri bu variantların hamısını YhatY edir.

BelYliklY, İEİS-in sYmYrYliliyi quruluş vY fYaliyyYtin opti­mal­­laş­dırıl­ması istiqa­mY­tindY hYll edilmYyY ehtiyac duyan mYsYlY kimi meydana зıxır.

Bu mYsYlYlYrin mьvYffYqiyyYtli hYlli ьзьn isY mьasir infor­ma­siya texnologiya­sından vY mьvafiq iqtisadi-riyazi model vY metodlardan istifadY etmYyY keзilmYz ehtiyac vardır.

İndi isY sistem tYhlilinin Ytraflı şYrhinY keзYk.
4. SİSTEM TЏHLİLİNİN ELEMENTLЏRİ
BьtцvlьkdY iqtisadiyyat kimi, mьYssisYnin dY fYaliyyYti зoxsaylı amillYrin tYsiri altında baş verYn proseslYr mYcmusudur. MьYssisYnin modellYşdirilmYsi daha YhYmiyyYtli elementlYri цn plana зYkmYklY idarYetmYnin sadYlYşdirilmYsini nYzYrdY tutur. Lakin iqtisadi fYaliyyYtin modellYşdirilmYsi zamanı YhYmiyyYtsiz sayılaraq nYzYrdYn qaзırılan amillYr hadisYlYırin gedişinY ciddi tYsir edY bilYr. Buna gцrY dY mьYssisYnin modellYşdirilmYsi zamanı sistem yanaşması prinsiplYrinY xьsusi diqqYt ayrılmalıdır. Sistem yanaşması hYm daxili, hYm dY xarici qarşılıqlı YlaqYlYrin mцvcudluğunu цn plana зYkir. Sistem yanaşması informasiyanın hYrYkYt etdiyi vY dYyişdirildiyi bьtьn altsistemlYri vY modulları YhatY edir.

Sistem tYhlilinin Ysas anlayışları: sistem, Yks-YlaqY, Ytraf mьhit vY sinerqetik effektdir.

Sistem dedikdY, mьYyyYn mYqsYdY nail olmaq ьзьn birgY fYaliyyYt gцstYrYn qarşılıqlı YlaqYli elementlYr mYcmusu başa dьşьlьr. ElementlYr qarşılıqlı YlaqYli olduqlarına gцrY bir elementin dYyişmYsi digYrlYrini dY dYyişdirY bilir. Bu xassY qarşılıqlı asılılıq adlanır. Sistem elementlYrinin bir-birindYn asılılığı mьxtYlif dYrYcYli ola bilYndir. BYzi elementlYr sıx, başqaları zYif asılılığa malik olsalar da bYzi elementlYr arasında heз bir YlaqY olmaya da bilir. ЏlaqYli sistemlYr arasında intensiv informasiya vY maddi mYhsul mьbadilYsi baş verir. Bu YlaqYnin pozulması sistemin işini poza bilir.

Џks-YlaqY sistemin зıxışı ilY girişi arasındakı YlaqYdir. Зıxışın arzu edilYn nYticYdYn fYrqlYndiyi mьşahidY edildikdY, girişY korreksiya edici informasiya verilir.

Џtraf mьhit sistemi YhatY edYn mьhitdir. Sistem tam izolyasiya şYraitindY fYaliyyYt gцstYrY bilmir. O, hYmişY digYr sistemlY tYmasda olur. Sistem Ytraf mьhitdYn цz sYrhYdlYri ilY ayrılır. Sistemin nYzarYti altında olanlar onun tYşkiledicilYri, qalanlar isY Ytraf mьhitY aiddir. Sistemin sYrhYdlYri sabit deyil, dYyişY bilYndir. Џtraf mьhitlY YlaqY intensivliyi mьxtYlif ola bilYndir. Bu YlamYtY gцrY sistemlYri aзıq vY qapalı sistemlYrY bцlьrlYr.

Sinerqetik effekt – sistem effekti olub, tamın цz tYrkib hissYlYrinin cYmindYn bцyьk olduğunu ifadY edir. BelY ki, hissYlYrin birlYşdirilmYsi elY bir yeni ьmumi nYticY yaradır ki, bu nYticYyY ayrı-ayrılıqda heз bir hissYyY nail ola bilmir.

Sistemin davranışı mьxtYlif cYhYtlYri xarakterizY edYn mьxtYlif ьsullarla tYsvir edilY bilir. Sistem yanaşması mцvqeyindYn, davranışın modellYşdirilmYsi zamanı aşağıdakı anlayışlar nYzYrY alınmalıdır:

1. 
   Зoxvariantlılıq. Bu, bir nYticYnin bir-neзY ьsulla alına bilmYsini nYzYrdY tutur;
   
2. 
   Sistem parametrlYrinin зevikliyi. Bu, sistemin зevikliyini tYmin edYn Ysas tYlYblYrdYn biridir. Sistem mцvcud olduğu mьddYt YrzindY цz girişindY gьclь kYnarlaşmalara mYruz qala bilYr. Dayanıqlı davranış ьзьn sistem bu kYnarlaşmalara vY dYyişkYn şYraitY reaksiya vermYyi vY buna uyğunlaşmağı bacarmalıdır.
   

5. SİSTEMLЏR VЏ SİSTEM MODELLЏRİ.
SistemlYr nYzYriyyYsinin, kibernetikanın, sistem yanaşmasının, bьtцvlьkdY sistemologiyanın mYrkYzi konsepsiyası sistem anlayışıdır. Buna gцrY dY sistemY зoxlu tYriflYr verilmişdir. MYsYlYn, Uemov A.İ. sistemY verilmiş tYriflYrin 35-ni toplamışdır. Biz burada sistemY verilYn tYriflYrin tYhilini deyil, tYkamьlьnь izlYmYyi qarşımıza mYqsYd qoymuşuq. Odur ki, sistemin ilk tYrifi onun problemli situasiya ilY bağlılığından tцrYmişdir. Bu mцvqedYn sistem—mYqsYdYзatma vasitYsi, başqa sцzlY isY, problemin hYlli vasitYsidir. YYni problem olmayan yerdY sistem yoxdur. DigYr tYrYfdYn isY, sistemin ilk tYrifi gцstYrir ki, sistem—mYqsYdin mьhitdY kцlgYsidir. Gцrьndьyь kimi, bu tYrifdY sistemin konstruksiyası arxa plandadır. Bu cYhYti цn plana зYkmYk ьзьn isY sistemin vizual ekvivalentinY keзmYk zYruridir. Bunun ьзьn sistemin “qara qutu” modelindYn başlamaq lazım gYlir. Lakin “qara qutu” sistemin yalnız davranışını izlYmYyY imkan verdiyindYn, tYbii olaraq nцvbYti addım kimi, “sistemin tYrkibi” modelinY keзid zYrurYti yaranır. Bu modeldY sistem hissYlYrin mYcmusu kimi tYsvir edilir. Sistemin bцlьnmYz tYrkib hissYlYri element adlanır. ElementdYn bцyьk hissYyY altsistem deyilir. Lakin “sistemin tYrkibi” modelini qurmaq da elY asan mYsYlY deyildir. Зьnki bu model dY mYqsYdlY bağlıdır. MYqsYd mьxtYlifliyi eyni obyekt ьзьn mьxtYlif tYrkibli modellYrin qurulmasına sYbYb olur.

DigYr tYrYfdYn, bir sıra suallar var ki, onlara cavab vermYk ьзьn obyektin tYşkiledicilYri arasındakı mьnasibYtlYr aydınlaşdırılmalıdır. Lakin mьxtYlif elementlYr arasında praktiki olaraq sonsuz sayda mьnasibYt ola bilYr. Odur ki, hYr dYfY yalnız konkret mYqsYdY зatmağı tYmin etmYyY kifayYt edYn elementlYrarası mьnasibYtlYr цn plana зYkilir ki, belY mьnasibYtlYr зoxluğuna da sistemin quruluşu deyilir.

MьnasibYtlY xassY arasında sıx bağlılıq var. Lakin mьnasibYtdY azı iki element iştirak edirsY, xassY bir obyektin mьYyyYn bir atributu kimi зıxış edir. Bu mYnada, xassY “bir yerli” (unar) mьnasibYt, Yn sadY mьnasibYt isY “iki yerli” (binar) mьnasibYtdir. Bununla belY, xassY mьnasibYtin tцrYmYsidir.

Gцrьndьyь kimi, xassY YslindY, obyektin atributu deyil, hYr hansı mьnasibYtlYr зoxluğunun mьcYrrYdlYşdirilmYsinin mYhsuludur. Bu mYnada, xassY—qarşılıqlı fYaliyyYtin sıxılmış nYticYsidir.

Bu deyilYnlYrin yekunu olaraq sistemin ikinci tYrifini belY formalaşdırmaq olar ki, sistem—mьhitdYn ayrılmış qarşılıqlı YlaqYli elementlYrin elY mYcmusudur ki, цzьnь mьhitlY qarşılıqlı fYaliyyYtdY olan tam kimi aparır. Gцrьndьyь kimi, bu tYrif sistemin hYm “qara qutu”, hYm “tYrkib” vY hYm dY “quruluş” modellYrini цzьndY birlYşdirir. Odur ki, bu modellYrin sintezi kimi yeni bir model--“sistemin quruluş sxemi” modeli alınır. Bunu bYzYn “şYffaf qutu” da adlandırırlar. Lakin bьtьn bu dediklYrimiz yalnız statik momentlYri YhatY edir. Halbuki daim hYrYkYtdY olanı hYrYkYtsiz vasitYlYrlY izah etmYk mьmkьn deyildir. Odur ki, sistemin dinamik momentlYrini dY Yks etdirYn modellYr qurmaq zYrurYti yaranır. MьxtYlif obyektlYrdY baş verYn dYyişikliklYri tYsvir etmYk ьзьn mьxtYlif saylı dinamik modellYr qurmaq lazım gYlir. Lakin dinamik modellYr dY statik modellYrY mьnasib vY mьtYnasib qurulur. YYni hYm “qara qutu”ya, hYm “tYrkib”Y, hYm dY “quruluş”a mьnasib vY mьtYnasib dinamik modellYr qurmaq lazım gYlir. BelY ki, hYlY “qara qutu” mYrhYlYsindY sistem dinamikasının iki tipi: sistemin fYaliyyYti vY inkişafı fYrqlYndirilir. Sistemin fYaliyyYti sabit mYqsYdin reallaşdırılması ilY YlaqYdar olaraq sistemdY baş verYn dYyişikliklYrdirsY, inkişafı da mYqsYdin dYyişilmYsi ilY bağlı olan proseslYrdir. İnkişaf зox zaman sistemin quruluş dYyişmYlYrindY tYzahьr edir. Зьnki adYtYn kцhnY quruluş yeni mYqsYdY uyğun gYlmir. GцstYrYk ki, fYaliyyYtlY inkişaf hYm ardıcıl, hYm dY paralel proseslYr kimi mцvcud ola bilYr.