Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

25. Assosiativ tYhlil metodu

sas postulatlar:

• 
  Dnya başdan-başa daimi dYyişmYdY mcud olan mxtY­lifliklYr dn­ya­sıdır.
  
• 
  MxtYliflik sub­yekt­lY­rinin hYr biri fYrdi xsusiyyYt daşı­yıcısı olmaqla yanaşı, hYm dY müYyyYn mumi YlamYtli qruplara aid ola bilYndir.
  
• 
  Eyni vY ya mxtYlif qruplara aid olan dnya tYşkiledi­ci­lYri zamanda vY mYkanda ardıcıl, paralel vY kYsişYn hYrYkYtlYrdY, bir-biri ilY cazibYdar, neytral vY dYfedici mnasibYtlYrdY mcuddurlar.
  

MYsYlYnin qoyuluşu. Dnya vY onda gedYn proseslYri gerçYk vY ya heolmazsa, adekvat tYsvir etmYk vY dzgn qiymYtlYndirmYk mYsYlYsini hYll etmYyi qarşı­sına mYqsYd qoyan Elm bir-birindYn asılı olaraq vY asılı olmadan daimi dYyişmYlYrY mYruz qalan bu dnya tYşkiledicilYrini birgY müşahidY, tYdqiq, tYhlil vY sintez etmY­yi bacarmalıdır.

Lakin masir elm mxtY­lif cism, hadisY vY proseslYri mxtYlif meyarlarla 錮b, qiymYtlYn­dir­di­­yin­dYn, bu mYsYlYni bu gnYdYk hYll edY bilmYmişdir.

Assosiativ tYhlil metodu mYhz bu kYsiri aradan qaldırmaq çndr.

FYrz edYk ki, CYdvYl 1-dYki kYmiyyYt vY keyfiyyYt gtYricilYri ilY ifadY edilYn A, B, C, D, E vY F hadisYlYrinin birgY tYhlilini vermYk lazımdır.

CYdvYl 1.

1. 
   MьşahidY obyektlYriЦlзь vahidi AYdYd43767Bmanat589.289Cton1264.066.5Dmetr79199.110EKv.metr81311147FKub metr6571613
   

CYdvYl 1-dYn gndykimi, mxtYlif müşahidY obyektlYri (A, B, C, D, E vY F hadisYlYri) mxtYlif 錮 vahidlYri ilY ifadY edilYn fYrqli keyfiyyYt daşıyıcıları olmaqla yanaşı, hYm dY mxtYlif zaman kYsiklYrindY ( ) mxtYlif kYmiyyYt gtYricilYri ilY xarak­terizY olunurlar.

Bu gtYricilYrY YsasYn A, B, C, D, E vY F hadisYlYrinin birgY dYyişmYsi gedişini tYsvir etmYk vY qiymYtlYndirmYk tYlYb olunur.

Qarşıya qoyulan mYsYlYni hYll etmYk çn baxılan hadisYlYri ortaq bir meyara gYtirmYk lazımdır. Bu mYqsYdlY mxtY­lif zaman kYsiklYri ( ) çn A, B, C, D, E vY F hadisYlYrinin hYr birini nY vY qalanlarına bmYklY qarşılıqlı adsız nisbYtlYr mat­ris­lYri tYrtib edilir:

CYdvYl 2.

MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA11,2531,7521,510,5B0,812,41,41,61,28,4C0,330,4210,580,670,53,5D0,570,711,7111,140,866E0,50,631,50,8810,755,25F0,670,8321,171,3317Sьtun ьzrY yekunlar3,874,8411,616,787,745,8140,65 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA12,67234,331,6714,67B0,3810,751,131,630,635,5C0,51,3311,52,170,837,33D0,330,890,6711,440,564,89E0,240,620,460,6910,383,38F0,61,61,21,82,618,8Sьtun ьzrY yekunlar3,048,106,089,1213,175,0744,57 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA11,310,572,711,5718,17B0,7610,432,071,200,766,22C1,752,314,752,751,7514,3D0,370,480,2110,580,373,01E0,640,840,361,7310,645,2F11,310,572,711,5718,17Sьtun ьzrY yekunlar5,527,253,1514,978,675,5245,07 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA11,3311,522,332,679,85B0,7510,751,141,7527,39C11,3311,522,332,679,85D0,660,880,6611,541,766,49E0,430,570,430,6511,144,22F0,380,50,380,570,8813,69Sьtun ьzrY yekunlar4,215,624,216,399,8311,2341,50 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA11,290,931,4311,867,5B0,7810,721,110,781,445,83C1,081,3811,541,0828,08D0,70,90,6510,71,35,25E11,290,931,4311,867,5F0,540,690,50,770,5414,04Sьtun ьzrY yekunlar5,096,554,737,285,099,4638,20

CYdvYl 2-dYn gndykimi, hYm mxtYlif zaman kYsiklY­rin­dY mx­tY­lif obyektlYrin istYr stun, istYrsY dY sYtir zrY adsız nisbYtlYri vY bunların mvafiq yekunları bir-birindYn bu vY ya digYr dYrYcYdY fYrq­lY­nir, hYm dY sYtir vY stun yekunlarının cYmlYri fYrqli qiymYtlYr (mYsYlYn, -dY 40,65, -dY 44,57, -dY 45,07, -dY 41,5 vY -dY 38,2) alır.

MxtYlif zaman kYsiklYrindY eyniadlı stun yekunlarının artımı obyektin aktivlYşdiyini (srYtinin artdığını), sYtir yekunlarının artımı isY obyektin passiv­lYşdiyini (srYtinin azaldığını) gtYrir. MYsYlYn, A hadisYsinin stun yekunu -dY 3,87, -dY 3,04, -dY 5,52, -dY 4,21 vY -dY 5,09 olmuşdursa, bu o demYkdir ki, bu hadisY -dYn -yY bir qYdYr yavaşımaqla, -dYn -Y bk sı輦ayışla, -dYn -Y bir qYdYr gerilYmY ilY vY -dYn -Y artmış srYtlY ke輓işdir. Bu fikrin gerçYkliyini A hadisYsinin sYtir yekunları zrY yoxlamaq olar. BelY ki, A hadisYsinin sYtir yekunu -dY 10,5, -dY 14,67, -dY 8,17, -dY 9,85 vY -dY 7,5 olmuşdur. YYni, A hadisYsi -dYn -yY keçYrkYn sYtir yekunu artdığından, bir qYdYr yavaşımış, -dYn -Y keçYrkYn bk sı輦ayış etmiş, -dYn -Y keçYrkYn bir qYdYr gerilYmiş vY -dYn -Y artan srYtlY ke輓işdir.

ﾜmumi yekunların artımı btlkdY prosesin tYrYqqiyY, azalması isY tYnYzzlY getdiyini gtYrir. Odur ki, bizim misalda btlkdY proses -dYn -yY bk srYtlY, -dYn -Y bir qYdYr srYt artımı ilY, -dYn -Y vY -dYn -Y bir qYdYr yavaşımaqla ke輓işdir.

Gndykimi, bu vY ya digYr hadisYdYki dYyişiklik mumi proses­dY adekvat dYyişikliyY sYbYb olmaya da bilir. Lakin btn hallarda mumi dYyişiklik fYrdi dYyişikliklYrin son yekunu kimi meydana çıxdığın­dan, konkret hadisYnin mumi axara tYsirinY qiymYt vermYk çn matris mYlumatları zrY YvvYlki vaxt intervalına gY indeks cYdvYllYri tYrtib etmYk lazım gYlir.

CYdvYl 3.

MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA12,130,671,712,171,118,79B0,4710,310,801,020,524,12C1,53,212,573,251,6713,19D0,581,240,3911,270,655,13E0,460,980,310,7910,514,06F0,91,920,61,541,9517,91Sьtun ьzrY yekunlar4,9110,483,288,4210,655,4643,20 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA10,490,290,900,360,63,65B2,0310,581,840,741,227,40C3,51,7313,171,272,112,76D1,110,540,3210,400,664,03E2,761,360,792,4911,6510,05F1,670,820,481,510,6016,08Sьtun ьzrY yekunlar12,065,943,4510,914,377,2443,96 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA11,011,750,561,482,678,47B0,9911,730,551,462,638,35C0,570,5810,320,851,524,84D1,791,823,1312,664,7715,17E0,670,681,180,3811,805,71F0,380,380,660,210,5613,18Sьtun ьzrY yekunlar5,405,479,443,018,0114,3945,72 MьşahidY obyektlYriABCDEFSYtir ьzrY yekunlarA10,960,930,940,430,704,96B1,0410,960,980,440,725,14C1,081,0411,010,460,755,34D1,061,020,9910,460,745,27E2,332,252,172,2011,6311,57F1,441,381,331,350,6217,12Sьtun ьzrY yekunlar7,947,667,387,483,405,5339,40

CYdvYl 3-dY verilYn mYlumatlardan da aydın olur ki, ayrı-ayrı hadisY­lYr vY mumi proses zamandan-zamana mxtYlif cr ke輓iş­dir. BelY ki, mYsYlYn, -Y nYzYrYn -dY A  srYtini 3,87-dYn 4,91-Y, B 4,84-dYn 10,5-Y, D 6,8-dYn 8,4-Y vY E 7,7-dYn 10,6-ya 軋tdırmışdırsa, C 11,6-dan 3,3-Y vY F 5,8-dYn 5,5-Y endirmişdir. ﾜmumi prosesin srYti isY 40,65-dYn 43,2-yY yksYlmişdir.

Bir slY, ayrı-ayrı hadisYlYr -dYn -yY, -dYn -Y, -dYn -Y vY -dYn -Y fYrqli ke輅dlYr nmayiş etdirsYlYr dY, mumi proses -dYn -yY, -dYn -Y vY -dYn -Y bu vY ya digYr dYrYcYdY srYt artımı ilY, -dYn -Y isY yavaşıma ilY ke輓iş­dir.

İndeks cYdvYllYrinin tYrtibindYn sonra se輅lmiş hadisYlYri stun yekunlarına gY 軻şidlYmYklY, konkret zaman kYsiyindY srYtY gY hadisYlYrin ”turnir cYdvYli馬i tYrtib etmYk lazım gYlir. ﾇnki bu, mumi prosesdY hansı hadisYnin ”lider hansının ”ortababvY hansının ”autsayder olduğunu tYyin etmYyY imkan verir.

BelYliklY, -dY 杯urnir cYdvYliCYdvYl 4-dYki kimidir:

CYdvYl 4.

MqeyiAdıSrYtiXsusi çYkisi LiderlYrC11,6142929%E7,74285719%OrtabablarD6,77517%F5,80714314%AutsayderlYrB4,83928612%A3,87142910%

CYdvYl 4-dY verilmiş 芭Ylumatlara gY, -dY C vY E lider D vY F ortabab B vY A isY autsayderolmuşdur. Bu o demYkdir ki, zaman kYsiyindY mumi prosesin dYyişmY srYti­ni ifadY edYn 40,65 YdYdinin formalaşmasında C vY E daha bk rol oynamışdır. ﾇnki, bu iki hadisY birlikdY son yekunun 48, qalan dd hadisY isY 52%-ni tYşkil edir.

MxtYlif zaman kYsiklYrindY formalaşmış 杯urnir cYdvYl罵Yri isY CYdvYl 5-dYki kimidir:

CYdvYl 5.

LC11,6129%E13,1730%D14,9733%F11,2327%F9,4625%E7,7419%D9,1220%E8,6719%E9,8324%D7,2819%OD6,7717%B8,1018%B7,2516%D6,3915%B6,5517%F5,8114%C6,0814%A5,5212%B5,6214%A5,0913%AB4,8412%F5,0711%F5,5212%A4,2110%E5,0913%A3,8810%A3,047%C3,157%C4,2110%C4,7312%

CYdvYl 5 gtYrir ki, YvvYla, ayrı-ayrı hadisYlYrin srYtindY baş verYn bu vY ya digYr dYyişiklik onların 杯urnir vYziyyYti馬Y bir­başa tYsir edir. İkincisi, lider olmaq çn mxtYlif zaman kYsik­lY­rindY mxtYlif srYtlYr kifayYt edir. MYsYlYn, -dY E 9,83-lY ikinci, -dY isY F 9,46 ilY birinci yeri tutmuşdur. ﾜ錮ncs mxtYlif zaman kYsiklYrindY mxtYlif xsusi çYki ilY lider olmaq mm­kndr. BelY ki, -dY C 29%-lY, -dY E 30%-lY, -dY D 33%-lY, -dY F 27%-lY vY -dY F 25%-lY lider olmuşdur. Ddncs hYr hansı hadisYnin liderlik imkanı 0-la se輅lmiş zaman kYsiklYrinin maksimal sayı arasındadır. MYsYlYn, qalan hadisYlYr hYrYyY bir dYfY liderlik mqeyinY 軋tdığı halda, F 2 dYfY (dY nisbYtYn aşağı faizlYrlY) lider ola bilmişdir.

ﾜmumi prosesin srYti ilY liderlYr arasındakı assosiativ bağlılıq CYdvYl 6-dakı kimidir:

CYdvYl 6.

LC11,6129%E13,1730%D14,9733%F11,2327%F9,4625%E7,7419%D9,1220%E8,6719%E9,8324%D7,2819%OD6,7717%B8,1018%B7,2516%D6,3915%B6,5517%F5,8114%C6,0814%A5,5212%B5,6214%A5,0913%AB4,8412%F5,0711%F5,5212%A4,2110%E5,0913%A3,8810%A3,047%C3,157%C4,2110%C4,7312%Ь40,6544,573545,0707741,497184138,198718

CYdvYl 6 gtYrir ki, mumi prosesin srYtini formalaşdıran hadisYlYrin fYrdi srYtlYri mxtYlif zaman kYsiklYrindY bir-birindYn az vY ya 輟x dYrYcYdY fYrqlYnir. Odur ki, bu fYrdi srYtlYr fYrqi ilY mumi srYt arasındakı assosiativ bağlılıq müYyyYn maraq doğurur. Bunun çn fYrdi srYtlYrin entropiyalarını tYyin etmYk lazım gYlir.

BelYliklY, fYrdi srYtlYrin entropiyaları CYdvYl 7-dYki kimidir:

CYdvYl 7.

LC11,60,1554E13,20,156D14,970,16F11,20,154F9,460,15E7,740,1372D9,120,141E8,670,14E9,830,148D7,280,14OD6,770,1297B8,100,135B7,250,13D6,390,125B6,550,13F5,810,1207C6,080,118A5,520,11B5,620,118A5,090,12AB4,840,1100F5,070,107F5,520,11A4,210,101E5,090,12A3,880,0973A3,040,080C3,150,08C4,210,101C4,730,11E0,9642480,946960,9360750,9589150,982147Ь40,6544,573545,0707741,497184138,198718

CYdvYl 7-dYn gndykimi, entropiya azaldıqca mumi proses srYtlYnir vY YksinY. Başqa slY, ayrı-ayrı hadisYlYrin fYrdi srYtlYri bir-birinY yaxınlaş­dıq­ca, entropiya artır vY mumi srYt azalır.

BelYliklY, mxtYlif tYbiYtli hadisYlYrin assosiativ tYhlili gtY­rir ki, mumi srYtin maksimumlaşdırılması çn tYşkiledici­lY­rin srYtlYri arasında fYrq maksi­mumlaş­dırılmalı, ilk nbYdY isY, lide­rin srYti artırılmalıdır ki, o, lokomotiv rolunu oynaya bilsin. ﾇnki, fYrqlYr sıfra yaxınlaşdıqda, xsusYn dY, liderlY yerdY qalanlar arasın­da fYrq minimuma endikdY liderin lokomotivY 軻vrilmYk imkanı heçY enir. Bu isY bir tYrYfdYn, maksimal tarazlıq, digYr tYrYfdYn, maksimal durğunluq, çnctYrYfdYn isY, maksimal anarxiya vYziy­yYti demYkdir.

BelYliklY, assosiativ tYhlil metodu mxtYlif meyarlarla qiymYtlYn­di­rilYn paralel axarlı hYr bir hadisYnin mumi axardakı rolunu tYyin etmYyY imkan verYn elmi instrumentdir.

ЏDЏBİYYAT

1. 
   Аверьянов А.Н. Системное познания мира. - М.: Политиздат,1985.
   
2. 
   Адамар Ж. Исследование психологии процесса изобретения в области математики. - М.: Сов. радио, 1970.
   
3. 
   Айвазян С.А., Енюков И.С. О содержании и структуре пакета программ по прикладному статистическому анализу. - В сб.: Материалы Всесоюзн. школы “Программно-алгоритми-ческое обеспечение прикладного многомерного статистич. анализа”. - Ереван: ВЦ Госплана Арм. ССР, 1979. С. 50-78.
   
4. 
   Айзерман М.А., Завалишин Н.В., Пятницкий Е.С. Глобальные функции множеств в теории выбора альтернатив // Автоматика и телемеханика. 1977. N3. С. 111-125; N5. С. 103-113.
   
5. 
   Александров В.В., Горский Н.Д., Поляков А.О. Пакет приклад-ных программ АЛПОГОР. - Л.: Физ. -техн. ин-т, 1978.
   
6. 
   Альтшулер Г.С. Алгоритм изобретения. - М.: Московский рабочий, 1973.
   
7. 
   Альтшулер Г.С. Найти идею. - Новосибирск: Наука, 1986.
   
8. 
   ASE, I cild, Bakı, 1976.
   
9. 
   ASE, IY cild, Bakı, 1980.
   
10. 
    ASE, Y cild, Bakı, 1981.
    
11. 
    ASE, YI cild, Bakı, 1982.
    
12. 
    ASE, IX cild, Bakı, 1986.
    
13. 
    ASİF ATA ЏbYdi olan цzьndYn yaranar. TYmYl. “Yeni Musavat”, 10-14 noyabr 1996.
    
14. 
    Арбиб М. Метафорический мозг. - М.: Мир, 1976.
    
15. 
    Беллман Р., Заде Л. Принятие решений в расплывчатых условиях. - В кн.: Вопросы анализа и процедуры принятия решений. - М.: Мир, 1976. C. 172-215.
    
16. 
    Белоногов Г.Г., Богатырев В.И. Автоматизированные информационные системы. - М.: Сов. радио, 1973.
    
17. 
    Бендарт Дж., Пирсол А. Измерение и анализ случайных процессов. - М.: Мир, 1974.
    
18. 
    Бир С. Кибернетика и управление производством. - М.: Наука, 1965.
    
19. 
    Блехман И.И., Мышкис А.Д., Пановко Я.Г.Прикладная математика: предмет, логика, особенности подходов. - Киев: Наукова думка, 1976.
    
20. 
    Блэкуэлл Д., Гиршик М.А. Теория игр и статистических решений. - М.: ИЛ, 1958.
    
21. 
    Богданов А.А. Всеобщая организационная наука (тектология). В 3 т. М., 1905-1924. Т.3.
    
22. 
    Борисов А.Н., Левченков А.С. Методы интерактивной оценки решений. - Рига: Зинатне, 1982.
    
23. 
    Бриллюэн Л. Наука и теория информации. - М.: Физмат-гиз, 1960.
    
24. 
    Бриллюэн Л. Научная неопределенность и информация. - М.: Сов. радио, 1970.
    
25. 
    Буш Г.Я. Основы эвристики для изобретателей. - Рига: Зинатне, 1977.
    
26. 
    Бэкон Ф. Соч. В 2 т. М.,1978. Т. 2.
    
27. 
    Вазина К.Я., Тарасенко Ф.П. Эффективный метод решения проблем // Вестник высшей школы. 1987. N7. С. 7-13.
    
28. 
    Ватель И.А., Ерешко Ф.И. Математика конфликта и сотрудничества. - М.: Знание, 1973.
    
29. 
    Ващенко Н.Д., Гладун В.П., Стогний А.А. Применение системы АНАЛИЗАТОР в научно-исследовательских работах // УС и М. 1978. N3. С. 104-107.
    
30. 
    Винер Н. Кибернетика. - М.: Сов. радио, 1968.
    
31. 
    Винер Н. Кибернетика и общество. - М.: ИЛ, 1958.
    
32. 
    Гаек Я., Шидак З. Теория ранговых критериев. - М.: Наука, 1971.
    
33. 
    Гуд Г.Х., Махал Р.Э. Системотехника. Введение в проектирование больших систем. - М.: Сов. радио, 1962.
    
34. 
    Дегтярев Ю.И. Исследование операций. - М.: Высш. шк., 1986.
    
35. 
    Декарт Р. Избр. произв. М., 1950.
    
36. 
    Демьяненков В.З. Проблема понимания как предмет вычислительной лингвистики. - В кн.: Лингвистическое обеспе-чение информационных систем, - М., 1987.
    
37. 
    Джонс Дж.К. Методы проектирования. - М.: Мир, 1986.
    
38. 
    Дмитриев Ю.Г., Устинов Ю.К. Статистическое оценивание распределений вероятностей с учетом дополнительной инфор-мации. - Томск: ТГУ, 1988.
    
39. 
    Ефимов А.Н. Информационный взрыв: проблемы реаль-ные и мнимые. - М.: Наука, 1985.
    
40. 
    Ефимов А.Н. Элитные группы их возникновение и эволюция // Знание - сила. 1988. N1. С. 56-64.
    
41. 
    Ефимов А.Н., Кутеев В.М. Исследование и моделирование некоторых свойств элитных групп // Изв. АН СССР. Техническая кибернетика. 1980. N3. С. 177-185.
    
42.