Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

13. SİSTEM TЏHLİLİ METODLARI
ModellYr sistemini qurarkYn, ilk nцvbYdY, obyekt vY onun fYaliyyYt gцstYrdiyi Ytraf mьhit barYdY lazımi informasiya toplamaq tYlYb olunur. Bunun ьзьn bir sıra tYhlil metodları mцvcuddur ki, bunlar da modelin sYviyyYsi vY modellYşdirilYn sahY ilY mьYyyYn edilir.

Yaradılan modelin sYviyyYsi. Model ya problemin hYlli mYqsYdi ilY, ya da hYmin problemin hYlli ьзьn şYrtlYrin formalaşdırılması ьзьn yaradıla bilYr. Lakin hYr halda model mьxtYlif (operativ, cari vY perspektiv) idarYetmY sYviyyYlYrindY qYrar qYbulunun informasiya tYminatının yaxşılaşdırılmasına xidmYt etmYlidir.

Funksional sahYnin sYrhYdlYri. Yaradılan model ya yalnız bir funksional sahYyY, mYsYlYn, mьhasibat uзotu vY maliyyYyY aid ola bilYr, ya da bir-neзY funksional sahYdYn keзYn proseslYri tYsvir edY bilYr. ModellYşdirmYnin sYrhYdlYri vY aidi tYşkilati sYviyyY mьYyyYn edildikdYn sonra daha vacib momentlYrin aşkarlanma­sına başanılır. ModeldY Yks etdirmYk ьзьn vacib faktların aşkalanması vY ya sistem tYhlili metodlarına: mьsahibYgцtьrmY, anketlYşdirmY, sYnYdlYrin icmalı, mьşahidY vY beyin hьcumu aiddir.

MьsahibYgцtьrmY. Bu metodun aşağıdakı elementlYri vardır: mьsahibY planı, mьsahibY aparılması vY yazıyaalma.

MьsahibY planı. Bu plan mцvcud informasiya sisteminin tYhlili vY gYlYcYk sistemY qarşı qoyulan tYlYblYrin tYsviri ьзьn lazımdır. Plan aşağıdakı momentlYri Yks etdirir:

1. 
   MьsahibYgцtьrmYnin mYqsYdi;
   
2. 
   MьsahibYnin predmeti – nYticYdY alınacaq informasiya gYlYcYk modelY mьnasib olmalıdır;
   
3. 
   ŞirkYt mьştYrilYrinin mьsahibYyY cYlb edilmYsi. Ola bilsin ki, modellYşdiri­lYcYk bцlmY ilY YlaqY qurmaqda onların mьYyyYn зYtinliklYri olsun.
   
4. 
   MьsahibYnin aparılacağı yerin vY sualların tipinin mьYyyYn edilmYsi.
   

MьsahibY aparılması. MьsahibYnin quruluşu dYqiq olmalıdır. MьsahibY gцtьrYn dinlYmYyi yaxşı bacarmalıdır.

MьsahibYnin yazıya alınması. MьsahibY gцtьrьlYrkYn Ysas momentlYri qeyd etmYk lazımdır. Yazıyaalma zamanı mьYssisY sisteminin aşağıdakı 3 Ysas atributu цnY зYkilmYlidir:

1. 
   biznes-proses - mьYssisYnin fYaliyyYti kimi qavranılan girişin зıxışa зevrilmYsi prosesi;
   
2. 
   verilYnlYr – tYşkilatdakı biznes-proseslYrin vYziyyYtini vY gedişini Yks etdirir.
   
3. 
   informasiyanın hYrYkYti – biznes-proseslYr bir-biri ilY YlaqYlidir, onlar ayrılıqda mцvcud ola bilmirlYr, buna gцrY dY bir biznes-prosesdYn digYrinY keзid mYntiqi ardıcıllıqla izlYnmYlidir.
   

MьsahibYgцtьrmY metodunun aşağıdakı nцqsanları vardır:

1. 
   mьsahibY verYn, ola bilsin ki, mьYssisYnin yenidYn qurulmasında maraqlı deyil. Bu halda alınan informasiya dьzgьn olmaya bilYr.
   
2. 
   anlayışlar tez-tez qarışıq salınır. MьsahibY nYticYsindY sonda nY lazımdırsa, o alınmalıdır. Halbuki bYzYn nYticYni necY almaq цnY зıxır.
   

AnketlYşdirmY tYdqiq edilYn tYşkilat barYdY konkret nцv informasiya almaq ьзьn istifadY edilir ki, bu da sistem tYhlilindY mYhdud hallarda tYtbiq edilir. Зьnki, YvvYla, sualı elY qurmaq lazımdır ki, bьtьn rYyi soruşulanlar onu birmYnalı başa dьşsьnlYr; ikincisi, keyfiyyYtli anket tYrtib etmYk ьзьn analitik sistemi yaxşı tanımalıdır. Buna gцrY dY anketlYşdirmYnin mьşahidYnin sonunda aparılması mYqsYdYuyğundur; ьзьncьsь, зoxsaylı anketlYri, xьsusYn dY cavabsız qoyulan suallar olduqda, işlYmYk зYtindir.

Bununla belY, şirkYtin daha зox mьştYrisinin rYyini цyrYnmYk zYruri olduqda anketlYşdirmY daha mьnasibdir. Standart suallar qoymaqla vY daha зoxsaylı anket paylamaqla daha keyfiyyYtli anketlYşdirmY aparmaq mьmkьndьr.

SYnYdlYrin icmalı. MьYssisYnin fYaliyyYti barYdY olan informasiyanın YksYr hissYsi sYnYdlYşdirilir. Buna gцrY dY tYdqiqatın nцvbYti mYrhYlYsi sYnYdlYrin цyrYnilmYsindYn ibarYtdir. MьYssisYnin işi haqqında ьmumi mYnzYrY yaradan sYnYdlYri nYzYrdYn keзirmYk daha mYqsYduyğundur. Lakin bu metod da YhYmiyyYtli nцqsanlara malikdir. BelY ki, mьYssisYdYki sYnYdlYr o qYdYr зoxdur ki, onların arasından lazım olanları tapıb seзmYk olduqca зYtindir.


14. SİSTEM TЏHLİLİ PROSEDURLARININ XIRDALAŞDIRILMASI VЏ GİRDЏLЏŞDİRİLMЏSİ
İnsana xas olan analitik dьşьncY tYrzini anlayıb, praktiki işdY istifadY etmYyi qYdim mьtYfYkkirlYr yьksYk qiymYtlYndirmişlYr. MYsYlYn, R.Dekart yazırdı ki, “цyrYndiyiniz mYsYlYni hissYlYrY bцlьn ki, hYll etmYk asan olsun”. Lakin tamı tYrkib hissYlYrinY necY gYldi, bцlmYk olarmı? ЏlbYttY yox! BYs tamın hissYlYrY bцlьnmYsi vY hissYlYrin tam halında birlYşdirilmYsi necY aparılmalıdır? Elmi mYntiqY gцrY, tamı elY hissYlYrY vY elY ardıcıllıqla bцlmYk lazımdır ki, hYmin hissYlYri Yks istiqamYtdY hYmin ardıcıllıqla birlYşdirib, hYmin tamı yenidYn bYrpa etmYk mьmkьn olsun. Зьnki yalnız bundan sonra tamın quruluşu barYdY fikir sцylYmYk mьmkьn olur.

Tamın hissYlYrY bцlьnmYsi tYhlil mYsYlYsidirsY, hissYlYrin dY tam halında birlYşdirilmYsi sintez mYsYlYsidir. Lakin bir зox filosoflar vY tYbiYtşьnaslar sintezin yalnız “hissYlYrin birlYşdirilmYsi” kimi başa dьşьlmYsi ilY razılaşmırlar. R. Akoff gцstYrir ki, tam hissYlYrinY bцlьndьkdY hYm tam цlьr, hYm dY hissYlYr. R.Akoff tYhlil vY sintez YvYzinY “reduksiya” vY “ekspansiya” terminlYrini işlYtmYyi mYslYhYt gцrьr.

HYlY ki, elmdY analitik metod ьstьn mцvqeyY malikdir. Halbuki, bu metod yalnız o zaman yьksYk nYticYlYr verir ki, tamı bir-birindYn asılı olmayan hissYlYrY bцlmYk mьmkьn olsun. Зьnki yalnız bu halda hYr bir hissYnin ьmumi sYmYrYdYki xьsusi зYkisi aydın tYsYvvьr edilY bilir. Lakin bu halda da ayrı-ayrı hissYlYrin fYaliyyYtlYrini ayrılıqda yaxşılaşdırmaq ьmumi sistemin fYaliyyYtinin yaxşılaşmasına gYtirib зıxar­mır. MYsYlYn, dьnyanın Yn yaxşı karbьratorunu, mьhYrrikini, faralarını, tYkYrlYrini vY s. yığmaqla dьnyanın nYinki Yn yaxşı avtomobilini yaratmaq, hYtta ьmumiyyYtlY, maşın yığmaq mьmkьn deyil. Зьnki mьxtYlif markalardan olan maşınların detalları bir-birinY uyğun gYlmir. Bu isY o demYkdir ki, “qeyri-additiv” sistemlYrdY Ysas diqqYt elementlYrin tYk-tYk yaxşılaşdırılmasına deyil, onların qarşılıqlı fYaliyyYtinin yaxşılaş­dırıl­masına yцnYldilmYlidir. DigYr tYrYfdYn, analitik metodun son mYqsYdi baxılan hadisYlYrdYki sYbYb-nYticY YlaqYlYrini mьYyyYn etmYkdYn ibarYtdir. Lakin bir şey o zaman dYrk edilmiş hesab edilir ki, onu tцrYdYn sYbYb tam aydın olsun. Bu isY hYmişY mьmkьn olan iş deyil. Зьnki sYbYb-nYticY mьnasibYtlYrindY “Ytraf mьhit” anlayışı yoxdur. Halbuki bu qYtiyyYn yol verilmYz haldır. BelY ki, nYticY sYbYbin yalnız vY birbaşa tцrYmYsi deyil, şYraitin mYhsuludur. YYni sYbYb yalnız Ytraf mьhitlY birgY işlYdikdY sYbYb ola bilir. Bu isY sintetik yanaşma metodudur.

Bьtьn bunlarla yanaşı, hYm analitik, hYm dY sintetik yanaşmada elY bir moment gYlir ki, tamı hissYlYrinY bцlmYk vY hissYlYri tam halında birlYşdirmYk ehtiyacı yara­nır. BцlmY YmYli dekompozisiya (xırdalaşdırma), yığma isY aqreqatlaşdırma (girdYlYş­dir­mY) adlanır vY hYr iki YmYl alqoritmlYşdirilYndir. Lakin kifayYt qYdYr mьrYkkYb sistemlYr adYtYn zYif strukturlaşdırılmış, pis formallaşdırılmış olur. Buna gцrY dY dekompozisiya yalnız ekspert tYrYfindYn aparılır. HYm dY eyni bir obyekti mьxtYlif ekspertlYr mьxtYlif cьr dekompozisiya edirlYr. Bu onunla bağlıdır ki, hYr bir ekspert dekompozisiyanı seзdiyi konkret modelY YsasYn aparır. Bir obyektin isY зoxsaylı modellYri olduğundan, ekspertlYr tYbii olaraq mьxtYlif dekompozisiya variantları tYklif edirlYr.

Problemin lYğvi ьзьn mьxtYlif mьtYxYssislYr mьxtYlif mYrhYlYlYr tYklif edirlYr. MYsYlYn, S.L. OptnerY gцrY, problemi aradan qaldırmaq ьзьn aşağıdakı mYrhYlYlYr olmalıdır:

1. 
   simptomların qeydY alınması;
   
2. 
   problemin aktuallığının tYyini;
   
3. 
   mYqsYdlYrin tYyini;
   
4. 
   sistemin quruluşu vY qьsurlarının tYyini;
   
5. 
   imkanların tYyini;
   
6. 
   alternativlYrin tapılması;
   
7. 
   alternativlYrin qiymYtlYndirilmYsi;
   
8. 
   qYrar зıxarılması;
   
9. 
   qYrarın bYyYnilmYsi;
   
10. 
    qYrarın işY buraxılması;
    
11. 
    qYrarın icrası prosesinin idarY edilmYsi;
    
12. 
    qYrarın reallaşdırılmasının qiymYtlYndirilmYsi vY reallaşdırmanın nYticYlYri.
    

S. Yanq aşağıdakı mYrhYlYlYri gцstYrir:

1. 
   TYşkilatın mYqsYdinin tYyini;
   
2. 
   Problemin aşkar edilmYsi;
   
3. 
   Diaqnoz;
   
4. 
   HYll axtarışı;
   
5. 
   AlternativlYrin qiymYtlYndirilmYsi vY seзilmYsi;
   
6. 
   QYrarların uzlaşdırılması;
   
7. 
   QYrarın tYsdiqi;
   
8. 
   QYrarın icraya hazırlanması;
   
9. 
   QYrarın tYtbiqinin idarY edilmYsi;
   
10. 
    SYmYrYliliyin yoxlanması.
    

N.P.Fedorenko aşağıdakıları tYklif edir:

1. 
   Problemin formalaşdırılması;
   
2. 
   MYqsYdlYrin tYyini;
   
3. 
   İnformasiyanın yığılması;
   
4. 
   Maksimal sayda alternativlYrin hazırlanması;
   
5. 
   AlternativlYrin seзilib gцtьrьlmYsi;
   
6. 
   ModellYrin tYnliklYr, proqramlar vY ya ssnearilYr şYklindY tYrtibi;
   
7. 
   XYrclYrin qiymYtlYndirilmYsi;
   
8. 
   QYrarın parametrik tYdqiqi yolu ilY dayanıqlılığının yoxlanması.
   

S.P. Nikonorov [88] bu mYrhYlYlYri gцstYrir:

1. 
   Problemin aşkarlanması;
   
2. 
   Problemin aktuallığının qiymYtlYndirilmYsi;
   
3. 
   Problemin mYhdudiyyYt şYrtlYrinin tYhlili;
   
4. 
   KriterilYrin tYyini;
   
5. 
   Mцvcud sistemin tYhlili;
   
6. 
   İmkanların (alternativlYrin) axtarılması;
   
7. 
   AlternativlYrin seзilmYsi;
   
8. 
   BYyYnilmYnin tYmin edilmYsi;
   
9. 
   QYrar qYbulu (formal mYsuliyyYtin qYbulu);
   
10. 
    QYrarın reallaşdırılması;
    
11. 
    QYrarın nYticYlYrinin tYyini.
    

Y.İ. Зernyak isY aşağıdakı mYrhYlYlYri tYklif edir:

1. 
   Problemin tYhlili;
   
2. 
   Sistemin mьYyyYnlYşdirilmYsi;
   
3. 
   Sistemin quruluşunun tYhlili;
   
4. 
   Ьmumi mYqsYd vY kriterilYrin formalaşdırılması;
   
5. 
   MYqsYdlYrin xırdalaşdırılması, resurslara tYlYbin aşkarlanması, mYqsYdlYrin girdYlYşdirilmYsi;
   
6. 
   Resursların aşkarlanması, mYqsYdlYrin girdYlYşdirilmYsi;
   
7. 
   GYlYcYk şYraitin proqnozlaşdırılması vY tYhlil edilmYsi;
   
8. 
   MYqsYd vY vasitYlYrin qiymYtlYndirilmYsi;
   
9. 
   Variantların seзilib gцtьrьlmYsi;
   
10. 
    Mцvcud sistemin diaqnozlaşdırılması;
    
11. 
    İnkişafın kompleks proqramının hazırlanması;
    
12. 
    MYqsYdlYrY зatmaq ьзьn tYşkilatın layihYlYşdirilmYsi.
    

Gцrьndьyь kimi, problemY yanaşma vY onun hYlli birmYnalı dYrk edilYn mYsYlY deyildir. Зьnki bu, birbaşa mYqsYdlY bağlı olan mYsYlYdir. MYqsYd isY Zamandan fYrqli olaraq zYruri olanlardan zYruri quruluş yaradandır. Зьnki Zaman yalnız mьmkьn olanlardan yalnız mьmkьn quruluş yarada bilir.

BelYliklY, xırdalaşdırma vY girdYlYşdirmY mYqsYdin mahiyyYtindYn doğur vY birinci ikincinin xatirinY hYyata keзirilir. Bu isY o demYkdir ki, mYqsYdin baş elementi girdYlYşdirmYdir. Зьnki sistemin daxili vY xarici tamlığının gцstYricisi olan bьtцvlьk (emercentlik) yalnız girdYlYşdirmY nYticYsindY yaranır.

15. EMERCENTLİK—SİSTEMİN DAXİLİ TAMLIĞININ TЏZAHЬRЬ KİMİ
Sistemin xarici tamlığı “qara qutu” ilY tYsvir edilirsY, daxili tamlığı da “struktur”la Yks etdirilir. Sistemin daxili tamlığı цzьnь onda gцstYrir ki, elementlYrinin heз birinY xas olmayan yeni xassY nьmayiş etdirY bilir. M.Arbib bunun izahı ьзьn belY bir misal gYtirir: fYrz edYk ki, girişinY verilYn istYnilYn tam YdYdin ьstьnY 1 YlavY edib зıxışa verYn ixtiyari rYqYm avtomatı vardır. Bu avtomatdan ikisini ardıcıl vY dairYvi qoşsaq, birinin зıxışında tYk, digYrinin зıxışında isY cьt YdYdlYr ardıcıllığı alınacaqdır.
16. EMERCENTLİK—GİRDЏLЏŞDİRMЏNİN NЏTİCЏSİ KİMİ.
Sistemin hissYlYrinY xas olmayan yeni xassY nьmayiş etdirmYsi elmdY emercentlik termini ilY ifadY edilir ki, bu da inciliscY, qYflYtYn, gцzlYnilmYdYn baş verYn hadisY vY ya tYsadьf mYnasına gYlir. Lakin burada heз bir gцzlYnilmYzlik vY ya mistika yoxdur. Yeni xassY elementlYrarası YlaqY vY mьnasibYtlYrin hesabına yaranır. DemYli, emercentlik girdYlYşdirmYnin tцrYmYsidir. Bu, kYmiyyYt dYyişmYlYrinin keyfiyyYt dYyişmYlYrinY keзmYsi qanununun tYzahьr formasından başqa bir şey deyildir. Sistemin ьmumi xassYsi onu tYşkil edYnlYrin xassYlYri cYmindYn nY qYdYr fYrqli olursa, sistemin tYşkili bir o qYdYr yьksYk olur. A.Eddinqton yazır ki, hYr hansı bir obyekti цyrYnib dьşьnmYk olmaz ki, bu cьr obyektlYrin hamısını цyrYnmisiniz. Зьnki, “iki—bir vY bir” olsa da, hYmin “vY”nin nYdYn ibarYt olduğunu, yYni bunların YlaqY vY mьnasibYtinin xarakterini tYyin etmYk ayrıca problemdir.

U.R.Eşbi gцstYrmişdir ki, sistemin hissYlYrinin davranışındakı uzlaşma dYrYcYsi nY qYdYr gьclь olursa, bьtцvlьkdY sistemin davranışında seзmY imkanı bir o qYdYr зox olur. Bu mYnada, emercentlik sistemyaradan amil kimi зıxış edir.

17. GİRDЏLЏŞDİRMЏNİN NЦVLЏRİ

Џn ьmumi halda, girdYlYşdirmY verilmiş elementlYr зoxluğundakı mьnasibYt­lYrin tYyini kimi dYrk edilir. Lakin hYm elementlYr, hYm dY elementlYrarası mьnasibYtlYr son dYrYcY mьxtYlif olduğundan, girdYlYşdirmYnin olduqca зoxsaylı variantları mьmkьndьr.

Real hYyatda xalis fiziki, kimyYvi, iqtisadi vY s. problem yoxdur. Bu terminlYr yalnız problemin sınma prizmasını Yks etdirir. İstYnilYn problem necY mьrYkkYb olur-olsun, ona dьzgьn yanaşdıqda daha mьrYkkYb olduğu aydın olur. Зьnki dьzgьn yanaşma problemY keyfiyyYtcY fYrqli nцqteyi-nYzYrlYr зoxluğunun mцvcudluğunu nYzYrdY tutur.

18. SİSTEM TЏHLİLİNİN FORMALAŞDIRILA

BİLMЏYЏN MЏRHЏLЏLЏRİ HAQQINDA.
Tam formallaşdırma imkansızlığı ilY YlaqYdar olan mьrYkkYbliyin aradan qaldı­rıl­ması qeyri-formal bilik vY metodların mьntYzYm tYtbiqini tYlYb edir.

Sistem tYhlili, mahiyyYtcY, tYtbiqi dialektikadır.

ЏnYnYvi elm ьзьn formal mYsYlYnin qoyuluşu işin başlanğıc mYrhYlYsidir. TYtbiqi dialektika ьзьn isY bu зox ağır vY ьzьcь aralıq mYrhYlYdir. Зьnki sistem mьrYkkYb olduqca onun tYhlili daha зoxsaylı tsikllYr tYlYb edir. Odur ki, problemin formalaşdırılması sistem tYhlilinin ilk addımı olmaqla, bir sıra problemlYrin зoxluğu şYklindY meydana зıxır. Bu isY YslindY, problematikanın tYyininindYn ibarYtdir.

Problematikanın formalaşdırılması ьзьn, ilk nцvbYdY, problem sahibi olan sistemin daxil olduğu sistemi vY ona daxil olan altsistemlYri tYyin etmYk lazım gYlir. Daha doğrusu, problematikanın formalaşdırılması, YslindY, “maraqlı tYrYflYrin” siyahısının tYrtibi kimi meydana зıxır ki, bu siyahıya da aşağıdakılar daxildir:

1. 
   MьştYri, yYni, problemi formalaşdırıb, sistem tYhlili ьзьn sifariş verYn.
   
2. 
   QYrar verYn, yYni, problemin hYlli ьзьn sYrYncam vermYk hьququ olan.
   
3. 
   İştirakзılar, yYni, problemi hYll edYnlYr vY hYll nYticYlYrinY mYruz qalanlar. BirincilYr fYal, ikincilYr isY qeyri-fYal iştirakзı hesab edilir.
   
4. 
   Sistem tYhlilзisi, yYni, problemin hYlli ilY YlaqYdar mьmkьn ola bilYcYk tYhlьkYni minimumlaşdıran heyYt.
   

Lakin “maraqlı tYrYflYrin siyahısı”nın bitkin olması ьзьn hYm dY problemin nYzYrdY tutulan şYkildY hYllinY mane olmağa зalışan “maraqlı olmayanların siyahısı” mYlum olmalıdır.

DigYr tYrYfdYn, “maraqlı tYrYflYr”in hYr biri dY konkret maraqla зıxış edirlYr. BelY ki, hYr bir tYrYf bu problemin hYlli ilY YslindY цz probleminin nY dYrYcYdY aradan qalxacağı barYdY dьşьnьr. Odur ki, maraqlı tYrYflYrin hYr biri qoyulmuş problemin цz xeyrinY hYllinY can atır.

BelYliklY, YslindY, problematika—“Maraqlı tYrYflYri problemin mYhz bu cьr hYllinY vadar elYyYn şYrait nYdYn ibarYtdir?”-sualına cavabdır. Problematikanı forma­laş­dıran sistem tYhlilзisi mYhz bu suallara cavab vermYlidir ki, konkret maraqlı tYrYf nYdY maraqlıdır, nYyi, necY vY niyY dYyişdirmYk istYyir? Lakin bu zaman tYhlilзi tamamilY neytral olmalıdır vY onun rYyi soruşulanda “sizinlY razıyam (vY ya razı deyilYm)” YvYzinY “sizi dinlYyirYm” demYlidir.
19. MЏQSЏDLЏRİN AŞKARLANMASI
İstYnilYn problem “problem sahibi”nin mьYyyYn mYqsYdi ilY bağlıdır. YYni mYqsYd problemi hYll etmYkdYn, onu aradan qaldırmaqdan ibarYtdir. Bu mYnada, mYqsYd problemin antipodu kimi зıxış edir. Problem—imtina edilYsi “nağd” mцvcudluqdur. Buna gцrY dY onu tYsvir vY tYyin etmYk зYtin deyil. MYqsYd isY arzu edilYn “nisyY” vYziyyYtdir ki, bunu da зoxsaylı mьmkьn variantlardan seзmYk lazımdır.

TYcrьbY gцstYrir ki, ilkin tYyin edilYn elY bir mYqsYd yoxdur ki, işin gedişindY dYyişikliyY uğramasın. HYtta mYqsYdin ilk variantından imtina edilYn hallar da mYlumdur. Зox hallarda bu onunla bağlı olur ki, vasitY mYqsYd kimi qavranılır. Odur ki, maraqlı tYrYflYr ilk nцvbYdY mYqsYdin formalaşdırılması ьzYrindY dьşьnmYyY mYcburdurlar.

MYqsYdin formalaşdırılmasında qiymYtlYndiricinin seзdiyi dYyYrlYr mьhьm rol oynayır. Maraqlı tYrYflYrin fikir ayrılığı da mYhz hYmin dYyYrlYrin prioriteti ilY bağlıdır. Elmi YdYbiyyatda mYqsYdin formalaşdırılmasında iki bir-birinY Yks qьtbdY yerlYşYn yanaşmadan istifadY ьzYrindY ciddi mьbahisY vardır. Bunlardan biri “İnsan—tYbiYtin yiyYsidir”, ikincisi isY “İnsan—tYbiYtin hissYsidir” kimi sYslYnir.

Birinci yanaşmada TYbiYt tьkYnmYz resurslar mYnbYyidirsY, ikinci yanaşmada tYbii resurslar tьkYnYndir. BirincidY İnsan tYbiYtY hцkm edYn, ikincidY tYbiYtlY harmonik fYaliyyYtdYdir. Birinci halda tYbiYt ya neytral, ya da dьşmYndir. İkinci halda isY tYbiYt dostdur.

İnsan tYbiYtin yiyYsidirsY, Ytraf mьhit idarY edilYndir, cYmiyyYtin inkişafı infor­ma­siya-texnoloji aspektlidir, mьnasibYtlYr bazar mьnasibYtlYridir, burada risk vY uduş, hYmзinin fYrdi цzьnьtYminat var. Bu mцvqedYn цlзьlьb-biзilmiş vasitYlYr, informasiya, yaddaş, tYhsil kimi dYyYrlYr цn plana зYkilirsY, İnsan tYbiYtin hissYsi kimi gцtьrьldьkdY, Ytraf mьhit kцvrYk tarazlıqdadır, cYmiyyYtin inkişafı sosial-mYdYni yцnьmlьdьr, mьnasibYtlYr ictimai maraqları ifadY edir, tYminatlı tYhlьkYsizlik, kollektiv tYşkilolunma var. Burada цlзьlьb-biзilmiş mYqsYdlYr, bilik, dYrk etmYk vY mYdYniyyYt kimi dYyYrlYr irYli зYkilir. Lakin bu mцvqelYr bir-birindYn tamamilY fYrqlYnsYlYr dY onların yalnız birinY Ysaslanıb, digYrini qYti surYtdY rYdd etmYk yolverilmYzdir.
MYqsYd bцlьnYndir. DemYli, lokal vY qlobal mYqsYdlYr vardır. Lakin qlobal mYqsYd dY yeganY olmaya bilir. Vacibi odur ki, YhYmiyyYtli olan nYzYrdYn qaзırılmasın. TYhlьkYli momentlYrdYn biri dY mYqsYdlYrin qarışıq salınmasıdır. Зьnki sYhv salınan mYqsYd yeni, YlavY problem yaradır.

EynşteyndYn soruşanda ki, “XX Ysrin sonunda Ysas problem nY olacaq?” cavab verib ki, “vasitYlYr tYkmillYşYcYk, mYqsYdlYr qarışıq salınacaq”. DeyYsYn, Eynşteyn sYhv etmYmişdir.

MYqsYd zamanda dYyişYndir. YYni mYqsYd dY kцhnYlYndir. Lakin daha yьksYk sYviyyYli mYqsYdlYr daha uzunцmьrlь olur.
20. KRİTERİLЏRİN FORMALAŞDIRILMASI
Geniş anlamda kriteri dedikdY, alternativlYri mьqayisY etmYyin ixtiyari ьsulu nYzYrdY tutulur. Odur ki, kriteri hYm dY mYqsYdin modeli kimi зıxış edir. ЏslindY isY kriteri keyfiyyYt mYqsYdinin kYmiyyYt modelidir. Buna baxmayaraq işin gedişindY kriteri mYqsYdi YvYz etmYyY başlayır. Џsas tYhlьkY dY mYhz buradadır. Зьnki mYqsYd adi nominal şkalada, kriteri isY daha gьclь зeşidlYyici şkalada qeyd edilYndir. Kriteri mYqsYdin oxşarı, approksimasiyası, modeli olub, mYqsYddY цzьnY yer alan dYyYrlYrin Yksetdiricisidir. Lakin mYqsYddY iştirak edYn dYyYrlYr yalnız texnokratik vY humanistik kimi bir-birini inkar edYn alternativ dYyYrlYr olmayıb, hYmзinin зox hallarda eyni zamanda birlikdY istifadY edilYn fYlsYfi, psixoloji, idraki, mYnYvi, iqtisadi, siyasi, Yxlaqi, estetik dYyYrlYrdir.

Bьtьn cYhYtlYrinY gцrY kriteri formalaşdırmaq elmdYn зox sYnYtdir. Lakin bu heз dY o demYk deyil ki, bu sYnYtdirsY, bunun elmY dYxli yoxdur. Зьnki elm sYnYtsiz, sYnYt dY elmsiz nY mцvcud ola bilYr, nY dY inkişaf edYr.

21. REAL MЏSЏLЏLЏRİN ЗOXKRİTERİLİLİYİNİN SЏBЏBLЏRİ.
Real mYsYlYlYrin зox kriterililiyi tYkcY mYqsYdlYrin зoxsaylı olması ilY bağlı deyil, hYm dY bir mYqsYdin bir kriteri ilY ifadY edilY bilmYsi зYtinliyi ilY YlaqYdardır.

Зoxkriterilik mYqsYdi mьmkьn qYdYr tam YhatY etmYk ьзьndьr. Зьnki hYr bir kriteri mYqsYdin yalnız bir vY ya bir neзY aspektini tYsvir edY bilir. Bununla belY, зalışmaq lazımdır ki, kriterilYrin sayı mьmkьn qYdYr az olsun. Buna isY o halda nail olmaq mьmkьndьr ki, kriterilYr bir-biri ilY bağlı olmasın. Bu, obyektY mьxtYlif yцnlYrdYn yanaşmağın zYruriliyini vY ьstьnlьyьnь tYsdiq edir.

Problemli situasiyanı tYsvir edYn model qarşılıqlı YlaqYli fYaliyyYt gцstYrYn ьз sistemin—yaranmış situasiyanı problem kimi qYbul edYn problem sahibinin, problemi aradan qaldıranın vY Ytraf mьhitin mYcmusudur.

Problemli situasiyanın iştirakзısı olan bu ьз sistemin hYr birinin цzьnYmYxsus mYqsYdi vardır. BelY ki, problem sahibinin mYqsYdi problemi hYll etmYkdYn ibarYtdirsY, problemi aradan qaldıranın mYqsYdi problemi mьmkьn qYdYr ucuz hYll etmYkdir. Џtraf mьhitin mYqsYdi isY tYbiYt qanunlarına zidd hYrYkYtlYrY yol verilmY­mYsinin tYmin edilmYsindYn ibarYtdir.

BelYliklY, bir tYrYfdYn sYmYrYlilik kriterisi, digYr tYrYfdYn dY mьYyyYn mYhdu­diyyYtlYrin mцvcudluğu aşkara зıxır. MYqsYd kriterisi ilY mYhdudiyyYt şYrti arasında hYm oxşarlıq, hYm dY fYrq vardır. KriterilYr YvYzedilYbilYndir, mYhdudiyyYtlYr isY yox. Lakin azca sıxan ayaqqabı ilY зox yol getmYk mьmkьndьr.

Џsas mYsYlY isY ideya axtarışıdır. Зьnki ideya yoxdursa, nY tYhlilY, nY dY seзmYyY ehtiyac yoxdur. MYqsYdY зatmaq ьзьn mьmkьn olan ьsullar barYdY ideyalar toplanması isY YmYlli-başlı yaradıcılıq işidir.

SeзmYnin uğurlu olması ьзьn mьmkьn qYdYr зox alternativ toplamaq lazımdır. Lakin bu zaman nYzYrY almaq lazımdır ki, yaradıcılıq işinY mane olan vY ona kцmYk edYn amillYr vardır. Bu zaman daxili (psixoloji) vY xarici amillYri fYrqlYndirirlYr.

AlternativlYrin sayı hYddYn artıq olduqda seзmY ьзьn daha geniş imkan olsa da, hYddYn зox vaxt vY vYsait sYrfi ilY bağlı olur. Bu halda alternativlYri ixtisar etmYk, “yaxşı”ları saxlamaq lazım gYlir. Yaxşı alternativ odur ki, dayanıqlıdır, etibarlıdır, зox mYqsYd ьзьn yararlıdır, adaptivdir vY s.

AlternativlYrin toplanmasının Yn geniş yayılmış metodlarından biri “beyin hьcumu”dur. C.K. Cons gцstYrir ki, 6 nYfYr yarım saata 150 ideya verY bilir. “Beyin hьcumu”nun qaydası belYdir ki, mьxtYlif ixtisaslı mьYyyYn sayda ekspertlYr seзilir. Problem elan edilir. HYr kYs problem barYdY fikir sцylYyir. Biri digYrinin fikrini dYqiqlYşdirmYk ixtiyarına malikdir. Heз bir fikir tYnqid edilib, boğulmur. FikirlYr kartoзkalara qeyd edilir vY sonra toplanıb başqa ekspertlYr qrupuna verilir ki, burada da ideyalar зeşidlYnir, tYhlil edilir.

Bu metodun ьstьnlьyь ondadır ki, burada alınan ideyaların sayı vY keyfiyyYti hYmin ekspertlYr tYklikdY işlYyYrkYn hazırladıqlarından dYfYlYrlY yьksYk olur.

“Beyin hьcumu” zamanı mьYyyYn saylı “mYnasız vY qeyri-mьmkьn” ideyalar da sцylYnY bilir. Lakin bunları seзib atmaq зYtin deyildir. Зьnki nьfuzlu tYnqid nьfuzlu yaradıcılıqdan asan işdir.

MьharibY zamanı mina vY torpedolardan qorunmaq problemini hYll etmYk ьзьn “beyin hьcumu” tYşkil edilmiş, tYkliflYrdYn biri belY olmuşdur ki, mina vY ya torpedo aşkar edilYn kimi gYminin bьtьn heyYti borta dьzьlьb ona tYrYf ьfьrsьn. Bu ideya nY qYdYr “mYnasız” gцrьnsY dY, sonrakı tYhlil problemin hYlli ьзьn gьclь su nasosların­dan istifadY edilmYsinin mYqsYdYuyğun olduğunu gцstYrmişdir.

AlternativlYrin toplanmasında istifadY edilYn metodlardan biri dY “Sinektika”dır. Sinektika assosiativ dьşьncYyY Ysaslanır vY qoyulmuş mYsYlYyY analoqlar axtarışıdır. “Beyin hьcumu”ndan fYrqli olaraq Sinektikada Ysas mYqsYd зoxsaylı alternativlYr hazırlamaq deyil, azsaylı alternativlYrlY problemi hYll etmYkdir.

Sinektikanın mahiyyYti ondan ibarYtdir ki, ixtisasını vY peşYsini bir neзY dYfY dYyişmiş, зevik dьşьnYn, psixoloji cYhYtdYn uyuşan, mehriban vY YtalYtli olmayan 5-7 nYfYrdYn ibarYt ekspert qrupu yaradılır. EkspertlYr birgY işlYyYrYk problemY analoqlar axtarırlar. Burada analoq yalnız birbaşa, dolayı vY şYrti oxşarlıq prinsipinY sцykYnmir, hYm dY tamamilY gцzlYnilmYz mYqamları YhatY edir. MYsYlYn, elY fYrz etmYk olar ki, yol yalnız tYkYrin altında olan mYkandır. Yaxud, dYnizY tцkьlYn зaylara dYnizin dağlara uzanmış dillYri kimi baxmaq olar. Biz mYhz bu yolla Pambıq­tYmizlYmY zavoduna tYyyarY kimi baxmağı tYklif etmiş vY “mYnfYYtin nisbi azalması” qanununu aşkar etmişik.

Sinektika geniş fantaziya vY sozalmayan yaradıcılıq ehtirasları tYlYb edir. Burada qrup ьzvlYrinin ьstьnlьyьnь vY nцqsanlarını mьzakirY etmYk qYti qadağandır. HYr bir ekspert qrupda işini heз bir izahat vermYdYn dayandırmaq ixtiyarına malikdir. Qrupa rYhbYrlik edYn Durna qatarındakı aparıcı kimi, zaman-zaman dYyişilir vY s.

Bir sıra problemlYrin hYlli gYlYcYkdY baş verYcYk hadisYlYrin gedişini mьYyyYn etmYyY xidmYt etdiyindYn, ssenari hazırlamaq lazım gYlir. Ssenari “YgYr belY olarsa, nY baş verYr?” sualı ьzYrindY qurulan mYntiqi modeldir. Ssenari formalaşdırıla bilmYyYn prosedurlar sistemi olub, Ysil yaradıcılıq işi, ciddi elmi işdir. Bununla belY, ssenari hazırlanmasının da цzьnYmYxsus evristikası vardır. Buna gцrY dY “aşağı” vY “yuxarı” ssenarilYr yaratmaq yolu ilY YslindY proqnoz prospekti hazırlamaq mYqsY­dYuyğun sayılır. Ssenari hazırlanmasının vacib mYrhYlYlYri bunlardır:

• 
  hadisYlYrin gedişinY tYsir edYn amillYrin siyahısının tYrtibi ьзьn hYmin amillYrY birbaşa vY ya dolayı nYzarYt edYn mьşahidYзilYrin ayrılması;
  
• 
  sYriştYsizlik, sYhlYnkarlıq vY intizamsızlıq, bьrokratizm vY sьrьndьrmYзilik kimi amillYrlY mьbarizY aspektlYrinin aydınlaşdırılması;
  
• 
  mцvcud resursların uзotu vY i.a.
  

F.Tsivikki alternativlYrin toplanması ьзьn sadY vY sYmYrYli bir ьsul olan morfo­loji tYhlil tYklif etmişdir. Bu, layihYlYşdirilYcYk sistemin bьtьn sYrbYst dYyişYnlYrini ayırıb, onların bьtьn mьmkьn qiymYtlYrini sadalamaqla, mьmkьn alternativ variantlarını hazırlamağı nYzYrdY tutur.

Morfoloji tYhlilin mahiyyYtini televiziya rabitYsi sistemi misalında izah edYk:

SYrbYst dYyişYnDYyişYnin qiymYti1. TYsvirin rYngi1. Ağ-qara

2. BirrYngli (mYsYlYn, qırmızı-ağ rYngin bьtьn зalarları)

3. İki rYngli

4. Ьз rYngli

...

8. Yeddi rYngli2. TYsvirin цlзьsь1. SYthi tYsvir

2. HYcmi tYsvir3. Parlaqlıq dYrYcYlYri1. KYsilmYz

2. Diskret (rYqYmli)4. SYs mьşayiYti1. SYssiz

2. Monaural sYs

3. Stereofonik sYs5. Qoxunun цtьrьlmYsi1. Qoxunun цtьrьlmYmYsi

2. Verilişin qoxu ilY цtьrьlmYsi6. Џks-YlaqY1. Џks-YlaqYsiz verilişlYr

2. Џks-YlaqYli verilişlYrBu cYdvYldYn aydın olur ki, televiziya rabitYsinin 384 (8*2*2*3*2*2=384) mьmkьn variantı vardır. Halbuki mьasir televiziya bu alternativlYrdYn yalnız birinY: 1.4-2.1-3.1-4.2-5.1-6.1 variantına uyğundur. BYs qalan variantlar цz tYtbiqini niyY tapmamışdır?