Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
Görüldüğü üzere, dün olduğu gibi günümüzde de Horasan topraklarında yaşayan insanların ağırlıklı unsurunu Türkler oluşturmaktadır. İran, “Horasan” adını siyasi müLahazalarla Türkmenistan ve Afganistan’a mücavir bölge valiliklerinde muhafaza etmeye çalışmaktadır. Bu bölgedeki “Horasan” adının tekrar kullanılmaya başlamasının yaklaşık 150-200 yıllık bir mazisi vardır. Sözün kısası, Türk olmayan bir Horasan ve Maveraünnehr coğrafyasından bahsedilemez. Afganistan Türkleri, 1993-1997 yılları arasında Pervan ile Bağlan Vilayetleri arasındaki Sâleng Geçidi’nden Badğıs Vilayeti merkezi olan Kale-i Nev’e kadar olan 900 km.’lik hat üzerindeki; 1)Bağlan, 2)Tahâr, 3)Kunduz, 4)Samangan, 5)Belh, 6)Cevzcan, 7)Ser-i Pol, 8)FAryab, 9)Badğıs olmak üzere dokuz Vilayete sahip oldular. Bu Vilayetlere “Kuzey Vilayetleri” denir. “Kuzey Vilayetleri”nin terminoloji karşılığı; “Zon-u ŞuMal” ve “Güney Türkistan”dır. Bu dönemde Kuzey Vilayetleri topraklarında CMİA lideri General Reşid Dostum liderliğinde gayrı resmi Güney Türkistan federal yönetimi oluşturuldu. Bu “Federal” lâfı komşu ülkelerde tepkiyle karşılandı. Bu sözden hiç hoşlanmadılar. Türk bölgesinin geleceğini risk altına sokmamak için Türk yöneticilerce “Federal” lâfı bir daha dillendirilmedi. Afganistan sınırları dahilindeki Güney Türkistan topraklarında Türklere ait beş Vilayet bulunmaktadır. Bu Vilayetler; 1.Samangan, 2.Belh, 3.Cevzcan, 4.Ser-i Pol ve 5.FAryab valilikleridir. “Afganistan’ın Kuzeyindeki Türk Vilayetleri” bunlardır. Kuzey Bölgesi’ni oluşturan Vilayetlerin toplam nüfusu: 8.500.000’dir. Bunun 5.100.000’i Özbek, 1.105.000’i Türkmen, 841.500’ü Güney Türkistanlı Tacik, 658.000’i Peştun/ Afgan, 522.500’ü Güney Türkistanlı HaZarâ, 260.500’ü Türkleşmiş Arap ve 12.500’ü ise, Türk/ Aymak’tır. Diğer bir ifade ile Kuzey Bölgesi’nin; %60’ı Özbek, %13 Türkmen, % 9.9’u Güney Türkistanlı Tacik, %7.74’ü Peştun/ Afgan, %6.15’i Güney Türkistanlı HaZarâ, %3.06’sı Türkleşmiş Arap ve %1.47’si ise Türk Aymak’tır.
Nüfusu yaklaşık 1.500.000’dir. Merkezi Aybek’tir. Vilayette; 1.090.000 Özbek, 272.500 Tacik, 120.000 HaZarâ ve 17.500 Peştun/ Afgan yaşamaktadır. -Aybek: 350 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, %20’si Tacik’tir. -Dere-i Suf: 450 bin nüfusludur. % 90’ı Özbek, %10’u Tacik’tir. -Hazreti Sultan: 200 bin nüfusludur. Tamamı Özbek’tir. -Rûd-u Ab: 150 bin nüfusludur. % 80’i Güney Türkistanlı HaZarâ, % 20’si Özbek’tir. -Taşkurgan(Holm): 350 bin nüfusludur. % 50’si Özbek, % 45’i Güney Türkistanlı Tacik, % 5’i Peştun/ Afgan’dır.
Nüfusu yaklaşık 2.500.000’dir. Merkezi Mezar-ı Şerif’tir. Vilayette; 975.000 Özbek, 438.000 Peştun/ Afgan, 365.000 Güney Türkistanlı Tacik, 300.000 Güney Türkistanlı HaZarâ, 262.500 Türkmen ve 159.500 Türkleşmiş Arap yaşamaktadır. -Belh: 250 bin nüfusludur. % 50’si Özbek, %30’u Peştun/ Afgan, % 20’si Güney Türkistanlı Tacik’tir. -Çimtal: 200 bin nüfusludur. % 50’si Özbek, % 30’u Türkleşmiş Arap, % 20’si Peştun/ Afgan’dır. -Devletabad: 450 bin nüfusludur. % 60’ı Özbek, % 25’i Türkmen, % 14’ü Peştun/ Afgan, %1’i de Türkleşmiş Arap’tır. -Mezar-ı Şerif: 1.5 milyon nüfusludur. % 30’u Özbek, % 20’si Tacik, % 20’si Güney Türkistanlı HaZarâ, % 15’i Peştun/ Afgan, % 10’u Türkmen, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. -Nehr-i Şahi: 100 bin nüfusludur. % 35’i Peştun/ Afgan, % 30’u Özbek, %20’si Türkleşmiş Arap, % 15’i Güney Türkistanlı Tacik’tir.
Nüfusu yaklaşık 1.000.000’dur. Merkezi Akça’dır. Vilayette; 495.000 Özbek, 455.000 Türkmen, 27.000 Peştun/ Afgan, 19.000 Türkleşmiş Arap ve 4.000 Güney Türkistanlı Tacik yaşamaktadır. -Akça: 500 bin nüfusludur. % 55’i Türkmen, % 45’i Özbek’tir. -HamyAb: 50 bin nüfusludur. Tamamı Türkmen’dir. -Feyzabad: 100 bin nüfusludur. % 30’u Türkmen, % 30’u Özbek, % 25’i Peştun/ Afgan, % 15’i Türkleşmiş Arap’tır. -Karkın: 50 bin nüfusludur. Tamamı Türkmen’dir. -Mengicik: 100 bin nüfusludur. % 50’si Türkmen, % 50’si Özbek’tir. -Şibirğan: 200 bin nüfusludur. % 95’i Özbek, %2’si Türkleşmiş Arap, %2’si Güney Türkistanlı Tacik, %1’i de Peştun/ Afgan’dır. 4.Ser-i Pol Vilayeti: Nüfusu yaklaşık 1.000.000’dur. Merkezi Ser-i Pol ’dür. Ser-i Pol Vilayeti, Cevzcan’dan ayrılmıştır. Vilayette; 840.000 Özbek, 102.500 Güney Türkistanlı HaZarâ, 35.000 Güney Türkistanlı Tacik ve 22.500 Peştun/ Afgan yaşamaktadır. -KûhisTaNat: 350 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, % 10’u Güney Türkistanlı Tacik, % 10’u Güney Türkistanlı HaZarâ’dır. -Ser-i Pol(Enbar): 450 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, % 15’i Güney Türkistanlı HaZarâ, % 5’i Peştun/ Afgan’dır. -Sayyad: 200 bin nüfusludur. Tamamı Özbek’tir.
Nüfusu yaklaşık 2.500.000’dir. Merkezi Meymene’dir. Vilayette; 1.700.000 Özbek, 387.500 Türkmen, 165.000 Güney Türkistanlı Tacik, 153.000 Peştun/ Afgan, 82.000 Türkleşmiş Arap ve 12.500 Türk Aymak yaşamaktadır. -Andhoy: 550 bin nüfusludur. % 50’si Türkmen, % 45’i Özbek, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. -DerzAb: 400 bin nüfusludur. % 95’i Özbek, %3’ü Türkleşmiş Arap ve %2’si Peştun/ Afgan’dır. -Devletabad: 250 bin nüfusludur. % 45’i Türkmen, % 35’i Özbek, % 15’i Peştun/ Afgan, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. -Gurzivân: 200 bin nüfusludur. % 60’ı Özbek, % 40’ı Güney Türkistanlı Tacik’tir. -Kaysar: 400 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, % 15’i Peştun/ Afgan, % 5’i Güney Türkistanlı Tacik’tir. -KuhisTan: 100 bin nüfusludur. % 65’i Güney Türkistanlı Tacik, % 35’i Özbek’tir. KuhisTan’a “Lavlaş” da denmektedir. -Meymene: 250 bin nüfusludur. % 85’i Özbek, % 5’i Peştun/ Afgan, % 5’i Arap, % 5’i Türk Aymak’tır. -ŞirintegAb: 350 bin nüfusludur. % 85’i Özbek, % 10’u Peştun/ Afgan, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. Burada dikkat edilmesi gereken husus Taciklerdir. Tacik ulusu, Türkistan halklarındandır. Arya kökenli olup olmadıkları kesin değildir. Taciklerde Turan etnogeni daha ağırlıktadır. Hem Tacikistan, hem de Afganistan Tacikleri Fars değildir. Zaten kendileri de bu tür yaklaşımı kesin dille reddederler. Binlece yıl beraber yaşadıkları Turanlılarla evlilik yoluyla akraba olmuşlardır. Taciklerin büyük bölümü Özbek Türkçesi’ni çok iyi bilmektedir. Tacikistan’ın Duşenbe ve Hocend (eski Leninabad) kentleri halkının büyük bölümü Özbek’tir. Kulab ve Badahşan ise Tacik kentleridir. Sâleng Geçidi; Pervan ile Bağlan Vilayetleri arasında, Güney Afganistan ile Kuzey Afganistan’ı birbirine bağlayan stratejik konuma sahip bir geçittir. Geçidin güneyine Sâleng-i Cenubi (Güney Sâleng), kuzeyine ise, Sâleng-i Şumali (Kuzey Sâleng) adı verilmektedir. Sâleng-i Cenubi, Pervan Vilayetine, Sâleng-i Şumali ise, Bağlan Vilayetine bağlıdır. Sâleng Geçidi’nin sağındaki bölge, Dere-i Gorbend adı ile anılmaktadır. Halkının büyük bölümü HaZarâ Türkü olmakla birlikte, içlerinde az sayıda Tacik de yaşamaktadır. Sâleng halkı, az sayıdaki HaZarâ dışında tamamen Tacik’tir. Geçidin etrafındaki dağlık mıntıkadaki dere ve vadilerde 10-15 kişilik aşiret grupları yaşamaktadır. Buralardaki büyük aşiretler, en fazla 50 evden oluşmaktadır. Türk Vilayetleri veya Safahât-ı Şumal olarak da anılan, yukarıda bilgi verilen Güney Türkistan’daki Vilayetler, liderliğini General Reşit Dostum’un yaptığı CMİA’nın (Combeş-i Millî İslami Afganistan/ Afganistan İslami Millî Hareketi) Afganistan’da güçlü olduğu 1993-1997 yılları arasında ilan edilmemiş bir muhtariyet dönemi yaşanmıştır. Bu dönem, etkisini 2001 yılına kadar sürdürmüştür. Okullarda Türkçe eğitim verilmesinin yanı sıra, gazete ve dergiler Özbek ve Türkmen Türkçesi basılmaya başlamıştır. Hatta General Reşit Dostum, bu dönem içerisinde kendi bölgesinde kullanılan yeni Afgan parası bastırmıştır. Bu para değer kazanmış, diğer bölgelerde de kullanılmaya başlamıştır. Afganistan lityum, altın, petrol (tahmin 1.8 milyar varil), uranyum, çinko, demir, bakır, kalay, potas, asbestos, magnezyum, kobalt, yakut/ Lâl-i Badahşan, oniks… gibi paha biçilmez doğal zenginliklere sahiptir. Bu zenginliklerin peşinde olan devletlerin Afganistan’ı işgali, Güney Türkistan’ın muhtar yapısını, halkını ve Türk kültürünün gelişimini olumsuz etkilemiştir. (Recep Albayrak, Afganistan Türkleri, s.35-38) * Türk boylarının içinde en büyük ve kalabalık olanı Oğuzlar ve Kıpçaklardır. XI. yüzyılın başlarında ve ikinci yarısından sonra Oğuzlar Siriderya (Seyhun) sahillerinden Ön Asya ve Anadolu’ya, Kıpçaklar İrtiş Havzası’ndan Hazar Denizi ve Karadeniz kuzeyindeki ovalara doğru kitleler halinde göç ettiler. Çeşitli yönlere yapılan göçlere rağmen, Türk boylarının en büyük kısmı Türkistan’da kalmıştır. Oğuz boyu, Batı Türkleri adıyla bilinen büyük gruba esas olurken, coğrafi bakımdan Orta Türk kütlesiyle ilgisi kesildi. Kıpçaklar kendilerinden önce Karadeniz’in kuzeyinden Tuna nehrinin denize döküldüğü yere kadar uzanan bölgede yerleşmiş olan Turanlıları kendi bünyesine alarak, büyük bir topluluk meydana getirdiler. Dolayısıyla Kıpçaklar, bugün Doğu Avrupa Türkleri diye adlandırılan grubun temelini oluşturdular. Üçüncü grup, Çağatay ulusu ile Cuci Han’ın torunu Özbek Han ulusunun kaynaşmasından meydana gelen Doğu Türkleri veya Türkistan Türkleri’dir. Bu büyük kütleyi Türkistan/ Orta Asya’da kalan diğer Türkler meydana getirdi. Türkistan’a daha sonra geri dönen Kıpçak unsurları da bu yapıya dahil oldu. Dördüncü grubu meydana getiren Türkler, Sibirya ve Altay Türkleri’dir. Türk boylarını, dağılmışlıktan kurtarıp bir araya getiren Karahanlılar devletidir. Bu devletin bütün Türk kavimlerini kucaklaması karşılık bulmuş, tamamı gönüllü Karahanlı hâkimiyetine girmiştir. Bu dönemden itibaren tarihi Horasan’da, -bugünkü Afganistan’ın büyük bölümü dâhil Türklerin parlak medeniyeti ve siyasi hâkimiyeti başlamıştır. m S. VII. yüzyıldan itibaren Horasan adı revaç bulmuştur. Bazı kaynaklarda, XIII. yüzyıldan itibaren özellikle bugünkü Kandahar Vilayetini kapsayan sınırlı bir bölgeye Afganistan adının verildiği ileri sürülmektedir. Ancak bu isim Güney Türkistan, Kabulistan/ Kabilistan, Sistan, Gazne, Herat ve diğer bölgeleri yuttuktan sonra XIX. yüzyıldan itibaren “Afganistan” adı siyasi anlam taşımaya başlamıştır. Horasan’da Türklerin yanı sıra, Taciklerin güneyinde yerel göçmen kavimlerin yani Peştunların yaşadığı hakkında tarihi kayıtlar bulunmaktadır. Bilindiği üzere, Afganistan adıyla anılan ülke, XIX. yüzyılın ortalarına kadar Horasan adıyla anılmaktaydı. Bazıları Horasan kelimesini iki cüzden oluştuğuna inanmaktadır. Hor-güneş ve âsân yer manasını ifade etmektedir. Yani “Güneşin doğduğu yer”. Horasan adı, güneşin doğduğu yeri veya şark/ doğuyu işaret etmektedir. Büyük şair ve âlim Fahruddin Gurgânî şöyle demektedir: “Horasan ân buved kezvey hor âyed/ Güneşin doğduğu yer Horasan’dır”. Horasan’ın hudut ve sınırları hakkında coğrafyacılar çeşitli fikir ve bilgiler vermiştir. Onlardan bazıları Sistan, KAbulistan ve Maveraünnehr’i de Horasan’ın bir bölümü saymıştır. Bildiğimiz gibi Gazne, Afganistan topraklarında bir ildir. Bu ilin adıyla ünlü Türk sultanı Gazneli Mahmut’un döneminde Melikü’ş-Şuarâ AnsûRi-i Belhî, Sultan Mahmut Gaznevî’yi överken DeRi Farsçasıyla “Hudayegân-ı Horasan ve Hisrev-i meşrık-zemîn/ Horasan’ın efendisi ve doğunun hükümdarı” diye hitap etmiştir. İranlı alim ve Aryaist Dr.Mahmud Afşar “Afganistan’da Tarih ve Dil” adlı kitabının sunuşunda, Horasan’ın hakkını teslim ederek, şöyle demektedir; “Farsça’daki şiir ve pek çok edebi eser Afganistan’da, yani eski Horasan’da Horasanîler tarafından söylenmiş ve yazılmıştır”. Coğrafya bilginlerine göre, dört yol ayrımında bulunan Horasan, İran ve Doğu Akdeniz memleketleri ile bir taraftan Hindistan’ı, diğer taraftan Maveraünnehr, Türkistan ve Çin’i birbirine bağlıyordu. Dolayısıyla ticaret geçidi üzerinde bulunan Horasan, savaşların ve saldırıların da güzergâhı olmuştur. Seferler ve saldırılar, bu bölgede yaşayan halkların tarihini, insan bilimi ve sosyolojik açısından araştırılmasını engellemiştir. Şu bir gerçektir ki, Horasan farklı din, mezhep, dil, örf ve adetlere sahip çeşitli millet ve kavimlerin, beraberce kardeşçe yaşadıkları büyük bir ülkedir. Zaman zaman birbirine karşı çıkarak, hâkimiyet mücadelelerine girmişlerdir. Arapların Horasan’ı fethettikleri sırada burada yaşayan Türklerin dışındaki insanların bir bölümünün ispat edilmemiş teori çerçevesinde Hint-Avrupa ırkına mensup “Aryan” veya “Arya” oldukları bilinmektedir. Bu toplum sonradan Tacik adıyla anılmıştır. Horasan’da, Taciklerin dışında başka kavimler de yaşamaktaydı. Bu kavimlerin çeşitli kollarının, bu bölgede hâkimiyet kuranlarla soy bağlılığı olduğu muhakkaktır. Bunların yanı sıra Horasan, yerel göçmenlerin, yani Peştunların, Beluç ve NurisTanî gibi kavimlerin ecdadlarının da meskenidir. Aynı zamanda Merkezi Horasan’ın, Gor/ Ğor ve Ğarcistan adıyla anılan dağlık kısmında Hazara ve NikuDaRi isminde kavimler yaşamaktaydı. Bunların Moğol hakimiyeti ile birlikte geldikleri ileri sürülmektedir. Bugün DeRice konuşan Hazara ve ve Hazaraların bir kavmi olan NikuDaRiler, Hazara aydınları gibi kendilerini Türk ve Türkistanlı olarak kabul etmektedir. Ğarcistan; Ğor’un yanındaki Vilayetler, yani Zabul, Meydan ve Gazne’dir. Özbek, Türkmen, Kazak, Kırgız, Afşar, Aymak, Tatar ve Moğol-Türk karışımından oluşan Afgan Türkleri, Horasan’da büyük medeniyet ve hâkimiyet yaratıp yaşatan millet olarak İslam’dan sonraki siyasi asırlarda Karahanlılar, Gazneliler, Harezm Şahllar, Türkî hakimiyetli Moğollar, Timurlular, BAburlular, Afşar ve Özbekhanlıların halefleri ve mirasçılarıdır. (Üstad Serdar Muhammed Rahmanoğlu, Afganistan Tarihinde Türklerin Konumu)
Horasan Türkçesi bir şiir: Yâdî ez-Qozeşte Keçәn günlәr hәr dәm yadıma düşәr Cavanlığ dövrәsi nәzәrdәn keçәr Novxandan’da yaşayduq o günlәr Yaxşı yiyüb geyinurduğ o günlәr Zindәgânlığ fikri yoxidi bizdә Ayәndә qorxusu yoxıdı gözdә Cümә güni çoxlu ata minәrduğ Dostlәrnıyәn biz gәrdişә gedәrduğ Hәr gecә bir iddә bizә gәlәrdi Molla Bәrәt yaxşı qıssә deyәrdi Iyd güni tәzә libas geyәrdim Day-oğluynәn ıyd görüşә gedәrdim Meydanlarda hәr gün aşıq çәlәrdi Hәyәtlәrde hәr gün qızlәr oynәrdi Qәrmәşәrdi yaxşı rәşid cavanlar Oynayardı dәstә cәmi kişilәr Sәbzdәh güni gedәr dolar çöllәrә Hәzrәt-sultana çuxullar bağlara Gezәydular, gülәydular cavanlar Keçdi heyf o xoşluğ, o günlәr Bir vәqt o günlәrdәn söhbәt idәllәr Mәcitlәn bizi yada salub deyillәr (Seyyid) oğul gәtdi ayrı diyarә Düşdü qürbәt elә gәlmәz dubarә. Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|