Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

(Horasan’daki Azerbaycan Türk tayfalarındandır. Aşiret bağlantısı nedeniyle listeye alınmış olmalıdır)

Bölgeye intikali: Safevi dönemi

Yerleşim mıntıkası: Çapışlu nahiyesi/ Miyankûh Köy Birliği’ne bağlı Cüveny (Sebzivar), Ésferayin / İsferayin (Miyanabad), Dere-Derunger ve Bacvanlu’da Palkanlu

6. 
   Keykanlu (Zaferanlu iline bağlı):
   

Bölgeye intikali: Kacar dönemi

Yerleşim mıntıkası: Kale-Keykanlu/ Dere-Derunger

7. 
   Keyvanlu:
   

Bölgeye intikali: Kacar dönemi

Yerleşim mıntıkası: Zengelanlu, İspetan, Novhandan, Çapışlu, Çeşnabad, Kâhu

8. 
   Palkanlu (Şakak iline bağlı):
   

Bölgeye intikali: Büyük Şah Abbas Safevi dönemi

Yerleşim mıntıkası: Novhandan nahiyesi/ Bacvanlu Köy Birliği’ne bağlı Palkanlu köyü

Deregez’de Meskûn Diğer Tayfalar

1. 
   Sadat (Seyyidler):
   

Bölgeye intikali: Büyük Şah Abbas Safevi dönemi

Yerleşim mıntıkası: Muhammedabad, Novhandan, Kale-Sadat, Derunger

2. 
   Zendulek:
   

Lor tayfalarındandır.

Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi

Yerleşim mıntıkası: Destgerd/ Köhne-Kale, Kepkân, Muhammedabad

3. 
   Zengene:
   

Fars tayfalarındandır.

Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi

Yerleşim mıntıkası: Bacvanlu, Novhandan’a bağlı Derunger

4. 
   Arap:
   

Huzistan Araplarındandır.

Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi

Yerleşim mıntıkası: Çapuşlu’ya bağlı Araplar köy merkezi

5. 
   Bahtiyar:
   

Lor-Bahtiyari İli’ndendir.

Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi

Yerleşim mıntıkası: Novhandan (Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.13-17)
Horasan Türk Yurdu ve Horasan Türk Lehçeleri
Çok geniş bir araziyi ifade eden Horasan adı hem Turanlılar, hem de İranlılar için tarihi, siyasi ve kültürel anlamlar taşımaktadır. Horasan Türkçesi, bu vilayetin coğrafi konumunu ve bu coğrafyanın insan unsurunu yakından ilgilendiren bir mefhumdur. Horasan Türkçesi’nden kastedilen, bugün itibariyle İran’ın Horasan bölgesinde geçerli olan Türk dilidir. İran dışında kalan Horasan topraklarında ağırlıklı olarak Türkmen ve Özbek Türkçeleri konuşulmaktadır.

Yaygın anlayışa göre, İran’da konuşulan Türkçe; Azerbaycan, Horasan, Türkmen ve Halac… grupları olarak mütalaa olunmaktadır. Horasan Türk lehçesi, Azerbaycan Türkçesi ile mukayese edildiğinde; Anadolu Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesi arasındaki farklılığa benzer olduğunu ifade edebiliriz. Horasan Türk lehçesinde Türkmen Türkçesi’nin izleri de görülür.

Horasan Türkçesi’ni, bölgeler arası ağız farklılıklarını dikkate alarak aşağıdaki gruplara ayırabiliriz:

1. Kuzey: Ziyaret, Şirvan, Zurem زورم , Kuçan, Şurek شورك , Duğayi, Nohur, Enöv, Maniş, Hisar ve benzer şekilde Lütfabad ve Deregez

2. Kuzeydoğu: Marşek مارشك , Cenk, Goçku قوجقى ve Lenger لنگر

3. Kuzeybatı: Şeyh-Timur, Bocnurd, Esedli, Kelat, Ésferayin

4. Güneydoğu: Harv-i ulya, Odabad, Çaram چارام , Sercam

5. Güneybatı: Coğatay/ Cuğatay جغتاى , Hükmabad, Karabağ, Pir-Komac (Bam-Safiabad, Esferayin)

6. Oğuz ve Özbek (Dr.Cevat Hey’et)

Kuzeydoğu, güneydoğu ve Lenger ağızları Oğuz ve Özbek Türkçesi özellikleri taşımaktadır. Lütfabad ve Deregez’de, Horasan Türkçesi’nin yanı sıra, Azerbaycan Türkçesi de konuşulmaktadır. Diğer yandan Azerbaycan Türkçesi, Kuçan’ın güneybatısına kadar yayılmıştır. Güneyde konuşulan Horasan Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi’nin tesiri altındadır. Dr. Cevat Hey’et, Ésferayin Türkçesi’ni güney grubuna dâhil etmektedir.

Dr. Cevad Heyet’e göre, Horasan Türkçesi’nin kolları şöyledir:

1. Batı grubu: Bocnurd ve çevresi, Coğatay, Harv-i ulya

2. Kuzeydoğu grubu: Şirvan, Kuçan/ Koçan, Deregez, Kelat ve çevresindeki köyler, Türkmenistan sınırına mücavir köyler

3. Güney grubu: Nişabur, Sebzivar, Cüveyn.

Prof. Dr. Gerhard Doerfer’e göre, bağımsız olan Horasan Türkçesi’nin kolları şöyledir:

1. Kuzey: Bocnurd…

2. Kuzeydoğu: Şirvan ve eski Türkistan’daki Oğuz ve Özbek

3. Sultanabad…, Safiabad

4. Oğuz, Özbek
İran’da, rejim değişikliğinden sonra mülki taksimatta tekrar düzenlemeler yapılmıştır. Bu çerçevede Horasan Bölge Valiliği (ostan) bölünerek; Kuzey Horasan, Rızavi Horasan ve Güney Horasan olmak üzere üç ayrı bölge valiliği haline getirilmiştir. Kuzey Horasan dendiğinde, sadece Kuzey Horasan Bölge Valiliği anlaşılmamalıdır. Eski Horasan Bölge Valiliği dikkate alınarak bakıldığında, Kuzey Horasan tabirinin içine, Rızavi Horasan’ın da girdiği görülecektir.

Ser-Vilayet, 120 parça köyü ile Nişabur’un en büyük mahalıdır. Çegene چگنه adlı nahiyesiyle beraber ahalisi tamamen Türk’tür. Ésferayin’in Safiabad nahiyesi, ayrıca Türbet-i Hayderiye’deki Cölge-i roh جلگه رخ halkı da Ser-Vilayet ağzı ile Türkçe konuşmaktadır.

Cüveyn-Coğatay, Sebzivar’ın büyük nahiyelerindendir. Bu nahiye 75-80 parça köyü ile Coğatay, Sultanabad ve Hükmabad isimli üç şehirden oluşmaktadır. Bu bölgede konuşulan Türkçe, Bocnurd/ Biryurd Türkçesi’nin bir dalıdır.

Horasan’ın kuzeyinde yaklaşık 2,5 milyon Türk dilli halk yaşamaktadır. Bunun yarım milyona yakını, Meşhed kentinde yaşayan Azerbaycanlılardır. Diğerleri, Horasan’ın yerli Türkleridir. Bunların dilinde Azerbaycan, Türkmen ve Türkistan Türkçesi’nin özellikleri görülür. Horasan Türkleri’nin yaşadığı bölgede, Türkmenlerin yanı sıra, Kürt dilli Kırmanç kabilesi mensupları, Farslar ve diğer etnik gruplar da oturmaktadır. Kürtler ve Farslar, Horasan’a göç/ göçürme yolu ile gelmişlerdir. Türkler gibi buranın yerli ahalisi değildir.

Prof. Dr. Gerhard Doerfer, 1973’ten sonra Horasan’da derlenen malzemeleri tasnif ve değerlendirmeye tabi tuttuktan sonra, bu bölgede konuşulan Türkçe’yi, bilim dünyasına bağımsız “Horasan Türkçesi” olarak takdim etmiştir.

Yukarıdaki nüfusla ilgili bilgi, Ferheng-i Coğrafya-yı İran (İntişarât-ı daire-yi Coğrafya-yı Sıtad-ı Arteş-i İran/ Genel Kurmay Başkanlığı Coğrafya Dairesi Yayınevi, 4. cilt, Tehran 1328-1331/1949-1952) isimli kitaptan alınmıştır. Bu kitabın yazılışından günümüze uzun bir zaman geçmesine rağmen, Horasan’ın Türk şehir ve köylerindeki nüfusun bugünkü verilerle karşılaştırıldığında artış yerine 500 kişilik eksilme görülmektedir. Bu, yapılan istatistiklerin sağlığı ve iç göçün boyutları hakkında fikir vermektedir. (http://mehran1.persianblog.com; Sözümüz; Haziran 2003)

Horasan Türkçesi Ağızları:

1. Batı ağzı: Bocnurd ve Sebzivar (eski adı Beyhag بيهق) ilçeleri ile Coğatay nahiyesinde konuşulmaktadır. Batı ağzında, Şiraz’ın Ebiverd ve Halacistan Türkçesi’nin özelliklerine rastlanır.

2. Doğu ağzı: Deregez, Şirvan, Kuçan ve Kelat-ı Nadir (Kelat-ı Nadiri/ Nadir Kalesi) şehirleri ve köylerinde, ayrıca Türbet-i Cam’ın birkaç köyünde konuşulmaktadır. Bu ağız, Azerbaycan Türkçesi’nin Horasan ağzıyla konuşulmasından ibarettir.

3. Orta ağız: Batı ve Doğu Horasan ağzının karışımıdır. Nişabur’un Ser-Vilayet mahalı halkı, Türbet-i Hayderiye’de Roh-Cölgesi’nde, Ésferayin’in Bam-Safiabad nahiyesinde ve Deregez’de konuşulmaktadır.

Doğu Horasan ağzı, Azerbaycan Türkleri’nce kolaylıkla anlaşılmaktadır.

Mazenderan Bölge Valiliği’nde, batıdan doğuya doğru Behşehr’i geçtikten sonra yavaş yavaş Türk il, oba, köy ve şehirlerine ulaşılır. Buradan Horasan’a doğru Türkmenler ile Azerbaycan Türkleri iç içe yaşamaktadır. Kuzeyde Türkmenler, güneyde Azerbaycan Türkleri Gulugâh, Ramiyan, Minu-deşt gibi şehirlere yerleşmiştir. Hatta Şahrud kentinin Bestam ve Meyamey nahiyelerinin birkaç köyünde Azerbaycan Türkçesi konuşulmaktadır. Buraları geçtikten sonra Bocnurd/ Biryud kentine ulaşılır.

Bocnurd şehri ile Razyan, Goşhane nahiyeleri ve bazı köyleri Türk’tür. Buranın dili Sebzivar, Cüveyn ve Coğatay Türklerinin ağzı ile aynıdır.

Bölge Türkleri, Sünni-Şii mezhep ayrılığı tahriklerinden uzak durmalıdır. (http://mehran1. persianblog .com, Haziran 2003)

Horasan Türkçesi’nin konuşulduğu saha, aynı zamanda “Horasan Türk Yurdu”nun doğal sınırlarını da vermektedir. Horasan Türk Yurdu’na “Afşar-yurt” diyen İranlı Türk uzmanlar da bulunmaktadır. Horasan Türk Yurdu arazisi, İranlı Türk bilim adamlarınca 124.484 ilâ 140.000 km² olarak kabul edilmektedir. Burada yaklaşık 2.5 milyon Türk dilli halk yaşamaktadır. Bunun 500 bini Meşhed kent merkezinde yaşayan Azerbaycan Türkleri’dir. Doğusunda Türkmenistan ve Afganistan, batısında İran Türkmenistanı, Simnan ve Deşt-i Kevir, kuzeyinde Türkmenistan, güneyinde Rızavi Horasan’ın bazı ilçeleri ile Güney Horasan Bölge Valiliği yer almaktadır. Meşhed ve çevresinde yerli Türkler de meskûndur.

Horasan Türk Yurdu’nun coğrafyası, şehirleri, yüzölçümü ve nüfusu hakkında “İran’daki Türk Nüfusu ve İstatistiki Değerlendirmesi” bölümünde de bilgi verilmiştir.

Horasan Türkleri, Cumhurbaşkanı Ahmedi Nejad’ı Türkçe pankartlarla karşıladı. Medrese öğrencilerinin taşıdığı pankartlarda, Arap-Fars alfabesi ile “Xoş gelitdireñiz/ Hoş geldiniz” yazılıydı. (http://mehran1.persianblog.com ;12 Kasım 2008)
Horasan’da Kürtler
Kürtler Horasan’a, Safevi hanedanı döneminde Hicri 1010/ 1601 yılında doğu sınırlarının Türkmen ve Özbeklerden korunması amacıyla iskân edilmiştir. Bunlardan Zaferanlular Kuçan’da, Şadlu ve Türk tayfası olan Karaçorlular (Türk tayfası) Bocnurd’da yaşamaktadır. Bu Kürt tayfalarının her birinin alt cemaatları bulunmaktadır. Bunların dışında adı geçen tayfalara bağlı olmayan perakende gruplar da bulunmaktadır. Bugünkü nüfusları ~200 bin civarındadır. Görüldüğü üzere, Türk tayfalarından olan Karaçorlular, Kürt tayfaları arasında sayılmıştır.

Çemişkezek ili, Şah İsmail Safevi ve daha sonra Şah Abbas-ı Kebir zamanında Kepkân’a yerleştirilmiştir. (Coğrafyâ-yı Kâmil-i İran, 1.cilt, s.617; Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.11)

*

Şah döneminden kalma seçim bölgeleri yapılandırması ile Horasan’da çoğunluk oluşturmaları engellenerek, seçimlerde gerek Millî Meclis’e, gerekse belediye başkanlıkları ile şehir meclislerine Horasan Türkleri’nin girişinin engellendiği iddia edilmektedir.

Horasan Türk Cumhuriyeti ve

Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan