Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
| Bozorgî mer Eşkâniyan-râ sezast
Eger be-şineved merd-i dânende râst Eğer insan gerçeği anlamaya çalışırsa Eşkaniler ululuğa layıktır. Nadirname’de, Şehname’ye dayanarak şu ifadeye yer vemiştir: “Gerçeğe yakın bir ihtimalle Afşar ili Eşkanilerdendir. Ancak dostluk gereği dillerini değiştirmişlerdir”. Bu ifadeye tersinden baktığımızda, Eşkanilerin Turani bir kavim olduğunun teyidi olarak da kabul edebiliriz. (Nadirname, s.18; Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.7-9) Cihangûşa-yı Nadiri’nin yazarı Mirza Mehdi Han Esterabadi şöyle demektedir. “Afşarlar, Türkmen soyludur. Onların kadim yurdu Türkistan’dır. Moğolların Türkistan’ı istilası sırasında, Türkistan’dan göç ederek, Azerbaycan’ı vatan olarak seçtiler…”. (Nigahi be-Huzistan, s.127) Yazarların büyük bölümünün inancına göre, İran’ın kuzeydoğusunda oturan Türk asıllı bir ildir. Bu bölgede nüfusun artması nedeniyle, bunlardan bir grup Horasan bölgesine, İran’ın kuzey, güneybatı ve güneyine perakende olarak yerleşmişlerdir. Bir grup da Kuzey Horasan’a göç etmiştir.
Selçuklular zamanında Afşarların savaşçılığı, silah kullanmadaki ustalıkları şöhret bulmuştur. Afşar kelimesi Türkmenler, Özbekler ve Tatarlar arasında “Çevreye korku salan” anlamında kullanılmaktadır. Yaramaz çocukları “Afşar geldi/ Afşar geliyor!” diye korkuturlardı. (İrec Afşar,Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2. cilt, s.1008) Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci Han, Harezm ve Etek’in hükümdarı oldu. Horasan halkına karşı zalimce davrandı. Afşar ili bu nedenle ayaklandı, ancak yenildiler. Peşi sıra İran’ın batısına sürülerek te’dip olundular cezalandırıldılar. Bir süre geçtikten sonra Afşarlardan Horasan’da kalanlar Kelat ve Radkan’daki diğer il ve aşiretlerle birleşerek, Şeyh Serbedariye Serdarlığında Cengiz hükümranlarını yendiler. Son Moğol hükümdarını öldürerek, Horasan’da bağımsız bir hükümet oluşturdular. Afşarların da dâhil olduğu Türk aşiret hanlarından bir grup, Safevi hanedanının ceddi Şeyh Safiyüddin zamanında Kızılbaşlığı kabul ederek, “Sofiyan-ı Safi” ve “Müridan-ı fedakâr” safına katıdılar. (Nadirname, s.18) Şah İsmail, H/K. 905/ 1500 yılında fetih amacıyla Gilan’dan Azerbaycan ve Erzincan tarafına haraket etti. Oradaki Afşar, Ustaclu, Şamlu, Tekelu, Varsak, Rumlu, Zülkadir/ Dulkadir (Dulkadar), Kacar, Karacadağ sufileri ve diğerleri eskiden beri hanedanın müritleri ve takipçileriydiler. Ona bağlı olarak peşinden Şirvan’a haraket ettiler. Şirvan Padişahı Şirvan Şah Ferruh Yesar ile savaşa tutuştular. Şirvanşah öldürüldü. Afşarların da dâhil olduğu Türk kabilelerinin yardımı ile Şirvan, Şah İsmail’in tasarrufuna geçti. (Yahya bin Abdüllâtif Kazvînî, Lubb’üt-Tevârih, s.240-241) Afşar ili, başlangıçta Kasımlu ve Kırklu/ Arıhlu olmak üzere iki şube halinde teşkilatlanmıştır. Nadir Şah Afşar, Kırklu şubesindendir. Kırklu tayfası, I. Şah İsmail Safevi tarafından Azerbaycan’dan Horasan’a göçürülmüştür. Ebiverd, Harezm ve Merv sınırına kadar yerleştirilen Afşarlardan, Özbek ve Türkmenlere karşı set oluşturulmuştur. Nadirname’de, Afşar ilinin Horasan/ Deregez’e intikal ettirilmesi ile ilgili şöyle yazmaktadır: “Kırklu Taifesi, Şah İsmail Safevi tarafından sınırın korunması amacıyla Ebiverd/ Deregez’den Nisa’ya kadar yerleştirildiler. Şah Abbas ise, Kuçan, Bocnurd, Deregez, Kelat ve Serahs sınırını korumak üzere ülkenin batısından buraya 15 bin Afşar dilaverini göçürdü. Nadir Şah’ın da mensup olduğu Kırklu tayfasını da Şah Abbas bu bölgeye göçürmüştür. (Zendegânî Şah Abbas-ı Evvel, 1.cilt, s.214; Nadirname, s.29; Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.10-11) Merv Veziri Muhammed Kâzım Mervi şöyle demektedir: “Şah Abbas Safevi, Horasan’da Abdülmümin Han Özbek’in pis vücudunu ortadan kaldırdı. Miras olarak intikal etmiş olan bu topraklar, birkaç yıl muhaliflerin tasarrufu altında kalmış, Tanrı’nın inayetiyle geri alınmıştır… Azerbaycan’dan Horasan’a göçürülen ve burayı mesken tutan Afşarlar, Özbeklere karşı durmuş ve Horasan’ın korunmasına katkı sağlamıştır. Azerbaycan memleketi üzerinde hâkimiyet kurduktan sonra, Nadir Şah tarafından Azerbaycan’ın Urumiye bölgesinden 4.500 Afşar ailesi göçürülerek, Horasan’ın Ebiverd ve Deregez bölgelerine yerleştirilmiştir”. (Alem-Ârâ-yı Nadiri, 1.cilt, s.4-5) Çeşitli bölgelerden Horasan’a göçürülen Afşarların sayısı hakkında, kaynaklarda aile olarak 4 bin 500 ilâ 15 bin rakamları zikredilmektedir. Afşar ili aşiretlerinden Deregez ve Kelat’a yerleşenler; Kırklu, Ustaclu, Kasımlu, Serurlu, Papalu, Köse-Ahmedlu, Çapışlu ve Celayir tayfalarıdır. (Serdaranî ez-Îlât-ı ve Tavâyif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s. 10-11) Bunlara ilave olarak, diğer Afşar aşiretleri şunlardır; Kasımlu, Gündüzlü, Eberlu, Karabaşlu, İnallu/ İnanlu, Areşlu, Bakışlu (Bekeşlu), Elilu/ Alilu... Batı Azerbaycan’da Bakışlu aşiretinin oturduğu aynı adı taşıyan mıntıkada bir çayın adı da Bakışlu’dur. Bunlardan Kasımlu ve Gündüzlüler Hazistan’da, diğerleri Horasan’da, özellikle Deregez’de yaşamaktadır. Öte yandan Azerbaycan’ın önemli kentlerinden olan Urumiye ve çevresi Afşar yerleşim bölgesidir. Urumiye’ye, rahatlıkla Afşar kentidir diyebiliriz. Sözkonusu aşiretlerin temsilcileri, Urumiye bölgesinde meskûndur. Özellikle Urumiye kentinin eşrafı ve ileri gelenlerinin büyük bölümü Afşar’dır. İran Afşarları arasında, Afşar aşiret ve obalarının adlarını çocuklarına isim olarak koyma geleneği bulunmaktadır. Özellikle “Areş” adı Afşarlar arasında oldukça yaygındır. Diğer halklardan da bu ismi çocuklarına verenler vardır. Onlar bu isimle, efsane bir şahsiyet olan “Areş-i Kemamgir”i kastetmektedir. Afşar ili çiftçilik, hayvancılık ve ticaretle meşguldür. İlin göçe devam edenlerinin yaylakları Novhandan, Hezar-Mescid dağındaki Asleme ve Gelidağ, Karabaşlu (Hezar-Mescid dağındaki KâMas), Tekab (Hezar-Mescid dağındaki Bozdağ), Lütfabad ve Miyankûh’dur. Kışlakları ise Yagul-u Zerrinkûh’dur. Afşarların kullandıkları dil Türkçe’dir. Farsça’ya da aşinadırlar. İnançları ise, Alevi’dir. İçlerinde az sayıda Sünni/ Hanefi de vardır. Bildiğimiz gibi Nadir Şah Afşar Sünni idi. (Îlât ve Tavâyif-i Deregez, 2.cilt, s.19-20) Afşar ili bkz. →Batı Azerbaycan Bölge Valiliği; Afşarlar Horasan’daki Afşar tayfa ve cemaatlarının oturdukları mıntıkalar
Ali İli/ Alili Türkmenleri Alili aşireti mensupları, Abıvert/ Ebiverd Türkmenlerindendir. Kacar hanedanı döneminde, 09 Aralık 1881 tarihinde imzalanan Ahal Antlaşması sırasında Haydarkulu Beg Ebi-Verdi öncülüğünde Şelikan’a geldiler ve buraya yerleştiler. Bu aşiret, çiftçilik ve hayvancılığın yanı sıra halı, kilim ve kumaş dokumacılığıyla geçimini sağlamaktadır. Yaylakları Lütfabad çayırlığı ve Miyankûh, kışlakları Yagul-u Zerrinkûh’tur. Türkçe konuşurlar. Maturidi/ Hanefi’dirler. Anayolu/ Enövlü Türkmenleri Anayolu/ Enövlülerin soyu Türkmen’dir. Nasreddin Şah’ın saltanatı döneminde, Süleyman Han’ın H/K. 1270/ 1854 yılında bölgedeki hâkimliği sırasında, 20 bin Türkmen süvarisi halen metruk olan Enöv’den, Novhandan nahiyesine bağlı Kelateçenar/ Kelate-Çenar ve Çağroğlu’na geldiler. Bunlardan bir grup Rezavi Horasan’ın Kuçan ilçesi ve Kuzey Horasan’ın Bocnurd iline göçtüler. Geriye kalanlar, halen Kelateçenar, Aman-Mergen, Erbab-Asaf, Kale-Çenar, Novhandan, Çağrı, Muhammedabad ve Çağroğlu’nda yaşamaktadır. Geçimlerini tarım ve hayvancılıkla sağlarlar. Soy ve dil bakımından Türkmendirler. İnançları Sünni/ Hanefi’dir. Farsça’yı da anlarlar. Bayat İli Rızavi Horasan Bölge Valiliği’nin merkezi olan Meşhed iline bağlı Nişabur ilçesi, Harv kenti, Ser-Vilayet ve Ser-Vilayet’in merkezi olan Çegene nahiyesi ve civar köyleri; Deregez ilçesi Karabaşlı Köy Birliği’ne bağlı Kara-Bayat köyünde meskûndurlar. İç göç nedeniyle bu bölgedeki Bayatlardan Meşhed ve Tahran gibi metropollere yerleşenler bulunmaktadır. Bayat İli’nin; -Bayat, -Bayat-Hüsrovşahi, -Bayat-Muhtari, -Bayat-Pirzade, -Kara-Bayat ve -Şamlu/ Şam-Bayatı gibi cemaatları bulunmaktadır. Cevanşir Tayfası Cevanşir Tayfası, Otuziki İl-i Vilayet-i Karabağ/ Karabağ Vilayeti Otuziki İli’ndendir. Günümüzde Meşhed ili, Kuçan, Serahs ve Kelat ilçelerinde oturmaktadırlar. Rivayete göre, Selçuklular döneminde Horasan’da oturmaktalarmış. Moğol ilerleyişi sırasında bir kısmı Karabağ bölgesine gidip yerleşmiştir. Cuğatay/ Coğatay/ Çağatay Tayfası Sahib-kıran Emir Timur’a bağlı boyların bakiyeleri günümüzde Meşhed ili Türbet-i Cam ilçesi, Haf ilçesine bağlı Baharez nehiyesi ve diğer yerleşim birimlerinde perakende olarak yaşamaktadır. Cuğatay tayfası, Sebzivar ilçesine bağlı Cüveyn ve Cuğatay nahiyeleri ve köyleri, Hükmabad, Kelat ilçesi, Esferayin ilçesi, Meşhed ili ve Serahs ilçesinde meskûndur. Geraylı/ گرايلى /Geray ili/ Gerait/ Karayi/ Kerayit İli Geraylı Türk ulusunun, Moğolların bölgede kalan bakiyesi olduğu söylenir. Önceleri Kepkan’da sakindiler. Daha sonra Horasan Vilayetinin kuzey mıntıkalarına yerleştiler. Günümüzde Kuzey Horasan Bölge Valiliği’nin; Bocnurd ili, Şirvan ilçesi, Mane ve Semelgan ilçesi (Mane-Semelgan), Cacerm ilçesi (Germe-Cacerm), Esferayin ilçesi Safiabad nahiyesi/ Safiabad banliyosu (şehrek), Beğayeri, Eğriyan’ın Kûh-u Cihan dağının eteğindeki Cihan Eğriyan köyü (Eğriyanlı adıyla da tanınırlar), Safiabad nahiyesinin Elest ve Elesk köyleri (Karahanlı), Rızavi Horasan Bölge Valiliği’nin; Deregez ilçesi, Deregez’in merkezi Muhammedabad kenti, Meşhed ili, Kuçan ilçesi, Nişabur ilçesi ve Ser-Vilayet nahiyesi, Cüveyn ve Cuğatay nahiyeleri, Türbet-i Hayderiyye ilçesinin güney bölgesi, Erlat, Cuğatay, Zave, Mehulat ve Sebzivar ilçesinde meskûndurlar. Rızavi Horasan’ın Sebzivar ilçesinin Cuğatay ve Cüveyn nahiyeleri ile Kuzey Horasan’ın Esferayin ilçesine bağlı Safiabad nahiyesinde meskûn Geraylılar (Gılıçı/ Gılıçî), Gülistan Bölge Valiliği Gûrgân ilçesi ile Findirisk arasındaki Kalbuş’tan gelmişlerdir. Tarım, hayvancılık ve ticaretle meşguldürler. Soy ve dil olarak Türk olan Geraylılar Alevi’dir. Geray ili İran’da ve Türkiye’de; Geraylı, Geraylu, Gereylu, Gerayilu, Gerai, Gerayi, Karayi, Karayil, Kerayit, Kerait, Garayi... gibi çeşitli formlarda söylenip yazılmaktadır. Bu çerçevede menşei konusunda da; Tatar, Hazar Türkü/ Musevi (Karayit, Karaim), Hunların ardılları, Kıpçak Türkü… olduklarına dair çeşitli görüş ve iddialar bulunmaktadır. Hatta Kırım Girayları ile ilişkilendirenler bile bulunmaktadır. Turani/ Türk oldukları şüphesiz olan Geraylıların boy, il/ ulus bağlantısı konusunda henüz fikir birliğine varılamamıştır. Bazı bilim adamları bunların Moğol Kerait tayfası olduğunu, daha önce Hıristiyan/ Nasturi mezhebini benimsediklerini belirtmektedir. Bazısı da Hazar Türkü ve Musevi olduklarına vurgu yapmaktadır. “Gerait” kelimesinin tahlili de şöyle yapılmaktadır: Tasğir/ küçültme eki olan “t” harfi düşmüş, zamanla Geray halini almıştır. Geray; “Layık münasip, şayeste; berrak su ve yağmur suyu” anlamlarına gelmektedir. Türkmen, Azerbaycan, Özbek, Başkırd, Tatar, Kazak Türkleri içerisinde bu adı taşıyan tayfalar bulunmaktadır. Bugün İran’ın; Azerbaycan’ın Urumiye, Save, Hemedan ve Savucbulağ, Farsistan’ın; Fars, Kaşan, Kaşkayı, Hamse ve Memeseni illeri içerisinde, Horasan’ın; Sebzivar, Esferayin ve Bocnurd’ta ve İran Türkmenistanı’nın Ramiyan yerleşim birimleri ve civarında perakende olarak oturmaktadırlar. (http://elxan.blogspot.com) 1932 yılındaki nüfuslarının 35 bin olduğu belirtilmiştir.
Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|