Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

*Bazı kaynaklarda; -Gaydarlı, -Çengizî, -Karabahtılı, -Pâdekî پادكى , -Develihanlı, -Cebinî, -Tatımlı ve -Gâdilu/ Irakî Gâdilu (Gâdilu, askerî bir tabirdir) tayfaları listeye eklenmiştir.

(Coğrafya-yı Keyhan, 2.cilt, s.87; Tağı Şahin, “Baharlılar”, s.16-19; İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2.cilt, s.672)

*

Hamse İl/ Uluslarının Fars Bölge Valiliği’nde Yerleştiği İlçe ve Nahiyeler
Arap İli	Lar, Cehrum, Darab, Fesa, Neyriz, Abade, Bevanat, Servistan, Hazrek, Ersencan, Pasargad, Bağ-ı Siyah, Dehbid, Ab-ı Barik
İnanlu İli	Ramcerd, Mervdeşt, Hafr/ Hefr, Darab, Fesa
Baharlu İli	Servistan, Mervdeşt, Darab
Basıri İli	Şiraz’ın doğusu
Nefer İli	Geraş (Lar ilçesi)

Hamse İli İçerisindeki Afşarlar

Bugünkü Zencan ve Kazvin bölge valilikleri toprakları, kadim “Hamse Vilayeti”dir. Bu bölge “Hamse Azerbaycanı” adıyla anılır. Eski dönemde mülki yapı itibariyle altı mahal (bölük/ kazadan) ibaretti. Yönetim merkezi Kazvin’di.

Hamse uluslarını oluşturan il ve aşiretlerinden Arap ve Basırilerden küçük bir grubun dışındakilerin tamamı Türk’tür. Bunlar Zencan bölgesine Erdebil ve Azerbaycan’ın diğer noktalarından getirilmiştir. Diğer bir ifade ile Azerbaycan toprakları dâhilinde yer değiştirmişlerdir. Kazvin-Zencan Hamse illeri arasında Kızılbaş tayfaları da vardır. Kızılbaşlar, bugün diğer Hamse illeri ile karışmıştır.

XX. yüzyılın ilk 15. yılında Zülkadir (Dulkadir/ Dulkadar), Karabörklü ve Rişvend gibi Hamse’ye bağlı küçük tayfalar, Tarum bölgesinde yaşamaktaydı. Hamse illerinin ana unsurunu Deviran’lar oluşturmaktadır. Bölgedeki Afşarlara, Afşar-Devirani افشاردويرانى de denir. Zencan-Ebher arasında “Sain Kale” isimli küçük bir kasaba bulunmaktadır. Hamse illerinden bahsedilirken adı geçen Sain Kale, Urumiye Sain Kale’si (Şahindej) değil, Hamse Sain Kale’sıdır. Afşarlar bu bölgede Sain Kale ve Sultaniye arasında, Tarum’da ve Halhal civarında oturur. Ebher ilçesine bağlı Sain Kale nahiyesi, Zencan-Tahran karayolu üzerindedir. Sultaniye ile arası takriben 20-25 km’dir. Bölge haritalarında görüleceği gibi Hamse Azerbaycanı’nda Hüdabende’ye bağlı Afşar adını taşıyan bir mıntıka (mahal) daha bulunmaktadur.

1. 
   Deviran İl/ Ulusu:
   

Deviran ili, 15 tayfadır. Kızıl-Özen nehri civarındaki Gorus’tan Miyane-Zencan karayolu üzerinden Yengikend tepelerine, oradan Kaflankûh köprüsüne kadar uzanan mıntıkada yaşarlar. Ş. 1317/ 1938 tarihindeki nüfuslarının 2.5-3 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Deviranlılar, güçlü bir Şahseven kabilesidir. Feth-Ali Şah Kacar’ın izniyle Mugan Çayırlığı ve Erdebil’den Azerbaycan’ın bu bölgesine göçmüşlerdir. Kızıl-Özen nehrinin suladığı Kazvin’in kuzey ve kuzeybatısındaki verimli topraklarından kışlak, nehrin batısındaki Nahiye-i Afşar (Afşar mahalı) yüksekliklerinden yaylak olarak istifade ederler. Afşar bölgesi; Hüdabende’ye bağlı Afşar nahiyesi civarıdır.

2. 
   Afşar Devirani/ Deviran Afşar İli:
   

Bu il, Ebher çayı ile Gorus arasındaki topraklarda yaşamaktadır. Bağlı tayfaları; -Bedirlu, -Cihanlu, -Cumalu ve -Karasanlu’dur. 1928 yılındaki nüfusları bin ailedir.

Afşarlar, bir zamanlar Deviranlılarla birlikte Güney Azerbaycan’ın diğer bölgelerinden buraya göç etmiştir. Üç bölüme ayrılırlar:

a. Azerbaycan Sayın Kala (Şahin-Dej) Afşarları

b. Hamse Deviran Afşarları

c. Kazvin Haregân Afşarları.

Haregân (Hargân/ Harkân), Afşarların yetiştirdiği bir at cinsisidir.

Deviran Afşarları, nüfus itibariyle diğerlerine göre biraz daha zayıftır. Sayıları 5 bin aileye ulaşır. Daha önce yaylamak üzere Sultaniye’nin güneyine düşen dağlık mıntıkaya, Tarum’un kuzeydoğusundaki dağlara ve Kızıl-Özen nehrinin batısına giderlerdi. Daha sonraları bu bölgelerin özel mülk haline getirilmesinden ötürü, burada köyler kurup yerleştiler ve tarımla uğraşmaya başladılar. Bunlar çok sayıda deveye sahip topluluklardı. Savaşlar ve maruz kaldıkları soygunlar nedeniyle bu sayı zamanla azaldı.

Deviran Afşar tayfaları: -Bedirlu, -Cihanlu, -Cumalu, Karasanlu قراسانلو ’dur. (Merdumşinasi İran, s.203; Coğrafya-yı Mufassal-ı İran ‘Keyhan’, 2.cilt, s.112-213; Dr. Hamid Cilveger, Azerbaycan Folklor Derlemeleri; İrec Afşar Sistani, ÎlhâÇâdurnişînan…, 1.cilt, s.213)

1806 yılında İran’da bulunan Fransız Şarkiyatçı A. Joubert, “Müsaferet be-Ermenistan ve İran” isimli kitabında bu il hakkında şöyle demektedir. “Hamse’de oturan Afşar ili, ürettikleri halı, keçe ve yün dokumaların satışı karşılığında silah, barut ve kurşun almaktadır…” (A. Joubert, Müsâferet be-Ermenistan ve İran, s.239)