Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
| 20.Hemedan Bölge Valiliği
استان همدان Merkezi: Hemedan
Hemedan Bölge Valiliği, İran’ın batısında konuşludur. Kuzeyden Zencan, güneyden Loristan, doğudan Merkezi Bölge Valiliği, batıdan Kirmanşah ve Kürdistan Bölge Valiliği ile çevrilidir. Hemedan toprakları, karlı zirveleri olan dağlar ve münbit vadileriyle meşhurdur. Hemedan’ın en yüksek zirvesi 3.574 m olan Elvend dağıdır. Hemedan’ın iklimi soğuktur. Dağ bölgeleri sekiz ay karla kaplıdır. Bu, yaz aylarının serin geçmesine ve tabiatının güzel olmasının şartlarını yaratır. Hemedan, Selçuklu sultanlarının da yaylağı olmuştur. Muhtelif etnik kaynaklı kültürel yapısı ve gelenek görenekleri halen canlı şekilde sürmektedir. Yüzölçümü 19.547 km²’dir. 2006 yılı sayımına göre nüfusu 1.703.267 kişidir. Halkı Türkçe, Lorca, Farsça, Lekçe ve Kürtçe konuşur. Çok milletli bir yapıya sahip olmakla birlikte, halkının %65’i Azerbaycan Türkü’dür. Valilik merkezi Hemedan, önemli şehirleri; Melayir, Nihavend, Tuyserkan, Kebudraheng, Esedabad, Bahar ve Rezen’dir. Halkı tarım sektöründe ve sanayi kuruluşlarında çalışmaktadır. Kazvin, Tahran, Kirmanşah, Melayir, Burucerd ve Save’ye giden yolların kesişme noktasındadır. Melayir kenti, Hemedan’a 90 km mesafededir. Hemedan’ın güneyinde, dağlık bir bölgedir. İklimi değişiklik göstermez. Köklü tarihi geçmişe sahiptir. Kacarlar döneminde kurulmuş olan kentin eski adı Devletabad’dır. Huzistan yolu üzerinde bulunması, ticaret merkezi olmasını sağlamıştır. Kent merkezindeki tarihi kale ihtişamını hâlâ korumaktadır. Üzüm bağları yaygındır. Hemedan’ın 150 km güneyindeki Nihavend kenti, Sasani ve Arap ordularının savaştığı yerdir. Eskiden beri Türk tayfalarının merkezi olmuştur. Arkeolojik kazılar, buranın kadim medeniyetini doğrulamaktadır. Sasani dönemine ait tarihi abideler ve bulgular, Nihavend’in yakınındaki Cuha/ Qara Cogha köyünde ortaya çıkarılmıştır. Halısı meşhurdur. Tuyserkan şehri; Tuy/ Toy, Serkan ve Şekan isimli üç köyün birleşmesi sonucu kurulmuştur. Hemedan’ın 100 km güneyinde yerleşmiştir. Eski adı Roudlar’dır. Moğol istilası döneminde tamamen dağıtılmıştır. İsimleri zikredilen köylerin iskânı ile tekrar yaşama dönmüştür. Tuyserkan şehir merkezi tarihi abideler bakımından zengindir. Baba Kemal Roudlar, Şehristan tepeleri, eski Sasani şehrinin kalıntıları, Safevi dönemine ait Şeyh Ali Han Mektebi ve Kacar Çarşısı bunlardan bazılarıdır. Kebudraheng, Hemedan’ın kuzeyinde, 50 km mesafededir. Tarıma dayalı bir ekonomiye sahiptir. Dağlık bir mıntıkada kurulu olan Esedabad, “İslam Dünyası’nın İttihadı Haraketi”nin liderlerinden biri olan Seyyid Cemaleddin Esedabadi’nin (Afgani) vatanıdır. Esedabad, İran telekomünikasyon sanayisinin yerleştiği şehirlerden biridir. Hemedan, sadece Azerbaycan’ın değil, dünyanın da kadim şehirlerinden birisidir. Kuruluşu Milattan önceye dayanmaktadır. Midiya/ Med hükümdarlarına yazlık başkentlik yapmıştır. Daha sonra adı Ekbatan/ Hekmetani olmuştur. Selçuklu sultanları, sıcak yaz aylarını burada geçirirdi. Doğu medeniyet merkezlerinden biri sayılan bu kentte, Heft-Hisar adlı bin yataklı bir kalenin olduğu bilinmektedir. Azamet ve ihtişam bakımından Babil’den geri kalmıyordu. Hemedan adının, Hemedan bin-Nuhtan kaynaklandığı rivayet edilir. Araştırmacılar, “Toplanma yeri” veya “Sevgili, dost” anlamı taşıdığını ifade etmektedir. MÖ. XI. yüzyıl Aşur/ Asur yazıtlarında, “Anadana” veya “Hemadana” olarak kayıtlıdır. Tarihi “Ekbatan” kentinin bulunduğu alanda kazı çalışmaları devam etmektedir. Bulunan tarihi objeler İran Bastan (Arkeoloji) Müzesi’nde sergilenmektedir. Buhtunnasr zamanında tahrip edilen Hemedan kenti, Dara (Daryuş) tarafından tekrar imar edilmiştir. Eşkaniler döneminde payitaht olarak görmekteyiz. Sasaniler burada yazlık saray inşa etmiştir. Hicri 21/ 642 Nihavend savaşından sonra Tazilerin/Tazıların (Farslar, Araplara ‘tazı’ diyor)/ Arapların eline geçmiş, kent tahrip edilmiş, hazineleri yağmalanmıştır. Benzer talanı Deylemiler zamanında da yaşamıştır. Nihayet Selçuklular zamanında başkent yapılmıştır. Elli yıl süren başkentliği döneminde temelden mamur hale getirilmiştir. Moğol ilerleyişinde kent viran olmuş, aynı soydan Baydu Han burada tac giymiş, Abadan olmuştur. Aynı kaderi Timur zamanında yaşamış, yıkılanlar torunlarınca tekrar yapılmıştır. Velhasıl Hemedan’nın görmediği kalmamıştır. Kent Safevilerden ilgi ve alaka görmüştür. Yedi yıl Osmanlı tasarrufunda kalmış, Nadir Şah Afşar tarafından geri alınmıştır. Anadana→ Hemadana→ Ekbatan→ Hékmatan→ Hemedan Menuçehr Sutude, “Buhara Mecellesi (Dergi)”nin 17. sayısında yayınlanan makalesinde, Hemedan Türkleri’nin, Selçukluların ahvadı olduğu bilgisini vermektedir. (Mehr’üz-Zaman Novbân, Veche Tesmiye Şehrhâ ve RusTahâ-yı İran, s.135-136) İran’ın çevresinde yaşayan bütün milletler, eski devirlerden orta asırlara kadar Hemedan’ı ele geçirme arzusu taşıdılar. Birkaç defa işgale maruz kaldı. Asurlular, kenti yere bir ettiler. Moğol ve Timur ordularının işgali sırasında şehir yerle yeksan edildi. Torunları tekrar imar etti. Hemedan, tanınmış yazar, düşünür ve şairlerin vatanıdır. Aynül-Guzzad Hemedani, Hace Reşideddin Fazlullah, Edhem Hemedani, Baba Tahir-i Üryan ve Mirzade Eşgi gibi şahsiyetler bu şehirde yetişmiştir. İbn-i Sina ve Baba Tahir’in mezarları bu şehirdedir. İslami dönemde merkez olma özelliğini korumuştur. Tahran’a 336 km mesafede olup, Elvend dağının eteğinde yerleşmiştir. Yıldızvari bir düzene sahip olan Humeyni Meydanı şehir merkezindedir. Buradan şehir içine doğru uzanan yollar, en uzak köşelere kadar devam eder. Şehirdeki tarihi eserler koruma altındadır. Modernizasyon çalışmalarında tarihi dokunun korunmasına özen gösterilmektedir. Serin ve sabit bir iklim yapısına sahiptir. Elvend dağının zirvesi, Abbasabad vadilerinin manzarası oldukça ilginçtir. Midiya/ Med ve Hahameneşi dönemine ait Nadide buluntular gün yüzüne çıkarılmıştır. Kadim kitabeler, altın ve gümüş objeler Hemedan Müzesi’nde sergilenmektedir. Tarihi eserler: -Daş Şir/ Şir Daşı/ Aslantaş: Taş oyma bu abide, aslana benzediği için bu isimle anılır olmuştur. Hahameneşi veya Eşkani dönemine ait olduğu rivayet edilmektedir. İslam coğrafyacıların rivayetine göre, tılsımlı olan bu aslan heykelini kenti koruduğuna inanılırmış. -İbn-i Sina’nın türbesi: Tanınmış alim İbn-i Sina’nın mezarı ve onun üstündeki türbe 1954 yılında yapılmıştır. Kabus bin Voşmgir’in abidesi tarzındadır. Burada Elyazmaları Kütüphanesi, ayrıca külliyenin bahçesinde Kacar döneminin tanınmış şair ve bestekârı Ebül-Kasım Arif’in mezarı bulunmaktadır. -Baba Tahir Makberesi: Romantik şiirlerin müellifi olan Baba Tahir’in kabri, Hemedan’ın güzel parklarından birisidir. -İmamzade İsmail ve İmamzade Abdullah. -Aleviler Makberesi: Hemedan’ın önemli İslam dönemi abidelerindendir. Kent merkezinde aynı adla anılan meydandadır. Selçuklu dönemine aittir. Aleviler ailesinin iki ferdinin mezarıdır. -Kurban Güllesi: Abide, kentin doğusunda bulunmaktadır. Kerpiç malzeme ile yapılmış makber, oniki köşeli ve piramit formu taşımaktadır. -Ester ve Mordahay Makberesi: Taştan yapılmış bu kompleksin içinde, tahta kutularda muhafaza edilen antik dönemden kalma Tevrat elyazmaları bulunmaktadır. Bu zevatın adı Tevrat’ta geçmektedir. Hoşayar Şah’ın karısı ile onun dayısının mezarları da bu kompleks içerisindedir. * Hemedan Bölge Valiliği, Güney Azerbaycan’ın en güney bölgesidir. Valilik topraklarının 3/4’ü (%75) Güney Azerbaycan topraklarına dahildir. Azerbaycan’a ait olan topraklar ~15.000 km² olup, Dağlık Karabağ’ın 3.3 katıdır. Hemedan Bölge Valiliği 19.547 km², 2006 yılı nüfusu 1.674.595’tir. Hemedan Bölge Valiliği Türk şehirlerinin 2006 yılı nüfusu: Hemedan 473.149 Melayir 153.748 Nihavend 72.218 Esedabad 51.304 Tuyserkan 42.520 Bahar 27.271
Hemedan kentinin kuzeyi, doğusu, güneyi, özellikle batısındaki Esedabad’a doğru köylerin tamamı Türklerle meskûndur. Hemedan Azerbaycan kenti, Pehlevi döneminde yürütülen Farslaştırma siyaseti nedeniyle iki dilli hale gelmiştir. Bugün sadece bazı mahalleleri Azerbaycan Türkü’dür. Hemedan’ın Esedabad ve Melayir’in Serra’sına kadar, Kerecan çevresi tamamiyle Türk köylerinden ibarettir. Güneyindeki Burucerd, Melayir, Nihavend, Tuyserkan ve Elikuderz’de de Azerbaycan Türk köyleri vardır. Hemedan Bölge Valiliği’nin Kızıl-Özen çayının dağlık bölgesi dışında, yaklaşık tüm mıntıka Türkçe konuşur. Hemedan Bölge Valiliği’de konuşulan dil, Azerbaycan Türkçesi’nin bir ağzıdır. Kürdistan ve Kirmanşah Bölge valilikleri şehirlerinden; Bicar, Gurve, Sungur, Kengâver ve etrafındaki Azerbaycan Türk adaları da Hemedan Türkleri’nin doğal uzantısı sayılır. Dercezin bölgesi, tamamen Azerbaycan Türkü’dür. Bu bölgenin şairleri, Alevi/ Caferi dinî şiir türünde Türk dili ve edebiyatına kıymeti ölçülemeyecek eserler bırakmıştır. İran Türkleri’nin zengin Türkçe Allahi (sürûd/ novha) metinleri Türk edebiyatçılarınca henüz tanınmamaktadır. Günümüzde büyük şehirlerin tamamı Hemedan, Melayir ve Tuyserkan iki dilli hale gelmiştir. Ancak köyler bütünüyle Azerbaycan Türkçesi konuşmaktadır. Dünya çapında bir şahsiyet olan Seyyid Cemaleddin Esedabadi/ Afgani(1838-1897), Esedabad’ın Afşar Bölüğü’nde, yani Esedabad kentinin Seyyidan mahallesinde Türk muhitinde büyümüştür. Antiemperyalist temelli Pan-İslamizm’in kurucusu sayılan Seyyid Cemaleddin Esedabadi, reformist özelliği ağır basan Şeyhiyye tarikatındandı. 1945’te Azerbaycan Millî Hükümeti’nin iktidarının ilk zamanlarında, Hemedan bölgesi Türkleri de aktif olarak harekâta katılmış, hatta ilk günlerde silahlanan halk, kendi bölgelerindeki ana yolların kontrolü için milisler oluşturmuştur. Pehlevi döneminde olduğu gibi, bugün de bölgeye yönelik Türkçe yerel radyo yayını sınırlı da olsa devam etmektedir. Halen Hemedan’da, öğrenci dergisi olan “Ildırım” dışında Türkçe başkaca yayın organı bulunmamaktadır. “www.aleviforum.com/attachment.php?” sitesinin bildirdiğine göre; “Hemedan milletvekili Hüseyin Lokmaniyan, Millî Meclis’te özgürlük lehine yaptığı konuşmadan ötürü 13 ay hapse mahkûm edilmiştir”. Güney Azerbaycan’ın Hemedan bölgesi, yüzyıllarca çeşitli Türk il ve oymaklarının kışlak ve yaylak olarak kullandığı önemli noktalardan biridir. Azerbaycan ve Anadolu Türkleri’nin etnogenezinde rol oynayan bölgedeki bazı Türk oymakları şunlardır: 1.Kara-Gozlular Kara-Gozlular (Kara-Kozlular), Selçuklu döneminde Güney Azerbaycan’ın Hemedan bölgesine yerleşmiştir. XVIII. yüzyılda İran ve Azerbaycan’ın sosyal ve siyasi hayatına aktif olarak katılmışlardır. Kara-Gozlular, Suriye’nin kuzeyinde yerleşmiş olan Alevi/ Kızılbaş Şamlu boyundandır. Bunların Oğuzların Bozok iline bağlı Alevi/ Kızılbaş mezhepli Begdili/ Beydili oymağından olmaları muhtemeldir. Kara-Gozluların yurdu Hemedan bölgesidir. Aşıklu ve Hacılu isimli iki kola ayrılırlar. XIX. yüzyılda yerleşik hayata geçmişlerdir. Hemedan ovasında büyük ve bakımlı köyleri vardır. Güney İran’da Kaşkayı Vilayeti/ Kaşkayı-Yurt’ta Büyük Kaşkayı ili içerisinde Kara-Gozlu adında küçük bir oymak bulunmaktadır. Begdililer, Safevi Azerbaycan Alevi/ Kızılbaş Türk devletinin kurulmasında rol oynadılar. Onlar, İran Türkmenleri’nin etnogenezine de iştirak etmiştir. Aralarından büyük hanlar ve Alevi/ Kızılbaş şeyh, Pir, dede ve babalar çıkmıştır. 1930’larda Kara-Gozluların sayısı 30 bin idi. Alevi/ Kızılbaş Türk Kacar hanedanının işbaşına gelmesine de yardım etmiş ve daha sonra Kacarlarla akrabalık bağları kurmuşlardır. Günümüzde Kacar ili kabilelerinden biri olarak kabul edilir. Ebül-Kasım Nasirül-Mülk Hemedani Kara-Gozlu, Kacar döneminde bir müddet naibüs-Saltana makamına oturmuştur (H/K1328/ 1910). XIX. yüzyılda Kara-Gozlu tayfası hanları, İngiltere’nin nüfuzu altına girmiştir. Pehlevi döneminde, Türklerin hedef alındığı anti-Türk şovenist faaliyetlere bazı Kara-Gozlu aydınlar da iştirak etmiştir. Türkiye’deki literaturde, Kara-Gozlu/ Kara-Kozlu Türk ilinin adı, yanlış olarak “Kara-Gözlü” şeklinde kullanılmaktadır. Kara-Koz, “İri ceviz” manasını taşımakta, “Kara/ siyah göz” ile bir ilişkisi bulunmamaktadır. Kara-Gozlular için bkz.→Kacar/ Kacer Türkleri 2.Baharlular/ Baharlılar Kara-Koyunlulardan olan Baharlular, Oğuzlara bağlı Yıva ilindendir. XII. yüzyılda Afşar ve Salurlularla birlikte Sirderya’dan İran’a göçüp, Güney Azerbaycan’da Hemedan’ın batısında Türk kenti Esedabad ve Kurdustun’da yerleşmişlerdir. Uzun süre Kurdustun’a hâkim olmuşlardır. Baharlılar adlarını, Hemedan yakınındaki Türk şehri “Bahar” kalesinden almıştır. XII. yüzyılda bunların bir bölümü Urumiye çevresinde yaşamaktaydı. Burası halen Batı Azerbaycan Bölge Valiliği sınırları dâhilinde “Mahal-ı Kara-Koyunlu/ Kara-Koyunlu Bölgesi”dir. Sultan Celaleddin ile çatışmaya girmiş ve daha sonra Moğolların gelişi ile batıya göçmüşlerdir. Bunlar Kara-Koyunlu oymak/ tayfa birliği ve Kara-Koyunlu devletinde hâkim mevki tuttular. Kara-Koyunluların yıkılışı ile bir kısmı Hindistan’a gidip, orada Kutupşahîler devletini yaratmışlardır. Alevi/ Kızılbaş mezhebindendiler. Bugün bile Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nde “Kara-Koyunlu” adı, Kızılbaşlara alem olmuştur. XVI. yüzyılın sonlarında Baharlılar, yeni oluşturulmuş başka bir Alevi/ Kızılbaş Türk Şahseven birleşiği/ federasyonu ile birleşmiştir. Güney Azerbaycan’da Şahseven oymaklarından birinin adı da vaktiyle Baharlı/ Baharlu idi. Ayrıca Kacar oymağına dâhil Yıva adında bir il de bunlardandır. Bilindiği gibi Güney Azerbaycan’da yaşayan İlat-ı Hamse’yi oluşturan beş ilden biri de Bahalulardır. Bkz.→Hamse İlleri/ Baharlu İli, Fars BV/ Baharlu İli, Kara-Koyunlu Türkleri/ Baharlu İli 3.Afşarlar Bu mıntıkada, özellikle Güney Azerbaycan’ın Hemedan ile Kirmanşah şehirleri arasında yerleşmişlerdir. Afşarların Cibal ve Hamse Azerbaycanı’nda en kalabalık şekilde yerleştikleri alan Kazvin-Hemedan arasında, özellikle “Bölük-ü Afşar/ Afşar Bölüğü”dür. Burada Afşar adlı küçük bir şehrin etrafında yüzden çok Afşar köyü vardır. Böylece Zencan-Kazvin-Hemedan arasındaki Azerbaycanlı ahalinin esasını Afşarlar oluşturur. Esedabad’taki Afşarların bir bölümünü, Ağa Muhammed Han Kacar zamanında Urumiye’den ilk önce Cibal Azerbaycanı’ndaki Savucbulag’a (Tahran’nın kuzeybatısındaki Heştgerd kenti) ve oradan da Esedabad’a sürülen Afşarlar oluşturur. Sözkonusu Urumiye Afşarlarının bir diğer bölümü, Güney Azerbaycan’ın Merağa-Tikab-Sayinkala/ Şahinkala-Afşar (Şahindej) bölgesine, Güney İran’daki Kirman Bölge Valiliği ve Horasan bölgelerine sürülmüştür. Bu sonuncular, günümüz Afganistan Afşarları’nın esasını oluşturur. Alevi/ Kızılbaştırlar. Hemedan Afşarları ile Urumiye Afşarları aynı atmosferde meskûndur. 4.Kara-Papaklar Alevi/ Kızılbaş olan Kara-Papapaklar hakkında detaylı bilgiler ilgili bölümde verilmiştir. 5.Şahsevenler Baharlılar hariç, Şahsevenlere mensup başka grupların da bu bölgeye yerleştikleri bilinmektedir. Nadir Şah Afşar döneminde Deşt-i Muğan/ Mugan Çayırlığı’nda Şahseven Bağdadi oymağından 12 bin aile batı sınırlarına, Kerim Han zamanında Güney İran’da Şiraz’a ve Cibal Azerbaycan’nın Kazvin, Save, Hemedan bölgelerine göçürülmüştür. Bunlar Lek (Türk soylu Lekler kasdedilmektedir), Aruhlu/ Aruklu/ Arıklı ve İnallulardır. Ayrıca Kara-Gozlu ilinin Şahsevenlere bağlı olduğuna inananlar da vardır. Alevi/ Kızılbaştırlar. 6.Hudabendelular Hudabendelu (Harbendelu/ Harmandalular), Uzunyayla ve Halep bölgesinde yaşayan Begdili/ Beydili ve İnallularla birlikte, Şamlular adı altında birleşerek bu bölgeye gelmişlerdir. Alevi/ Kızılbaştırlar. 7. Gelbağiler Esedabad, Kengâver, Tuyserkan arasında yaşayan Türkaşvendler gibi, Kürdistan’dan getirilen Gelbağilerden küçük bir Türk tayfası da buraya yerleşmiştir. Gelbağiler, Azerbaycan’ın Ustaclu ilinin Kürdistan’da kurulmuş olan koludur. *
Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|