Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

19. Hamse İlleri/ İlat-ı Hamse

ايلات خمسه

Hamse il/ ulusları; İnallu (İnanlu/ Âyinlu), Baharlu, Arap, Basıri ve Nefer olmak üzere beş büyük ilden oluşmaktadır. Bu illerin “Hamse” adıyla anılır olmasının nedeni de budur. Hamse kelimesi Arapça olup, “Beş” rakamını ifade eder. Türkçe karşılığı “Beş İl/ Ulus” demektir. Bunlardan Basırilerin Lorlarla karışmış bir il olduğu, Arapların Huzistan’dan geldiği kabul edilir. İnallu, Baharlu ve Nefer’den oluşan diğer üç il Türk’tür. (Kâve Bayat, Şurûş-u Aşayir-i Fars 1309-1307 H/Ş., s.15)

Bu beş il siyasi, ekonomik ve nizami birlik oluşturmak ve Kaşkayıların gücünü dengelemek amacıyla Hicri 1278-1279/ 1861-1062 yılında Fars mıntıkasında Nasreddin Şah’ın fermanıyla bir araya getirilmiştir. İlhan olarak başına da Şirazlı bir tüccar olan Kavamül- Mülk getirildi.

Bu illerin etnik yapısı birbirlerinden farklıdır. Bunlardan İnallu, Baharlu ve Nefer illeri Türk’tür. Arap ve Basıri illeri ise, Arap karakteri göstermektedir.

Hamse illeri, XIX ve XX. yüzyılın ilk yarısına kadar Kaşkayı ilinden sonra Fars Vilayetinin ikinci büyük ili olarak kabul edilirdi. Kaşkayı-yurd’un doğusunda perakende olarak yaşamaktadırlar. Bu mıntıka Fars vilayetinin kuzey, doğu ve güneydoğusu ile Isfahan-Şiraz, Şiraz-Cehrum karayolunun doğusudur.

Hamse’nin tüm illeri, Hicri XIII/ XIX. yüzyılın sonuna kadar kışlak ve yaylaklar arasında göçü sürdürmüştür. Bu tarihten itibaren büyük bölümü yerleşik hayata geçmeye başlamıştır. Bununla birlikte Ş. 1366/ 1987 tarihi itibariyle Basıri, Arap, Baharlu, Nefer ve Kaşkayılardan ayrılıp Hamse’ye bağlanan Lor kökenli Kurşullu’lardan (Kurt-Şuli/ Kurt Şöllü) 4.768 aile göçe devam etmiştir. Bu aşiretlerin yaylakları; Cehrum, Darab, Fesa, Lar ve Mervdeşt’in doğusu, kışlakları; bahsekonu şehirlerin yanı sıra İstihban, Neyriz-i Fars’tır (Fars Neyriz’i).

Hamse birleşiği/ federasyonundaki her il; tayfa/ aşiret, tire/ cemaat ve oba yapılanmasına sahiptir. Tayfayı han, tireyi kelenter, obayı bey/ aksakallar yönetir.

Göç sırasında birkaç çadırdan oluşan aileler veya aynı cemaatten bir grup, “ordu” adı verilen bir teşekkülü oluşturur. Başlarında kethuda veya aksakal adı verilen bir temsilci bulunur. Bu şahıs, ordunun siyasi, idari, ekonomik ve diğer işlerini takip eder. İl, tayfa/ aşiret, tire/ cemaat ve oba liderlerine saygı ifadesi olarak “Han” adıyla hitap edilir. İlin siyasi yapılanmasında tire/ cemaat liderlerine çok önceleri “kelenter” adı verilirdi. Bu unvan zaman içerisinde kullanılmaz hale gelmiş, yerine “Han” kaim olmuştur. (http:fars-turk.blogspot.com, Ali Bölükbaşı, 26 Mart 2008)

Hamse İli’nin Ş. 1311-1360 /1932-1981 Tarihlerindeki Nüfusu
1311/1932 32.500 hane 162.500-195.000 kişi

1315/1936 35.000 hane 175.000-210.000 kişi

1317/1938 18.330 hane 91.650-109.980 kişi

1360/1981 15.000 hane 75.000- 90.000 kişi

Mesud Keyhan, 1958 yılı itibariyle Fars bölgesindeki Hamse İl/ Ulusu nüfusunu 58 bin olarak kabul eder. Oranladığımızda, her ailenin altı kişiden oluştuğu görülmektedir.

1. 
   Arap İl/ Ulusu
   

Bu ilin mensupları Arabistan, Yemen ve Umman’dan Fars Vilayetine göç etmiştir. Arap aşiretleri, İslamiyet’in ilk yıllarında İran’a gelerek Güney İran, bir kısmı Fars vilayeti, diğer bir grubu da Huzistan vilayetine yerleşmiştir.

Arap ili Arapça, Türkçe, Lorca ve Farsça’dan oluşan karma bir dil konuşmaktadır. İlin Ş. 1311/ 1932 tarihindeki nüfusu 13 bin hane, 65-78 bin kişidir. Ş. 1342/ 1963 yılı nüfusu 4.395 hane 21.975-26.382 kişi, Ş. 1352/ 1973 yılında 7.325 hane, 36.625-43.950 kişi, Ş. 1360/ 1981 yılında ise, 6.820 hane, 34.100-40.920 kişidir. (Coğrafya-yı Keyhan, 2.cilt, s.86-87; İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2.cilt, s.669; İranşehr, 1.cilt, s.150-153, Aşayir-i Müteharrik Fars-Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, s.50-54)
Arap İli’nin Tayfa/ Aşiretleri
Arap ili; Arap Basıri, Arap Şeybani ve Arap Cabbare olmak üzere üç aşiretten oluşmakatadır.

Arap Basıri Aşiretini Oluşturan Cemaatler: Ferhad-Kalenderi, Behmei, Abduli, Lebu-Musa, Cupini, Kelbei, İlhani, Zöhrabi, Ali Kanberi, Ali Şahkulu, Henai, Altılı الطلى, Ali Kulu, Keremi.

Arap Şeybani aşiretini oluşturan cemaatler: Ali-Saidi (Saidoğlu), Elvani, Tikritî, Beni- Abdullahî, Hasani, Dırazmî, İmadî, Abdül-Yusufî, Amele, Farsi, Lebu-Haci, Mirki, Vali-Şahi, Hoşnami, Yusuf Begi, Tikdili.

Arap Cabbare Aşiretini Oluşturan Cemaatler: Ğani, Lordani, Şiri, Ebül-Hamdi Sehampur, Ebül-Hamdi Hüsrevani, Mezidi, Azizi, Abdür-Rezayi/ Abdüz-Zayi, Ali Muradi, Lor, Lor-Beg, Mirzayi, Kuçi Saferi, Cabiri, Piz-İslami, Hendemi, Gavmiş.

Arap İli Yaylak ve Kışlakları

Arap ilini oluşturan aşiret ve tireler, kışı Lar çevresindeki köylerde, Darab kentine bağlı Hacıabad ve İzedhast beldelerinde, bazen da Cehrum, Fesa, Neyriz ve Servistan şehirleri civarında geçirirler.

Yaylakları; Çahar-rah, Gedar-Halis yamaçları, Kerbal, Neyriz’e bağlı Beşine, Servistan çevresi, Hazrek, Ersencan, Kurbal (Sur-Puniran Kasrüd-Deşt), Pasargad ve Bevanat (Suriyan) sınırları dahilindeki Saadetabad, Bağ-ı Siyah, Dehbid civarı, Abade kentine bağlı Ab-ı Barik ve Hunçist’dir. (Aşayir-i Müteharrik Fars-Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, s.48, 50-54)

Arap İli’nin gelenek görenekleri
Arap ili, Nevruz Bayramı ve Hz. Muhammed’in veladet/ doğum gününe özel önem vermektedir. Ramazan ve Kurban bayramlarına da teveccüh gösterirler. Kurban’da koyun kesilip, ihtiyaç sahiplerine dağıtılır.
Dünürlük, Nikâh ve Düğün
Oğlu delikanlılık çağına gelmiş anne baba, kendi ailerine uygun bir kızı seçer. Aksakal (Riş-i Sefid) adı verilen aşiret ileri gelenlerinden birkaç kişi kız evine gider. Dünürlük yapıldıktan ve rızayet/ olur verilince, damat kızın babasının elini öper. Kız tarafına elbise ve tatlı gönderilir.

Nikâh sırasında tayfa, tire hanları ve ileri gelenler kız evine davet edilir. Oğlan evinin gönderdiği yemekler birlikte yenir. Nikâh esnasında gelinkızın “Evet” demesi esastır. Oluru alındıktan sonra, takdir edilen mihriyesi imza altına alınır. Bu evlilik, nüfus idaresinde de tescil edilir.

Nikâh Merasimi sona erdikten sonra oğlan evi, aşiret mensuplarına kelleşeker (kellegand) adı verilen şeker kamışından imal edilmiş, özel kalıplara dökülmüş şeker gönderir. Buna karşılık, mali durumu uygun olanlar damada yakacak, koyun gibi hediyeler verir. Düğün süresi en az üç, en çok yedi gün devam eder. Düğün süresinde sazlar ve davullar çalar. hanendeler şarkı söyler. Son gün damada yeni elbiseler giydirilir. Davetliler damada “Şabaş/ Şad-baş” denen bir miktar para sunarlar. Gece olunca, damadın yanında bulunanlar, yengelerin eşliğinde gelin hanımı damadın çadırına götürürler. Yaşını başını almış olan yenge, gelin ve damada nasihatta bunduktan sonra haclegâhtan çekilir.

Ölümle İlgili gelenekler

Cenazeler, aşiretin konduğu/ ikamet ettiği yerin yakınına defnedilir. Cemaat, dağılmadan cenaze evine gelir. Ev sahibi ile birlikte yemek yenir. Yedi gün süre ile cenaze evinde Kur’an okunur. Son gün, cenaze merasimine katılanlar davet edilir. Verilen yemekle yas sona erer. Arap İli’nde cenazenin kırkı ve yıl dönümünde herhangi bir merasim düzenlenmez.
2.İnallu/ İnanlu Ulusu
İnallu (İnanlu) ili, Fars Bölge Valiliği merkezi Şiraz’ın güneydoğusundaki Fesa ilçesinin Darab sınırına yakın mıntıkasında yaşayan Türk uluslarından biridir. İnallular, temelde Afşar ilinden türemiştir. İnalluların Fars Vilayetine hangi tarihte geldikleri konusunda açıklık bulunmamaktadır.

Fesai’ye göre, İnalluların Fars Vilayetine gelişleri, Hicri VII veya VIII. yüzyılın başlarında gerçekleşmiştir. Pierre Oberling, İnalluların Hicri 904/ 1499 yılında grup halinde Afşar Uşağı ile birlikte Mansur Beg-Afşar önderliğinde Irak-ı Acem’den geldiğini belirtmektedir.

İnallu ili, Hicri 1278/ 1861 yılında Basıri, Baharlu, Arap ve Nefer illeri ile birleşerek, “Hamse Birliği”ni oluşturmuştur. Birleşmeyi, muhtemelen bahsekonu illerin benzer aşiret nizamına ve ekonomisine sahip olmaları sağlamıştır.