Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

48. Zencan Bölge Valiliği

استان زنجان

Merkezi: Zencan
Zencan Bölge Valiliği, tarihi Azerbaycan ülkesinin bir parçasıdır. Zencan ve Kazvin’in dâhil olduğu bu topraklara, Hamse Azerbaycanı (Azerbaycan Hamsesi veya Hamse-i Azerbaycan) denmektedir.

İlhanlı vezirlerinden Hamdullah Mustovfi, “Nüzhetül-KuLub” isimli kitabında, Zencan kentinin kuruluşunun Erdeşir Babekan’a nispet edildiğini yazmaktadır. İlk adı “Şehîn” veya “Şahîn”dir. Daha sonraki dönemlerde “Zengân” adına çevrilmiştir. Halife Osman döneminde Tazi komutan Berrâ’ bin Âzib tarafından ele geçirildikten sonra Zencan adı Araplaştırılarak “Zengân” olarak anılmaya başlamıştır.

İslam döneminin ilk yazılı kaynaklarından olan “Hududül-Alem” ve Ahsen’üt-TekâSim” gibi kitaplarda, “Şehrhâ-yı meftûhül anvee/ askerî operasyonla ele geçirilen yerler” ifadesiyle yer almaktadır. Hicri IV-V/ X-XI. yüzyıllarda cereyan eden göçler sırasında Türkler, Kazvin ve çevresini yurt olarak seçmiş, Sultaniye ve Çemen-Kenger’e yerleşmişlerdir. Moğol ilerleyişi sırasında tahrip olan bölge, torunları olan İlhanlılar zamanında imar edilmiştir. Özellikler Olcaytu Muhammed Hudabende zamanında Zencan ticaret, kültür ve dini merkez haline gelmiştir.

BABi hareketi, yerel melikler dönemi, Meşrutiyet ayaklanması, feodal ağa ve beylerin mücadelesi, Azerbaycan Demokrat Fırkası tarafından Azerbaycan Millî Hükümeti’nin kurulması ve Rus işgali hadiselerine Zencan ve Zencan halkı yakından şahit olmuştur. (İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, s.722-724)

Zencan Bölge Valiliği’ndeki Türk İl ve Aşiretleri

Azerbaycan’ın bir parçası olan Zencan Bölge Valiliği’nde Şahseven ili başta olmak üzere, Hamse illeri, ayrıca Lor ve Kürtler de yaşamaktadır. Bunların büyük bölümü Zencan’a bağlı Kazvin (Halen bölge valiliği) kenti civarını yurt tutmuştur. Ş. 1361/ 1982 yılı itibariyle toplam nüfusları 33 bin kadardır.

Kazvin’in Lor ve Kürt aşiretleri şunlardır:

-Çegînî, -Gıyasvend, -Kakavend, -Rişvend, -Mafî, -Behtûyî, -Celilvend, -Baclan, -Kirmanî, -Umarlu, -VeliyâRi, -Yemînî, -Çemişgezek, -Kelhor gibi Lor ve Kürt aşiretleri Kazvin kenti çevresinde yaşamaktadır. Rişvend ve Mafî aşiretleri hariç, kışlakları Tarum, Şahrud ve Kızılözen bölgesi, yaylakları bu çayların güneybatısı, Kazvin-Mencil karayolu ile Kazvin- Siyah Dehen karayolu arası ve Sultaniye’dir. İçlerinde Türk unsurlar da bulunmaktadır.

Kaşkayı/ Amele tayfası tirelerinden olan Çigînîler Kazvin’e Ağa Muhammed Şah Kacar zamanında Hürremabad-ı Feylî’den 850 hane kendiliklerinden gelmiştir. Bunlardan 65 aile Kazvin’e, diğerleri Tarum’da Siyahpûş-Mencil, Loşan, Hazrân ile Kazvin ve Savucbulag’da yerleşmişlerdir. Kaşkayılarda olduğu gibi dilleri Türkçe’dir. İçlerinde Lor unsurlar da bulunmaktadır.

Yukarıda bahsedilen Savucbulag (Heştgerd), Kerec’e bağlıdır. Urumiye Savucbulağı (Savucbulağ-ı Mukri) ise, Mahabad şehridir.

Şahseven Bağdadî İlleri
Nadir Şah Afşar zamanında Mugan Çayırlığı’nda oturan Şahseven Bağdadî İllerinden 12 bin hane Kasım Ali Han ve Kardeşi Karabeg Han liderliğinde batı sınırlarının korunması amacıyla hudut bölgesine sevkedildiler. Daha sonra Kerim Han Zend’in desturu ile Şiraz’a göçürüldüler. Kerim Han’ın ölümü üzerine Deşt-i Muğan/ Mugan Çayırlığı’na geri dönmek istediler. Ancak Ağa Muhammed Han Kacar buna izin vermedi. Zencan mıntıkasına gelmelerine ise ses çıkarılmadı. Bu bölge Şahsevenleri Kazvin çevresi, Hemedan ve Save arasında göçü sürdürmektedir. Yaylak ve kışlaklarının yerleri ve sınırları Nasreddin Şah Kacar zamanında belirlenmiştir. Nasrullah Mustovfi tarafından hazırlanan ferman, Nasreddin Şah’ın mührünü taşımaktadır.

Şahseven Bağdadî İli’nin Ş. 1299/ 1920 yılındaki nüfusu 8.820 aile, Ş. 1311/ 1932 yılında 7.419 aile olarak tahmin edilmiştir.

Şahseven Bağdadî ili Alevi’dir. Dilleri Türkçe’dir. El sanatları arasında halı, cicim, kilim vb. dokumalar bulunmaktadır. Şahseven Bağdadîler; -İnanlu, -Lek ve -Arıklu olmak üzere üç ilden oluşmaktadır.
A.İnanlu İl/ Ulusu:

İnanlu ili; -Yengicek ve -Gökler olmak üzere iki tayfaya ayrılır. Bunların tire/ cemaatları; -Rahatlu, -Şuluklu, -Karacalu, -Kongurlu, -Ahsaçlu/ Ağsaçlu, -Çarıhlu ve -Şahverenlu’dur.

İnanlu ilinin kışlakları; Gedağ çevresi, Tahran-Kum karayolu yakınındaki Muhammed Ali Han tepeleri, Elburz Bölge Valiliği sınırları içerisindeki Savucbulag’a mücavir bölgeler, Save civarındaki Zerend, Kazvin’e bağlı Buin-Zehra bölgesidir. Yaylakları Mekezî Bölge Valiliği sınırları dâhilindeki Haregân/ Harekân, özellikle Katalu nahiyesindeki Gümüşlü گميشلو ’dür.

İnanluların Ş. 1311/ 1932 tarihindeki nüfuslarının 10 bin aile, Ş. 1317/ 1938 tarihinde ise, 5-6 bin hane oldukları tahmin edilmiştir.

B.Lek İl/ Ulusu (Türk):

Lek ili, 12 tayfadan oluşmaktadır.

1.Ahmedlu tayfası: -Tolulu, -Halidlu, -İmranlu, -Veli-Karalu, -Muradlu, -Bakırlu, -Nagd-Hasanlu ve -Şeriflu tire/ cemaatlerinden ibarettir.

Yaylakları; Terâğân-Veramin, Leçek ve Ahmedabad, Şaşgerd, Mahmutabad-ı Seng ve Morğa’dır. Kışlakları; Behîlâvend, Seyyidbaba-Namaz ve Turğân’dır.

2.Köseler tayfası: Aşiretin yaylak ve kışlakları; Save’nin batı ve güneyi, GerâRiz, Tegrûd, Kazerun, Melekabad-ı Kazvin/ Kazvin Melikabad’ı ve Ulasgerd’tir.

3.Mercanlu tayfası: -Ağca-Koyunlu, -Kılavuzlu, -Sofular, -Karalar, -Balışlu, -Mansurlu, -Veyislu, -VAli, -Velilu, -Ferruhyedi, -Mahmudlu, -Behramlu ve -Kabaşlu tire/ cemaatlarından oluşmaktadır.

4.Yaramışlu tayfası

5.Kara-Koyunlu tayfası

6.Ali-Kurutlu tayfası

7.Sadatlu tayfası

8.Kurutlu tayfası

9.Kotunlu tayfası

10.Mey-HudAbendî tayfası

11.Hakcanlu/ Hakkıcanlu tayfası

12.Şereflu tayfası
-Mercanlu, -Yaramışlu, -Kara-Koyunlu, -Ali-Kurutlu, -Sadatlu, -Kurutlu, -Kotunlu, -Mey-HudAbendî, -Hakcanlu/ Hakkıcanlu ve -Şereflu tayfalarının yaylak ve kışlakları; Zerend çevresi, Haregân ve Save’nin güneyidir. (MerdumşiNaSi İran, s.205)

Leklerin ileri gelenleri Tebriz’e yerleşmiştir. Kentin köklü ve aristokrat Türk aileleridendir. Eski adı Deveçi Mahallesi olan Sigatü’l-İslam Seyyid Hamza Mahallesi’nde otururlar.

C.Aruhlu/ Arıklu İl/ Ulusu:

Aruhlu/ Arıklu ili, 12 tayfadır:

1.Kelvend tayfası: -Mızılar, -Şıhlar, -İskenderlu, -Celâllu, -Asışırlu, -Kerker, -Hudaverdilu, -Doluhanlu, -Muhammedlu, -Akıçı-Koyunlu/ Akça-Koyunlu caMaatlarından meydana gelmektedir.

Yaylak ve kışlakları; Hİcûb, Sarıdağ, Hoşkrûd ve TEbili’dir

2.Musullu tayfası: Bu tayfa, Cenub Demiryolu, 6 Numaralı Tren İstasyonu civarında yaşamaktadır. Mihrablu isimli bir cemaatı vardır.

3.Sulduz tayfası: Kışlağı, Save kentinin doğusundaki Verabulag çevresidir.

4.Hüseyinhanlu tayfası: Kışlağı, Kum/ Qum gölü kıyısı ve Save’nin güneyindeki Karasu çayı civarıdır.

5.Keremlu tayfası: Çend-MîRi isimli bir cemaatı vardır.

6.Kasımlu tayfası

7.Ağıl tayfası

8.Karalu tayfası

9.Ardanlu tayfası

10.Garib Leki Leki tayfası

11.Döğer tayfası

12.Hasanlu tayfası

Aruhlu/ Arıklu ilinin, 1920 yılındaki nüfusu 1.770 hane idi.

Günümüzde Zencan Şahseven Bağdadî İlleri nüfusunun, yerleşik düzene geçenlerle birlikte 300-350 bin kişi olduğu tahmin edilmektedir. (MerdumşiNaSi İran, s.205; Coğrafya-yı Mufassal-ı İran ‘Keyhan’, 2.cilt, s.112-213) Şahseven Bağdadî İli hakkında bkz.→Şahseven İli
Tarum
Tarum; Gilan, Erdebil, Doğu Azerbaycan ve Kazvin arasında yer almakta olup, Zencan BV sınırları içerisindedir. Tarum bölgesi/ nahiyesinin merkezi Abber kentidir. Tarum’dan Sefid-rûd barajının güneyinden Reşt’e, ayrıca Kazvin, Zencan, Halhal, Masule, Şeft ve Fumen’e karayolu ile bağlıdır. Şeft ve Fumen yolunu dağcılık sporu yapanlar kullanmaktadır.

Tarum bölgesi halkının büyük bölümü Türk’tür. Ancak dağlık kesimlerinde Tat ve Talış dilleri de konuşulmaktadır. Çorzuk, DeRam, Gîlvân, Destcerd ve Abber, bölgenin önemli Türk yerleşim birimleridir. (http://astara-enzeli-az.blogspot.com, 25 Ocak 2006)

*

Zencan kentinin banliyosu Tarum’un merkezi olan Abber kentinde yüzlerce Türk, Türkçe’nin eğitim dili olması talEbi ile Merkezî caddede gösteri düzenlemiştir. Gösteriye katılanlar şu sloganları atmıştır:

-Tarumlular uyaqdı, Azerbaycan’a dayaqdı

-Ölüm olsun şoveniste!

-Türk dili resmi olsun!

-Vezîr Erşed istifa, istifa!

-Rus, Kürt, Ermeni, bütün Türk’ün düşmeni

Göstericiler, güvenlik kuvvetlerince dağıtılmıştır. (http//astara-enzeli-az.blogspot.com; Mehran BahaRi/ 01 Ocak 2004)