Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

V-18.Halhal Havzası İlleri

Halhal Bölgesi

Halhal kentinin bulunduğu mıntıka, Azerbaycan’daki Talış dağlarının batısında dağlık bir bölgedir. Halhal mıntıkası il/ ulusları, bulundukları bölge ile bu bölgeye mücavir alanlardaki dağlık ve ormanlık kesimlerde yaşamaktadır. İklimi, Talış dağlarının doğu bölümü soğuk, kuzey, güney ve batısı mutedil, Kızıl-Özen ırmağı sahili ise sıcaktır. (Lügatname-i Dehhuda, 21.cilt, “Halhal” maddesi, s.683)

Halhal, Azerbaycan’ın kadim kentlerinden biridir. Bugün Güney Azerbaycan’ın bütünlüğü çeşitli iç politik nedenler, mülki ihtiyaçlar ve benzeri nedenlerle bozulmuştur. Ancak “Azerbaycan”a mensubiyet duygusunun mülki-idari bölünmüşlüğün tesirlerini etkisiz kıldığı görülmektedir. Sebebi, “Türk” adını zorlamasız ve doğal haliyle çağrıştıran Azerbaycan adındaki izah edilemeyen gizli sihir ve sır olmalıdır. Halhal, yakın zaman önce Tebriz merkezli Doğu Azerbaycan Bölge Valiliği’nden ayrılan Erdebil Bölge Valiliği’ne bağlanmıştır. Azerbaycan şehirlerinden olan Halhal, halen Erdebil’e bağlı ilçe merkezidir. Doğusunda Gilan Bölge Valiliği, batısında Doğu Azerbaycan Bölge Valiliği, kuzeyinde Kevser (Givi/ Küyü) ilçesi, güneyinde Zencan Bölge Valiliği bulunmaktadır.

Kevser/ Givi’nin eski adı “Küyü”dür. Merkezi “Küyü” olan bölgenin/ ilçe topraklarının adı Sencebed’dir. Pehlevi döneminde, Şehname’de geçen “Giv”den esinlenerek, “Küyü”nün adı “Givi” olarak değiştirilmiştir. Devrimden sonra, “Sencebed”in adı “Kevser”e çevrilmiştir. Kevser, İran’da “Kövsәr” olarak telaffuz edilmektedir. “Küyü” adı, Türkçe bir kelime olup, “Derenin dibi” demektir. “Küyü/ Küy+ü” iki bölümden ibarettir. “Küy/ Kuy/ Guy”, “Gömmek” anlamındaki “Kuyulamak” filili kökenlidir. İkinci bölümdeki “ü” ise, mensubiyet ekidir. (Ramin Cabbarlı)

H/K. II ve III. yüzyıllarda kaleme alınan coğrafya kitaplarında Halhal’ın Azerbaycan’ın küçük bir kenti olduğu, bu bölgede özellikle buğday ve arpa yetiştirildiği kayıtlıdır. Ayrıca burada halı, kilim, çul, yün, pazen kumaş dokunmakta ve üretilmektedir.

Yakut Hamavi, Halhal hakkında şöyle demektedir: “Halhal kenti, Azerbaycan’ın doğu bölümünde, Gilan’a yakın, tarım sahaları ve mamur yerleşimleri fazla olup, yüksek dağların arasında konuşludur. Halhal-Kazvin arası yedi günlük, Halhal-Erdebil arası ise iki günlük yoldur. Bölge, dağlar ve tepelerle kaplıdır. Halkı, Moğol harakâtı sırasında buraya gelip yerleşmiştir”. (İsa BehZadî, Halhal, s.4)

Hamdullah Mustovfi, Nüzhetül-Kulub’da şunu yazmaktadır: “Halhal, orta halli bir şehir olup, köy özelliği taşımaktadır. hanendebil, Secesrud ve Encilabad nahiyelerinin yanı sıra, yüz civarında yerleşim birimi bulunmaktadır. Eskiden Firuzabad adındaki şehir Delinir tepesinde, bölgeye hâkim bir mevkide kuruluydu. Bölge hâkimi/ yöneticisi burada oturur, bu hâkimlere Ağaceriyan/ Ağaçeriler (Ağaç+eri+yân) denirdi. Firuzabad harabe haline gelince, Halhal hâkimlik merkezi/ hâkimnişin oldu…”. hanendebil, Hero’ya (Halhal) bağlı küçük bir bölgenin adıdır. (Hamdullah Mustovfi Kazvinî, Nüzhetül-KuLub, s.81-82)

Farsça kaynaklara göre Halhal kelimesi, kadınların ayak bileklerine taktıkları takının adı olup, kent adını bu takıdan almıştır. Halhal adının, Türkçe kökenli olduğunu ifade eden bilim adamları da vardır. Ş. 1355/ 1976 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 157.171 kişidir. Bunun 9.705’i şehirde, 147.466’sı ise köylerde yaşamaktadır. Nüfusun 79.943’ü erkek, 77.228’i kadındır. 1360/ 1981 yılı nüfusu 169 bindir. 4.038 km² olan Halhal’ın 1996 yılı toplam nüfusu 123.290, şehir merkezi 53.612’dir. Görüldüğü gibi, mülki düzenleme ve büyük şehirlere göç nedeniyle dikkat çekici bir nüfus kaybı bulunmaktadır. 2006 yılında şehir merkezi nüfusu 38.521’e düşmüştür. (Serşumari ve Mesken 1355/ 1976 Küllü Kişver, s.53; (Coğrafya-yı Kâmil-i İran, 1.cilt s.197)
Halhal İl/ Uluslarının Tarihi
Bu kent, Moğol yürüyüşünün sonlarında, Kağızkûnan كاغذكنان nahiyesinde oturan Saadlu/ Sadlu ilinin yönetimi altına girdi. Feth-Ali Şah Kacar’ın saltanatının ilk yıllarına kadar bu mıntıkanın tamamının sahibiydiler. Saadlu hanlarının gücü zamanla azaldı, eski nüfuzlarını kaybettiler. Halhal kentinin merkezi olan Hero هرو / Hero-abad هروآباد , Saadlu/ Sadluların mülkiyetindeydi. Tüccar ve halkın katılımı ile 700 Tümene Saadlu hanlarından satın aldılar.

Azerbaycan Türkleri, yerleşim birimlerin sonuna getirilen “abad” sıfatını, “Abâ/ aba” olarak kullanırlar ve bu sıfatın Türkçe olduğunu belirtirler. Azerbaycan’daki Turko-Semit Asuriler de “abad” sıfatını, yer adlarının sonunda “âvâ” şeklinde, “ağaçlık, yeşillik yer” anlamında kullanırlar.

Muhammed Ali Mirza Kacar’ın saltanatı zamanında, Şatranlu aşiretinin bazı hanları nüfuz ve güç kazandılar. Bu dönemde ülkenin birçok noktasında emniyet zafiyeti ortaya çıktı. Buna bağlı olarak aşiret bey ve hanlar öne çıkmaya başladı. Bu karmaşadan yararlanan Şatranlu beyleri, yaklaşık yirmi sene süreyle Halhal’ı yönetimleri altında tuttular. Ş. 1302/ 1923 yılında Şatranlu hanları devlet güçleri ile çatışmaya girdi, ancak yenildiler. Bu yenilgiden sonra bölge merkezi yönetimin kontrolüne geçti.

II. Dünya Savaşı’nda, Güney Azerbaycan Ruslar tarafından yeniden işgal edildi. Muhammed Taki Han Şatranlu, topladığı silahlı gücü ile devlete karşı ayaklandı. Kendisine bağlı 800 kişiden oluşan süvari gücü ile Halhal’ın merkezi olan Heroabad’ı ele geçirdi. Birkaç ay geçtikten sonra Gilan Jandarma Birliği Komutanı Binbaşı Alai, emrindeki jandarma gücü ile Halhal ve Tarum’daki ayaklanmaları bastırmak üzere harakete geçti. Çatışma sonucunda Muhammed Taki Han hayatını kaybetti. Bunun ardından üç ay sonra Şatranlu aşireti ile sulh yapıldı. Daha sonra Albay Canpolad bölgede emniyet ve sükûnu sağlamakla görevlendirildi. Ş. 1321/ 1942 yılında Halhal’a gelen Canpolad, Şatranlu aşiretinin elindeki silahları topladı. Erdebil kenti savcısı Fürûğ başkanlığında bir komisyon kuruldu. Muhammed Taki Han Şatranlu ve adamlarının müsadere ettiği mallardan tespit edilebilenler geri alınıp, sahiplerine iade edildi. (Halhal, s.33 ; İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan, 1.cilt, s.121)

Halhal İllerinin Çeşitli Kaynaklara göre Nufusu