Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 21.Horasan Bölge Valiliği
20.Hemedan Bölge Valiliği استان همدان Merkezi: Hemedan
Hemedan Bölge Valiliği, İran’ın batısında konuşludur. Kuzeyden Zencan, güneyden Loristan, doğudan Merkezi Bölge Valiliği, batıdan Kirmanşah ve Kürdistan Bölge Valiliği ile çevrilidir. Hemedan toprakları, karlı zirveleri olan dağlar ve münbit vadileriyle meşhurdur. Hemedan’ın en yüksek zirvesi 3.574 m olan Elvend dağıdır. Hemedan’ın iklimi soğuktur. Dağ bölgeleri sekiz ay karla kaplıdır. Bu, yaz aylarının serin geçmesine ve tabiatının güzel olmasının şartlarını yaratır. Hemedan, Selçuklu sultanlarının da yaylağı olmuştur. Muhtelif etnik kaynaklı kültürel yapısı ve gelenek görenekleri halen canlı şekilde sürmektedir. Yüzölçümü 19.547 km²’dir. 2006 yılı sayımına göre nüfusu 1.703.267 kişidir. Halkı Türkçe, Lorca, Farsça, Lekçe ve Kürtçe konuşur. Çok milletli bir yapıya sahip olmakla birlikte, halkının %65’i Azerbaycan Türkü’dür. Valilik merkezi Hemedan, önemli şehirleri; Melayir, Nihavend, Tuyserkan, Kebudraheng, Esedabad, Bahar ve Rezen’dir. Halkı tarım sektöründe ve sanayi kuruluşlarında çalışmaktadır. Kazvin, Tahran, Kirmanşah, Melayir, Burucerd ve Save’ye giden yolların kesişme noktasındadır. Melayir kenti, Hemedan’a 90 km mesafededir. Hemedan’ın güneyinde, dağlık bir bölgedir. İklimi değişiklik göstermez. Köklü tarihi geçmişe sahiptir. Kacarlar döneminde kurulmuş olan kentin eski adı Devletabad’dır. Huzistan yolu üzerinde bulunması, ticaret merkezi olmasını sağlamıştır. Kent merkezindeki tarihi kale ihtişamını hâlâ korumaktadır. Üzüm bağları yaygındır. Hemedan’ın 150 km güneyindeki Nihavend kenti, Sasani ve Arap ordularının savaştığı yerdir. Eskiden beri Türk tayfalarının merkezi olmuştur. Arkeolojik kazılar, buranın kadim medeniyetini doğrulamaktadır. Sasani dönemine ait tarihi abideler ve bulgular, Nihavend’in yakınındaki Cuha/ Qara Cogha köyünde ortaya çıkarılmıştır. Halısı meşhurdur. Tuyserkan şehri; Tuy/ Toy, Serkan ve Şekan isimli üç köyün birleşmesi sonucu kurulmuştur. Hemedan’ın 100 km güneyinde yerleşmiştir. Eski adı Roudlar’dır. Moğol istilası döneminde tamamen dağıtılmıştır. İsimleri zikredilen köylerin iskânı ile tekrar yaşama dönmüştür. Tuyserkan şehir merkezi tarihi abideler bakımından zengindir. Baba Kemal Roudlar, Şehristan tepeleri, eski Sasani şehrinin kalıntıları, Safevi dönemine ait Şeyh Ali Han Mektebi ve Kacar Çarşısı bunlardan bazılarıdır. Kebudraheng, Hemedan’ın kuzeyinde, 50 km mesafededir. Tarıma dayalı bir ekonomiye sahiptir. Dağlık bir mıntıkada kurulu olan Esedabad, “İslam Dünyası’nın İttihadı Haraketi”nin liderlerinden biri olan Seyyid Cemaleddin Esedabadi’nin (Afgani) vatanıdır. Esedabad, İran telekomünikasyon sanayisinin yerleştiği şehirlerden biridir. Hemedan, sadece Azerbaycan’ın değil, dünyanın da kadim şehirlerinden birisidir. Kuruluşu Milattan önceye dayanmaktadır. Midiya/ Med hükümdarlarına yazlık başkentlik yapmıştır. Daha sonra adı Ekbatan/ Hekmetani olmuştur. Selçuklu sultanları, sıcak yaz aylarını burada geçirirdi. Doğu medeniyet merkezlerinden biri sayılan bu kentte, Heft-Hisar adlı bin yataklı bir kalenin olduğu bilinmektedir. Azamet ve ihtişam bakımından Babil’den geri kalmıyordu. Hemedan adının, Hemedan bin-Nuhtan kaynaklandığı rivayet edilir. Araştırmacılar, “Toplanma yeri” veya “Sevgili, dost” anlamı taşıdığını ifade etmektedir. MÖ. XI. yüzyıl Aşur/ Asur yazıtlarında, “Anadana” veya “Hemadana” olarak kayıtlıdır. Tarihi “Ekbatan” kentinin bulunduğu alanda kazı çalışmaları devam etmektedir. Bulunan tarihi objeler İran Bastan (Arkeoloji) Müzesi’nde sergilenmektedir. Buhtunnasr zamanında tahrip edilen Hemedan kenti, Dara (Daryuş) tarafından tekrar imar edilmiştir. Eşkaniler döneminde payitaht olarak görmekteyiz. Sasaniler burada yazlık saray inşa etmiştir. Hicri 21/ 642 Nihavend savaşından sonra Tazilerin/Tazıların (Farslar, Araplara ‘tazı’ diyor)/ Arapların eline geçmiş, kent tahrip edilmiş, hazineleri yağmalanmıştır. Benzer talanı Deylemiler zamanında da yaşamıştır. Nihayet Selçuklular zamanında başkent yapılmıştır. Elli yıl süren başkentliği döneminde temelden mamur hale getirilmiştir. Moğol ilerleyişinde kent viran olmuş, aynı soydan Baydu Han burada tac giymiş, Abadan olmuştur. Aynı kaderi Timur zamanında yaşamış, yıkılanlar torunlarınca tekrar yapılmıştır. Velhasıl Hemedan’nın görmediği kalmamıştır. Kent Safevilerden ilgi ve alaka görmüştür. Yedi yıl Osmanlı tasarrufunda kalmış, Nadir Şah Afşar tarafından geri alınmıştır. Anadana→ Hemadana→ Ekbatan→ Hékmatan→ Hemedan Menuçehr Sutude, “Buhara Mecellesi (Dergi)”nin 17. sayısında yayınlanan makalesinde, Hemedan Türkleri’nin, Selçukluların ahvadı olduğu bilgisini vermektedir. (Mehr’üz-Zaman Novbân, Veche Tesmiye Şehrhâ ve RusTahâ-yı İran, s.135-136) İran’ın çevresinde yaşayan bütün milletler, eski devirlerden orta asırlara kadar Hemedan’ı ele geçirme arzusu taşıdılar. Birkaç defa işgale maruz kaldı. Asurlular, kenti yere bir ettiler. Moğol ve Timur ordularının işgali sırasında şehir yerle yeksan edildi. Torunları tekrar imar etti. Hemedan, tanınmış yazar, düşünür ve şairlerin vatanıdır. Aynül-Guzzad Hemedani, Hace Reşideddin Fazlullah, Edhem Hemedani, Baba Tahir-i Üryan ve Mirzade Eşgi gibi şahsiyetler bu şehirde yetişmiştir. İbn-i Sina ve Baba Tahir’in mezarları bu şehirdedir. İslami dönemde merkez olma özelliğini korumuştur. Tahran’a 336 km mesafede olup, Elvend dağının eteğinde yerleşmiştir. Yıldızvari bir düzene sahip olan Humeyni Meydanı şehir merkezindedir. Buradan şehir içine doğru uzanan yollar, en uzak köşelere kadar devam eder. Şehirdeki tarihi eserler koruma altındadır. Modernizasyon çalışmalarında tarihi dokunun korunmasına özen gösterilmektedir. Serin ve sabit bir iklim yapısına sahiptir. Elvend dağının zirvesi, Abbasabad vadilerinin manzarası oldukça ilginçtir. Midiya/ Med ve Hahameneşi dönemine ait Nadide buluntular gün yüzüne çıkarılmıştır. Kadim kitabeler, altın ve gümüş objeler Hemedan Müzesi’nde sergilenmektedir. Tarihi eserler: -Daş Şir/ Şir Daşı/ Aslantaş: Taş oyma bu abide, aslana benzediği için bu isimle anılır olmuştur. Hahameneşi veya Eşkani dönemine ait olduğu rivayet edilmektedir. İslam coğrafyacıların rivayetine göre, tılsımlı olan bu aslan heykelini kenti koruduğuna inanılırmış. -İbn-i Sina’nın türbesi: Tanınmış alim İbn-i Sina’nın mezarı ve onun üstündeki türbe 1954 yılında yapılmıştır. Kabus bin Voşmgir’in abidesi tarzındadır. Burada Elyazmaları Kütüphanesi, ayrıca külliyenin bahçesinde Kacar döneminin tanınmış şair ve bestekârı Ebül-Kasım Arif’in mezarı bulunmaktadır. -Baba Tahir Makberesi: Romantik şiirlerin müellifi olan Baba Tahir’in kabri, Hemedan’ın güzel parklarından birisidir. -İmamzade İsmail ve İmamzade Abdullah. -Aleviler Makberesi: Hemedan’ın önemli İslam dönemi abidelerindendir. Kent merkezinde aynı adla anılan meydandadır. Selçuklu dönemine aittir. Aleviler ailesinin iki ferdinin mezarıdır. -Kurban Güllesi: Abide, kentin doğusunda bulunmaktadır. Kerpiç malzeme ile yapılmış makber, oniki köşeli ve piramit formu taşımaktadır. -Ester ve Mordahay Makberesi: Taştan yapılmış bu kompleksin içinde, tahta kutularda muhafaza edilen antik dönemden kalma Tevrat elyazmaları bulunmaktadır. Bu zevatın adı Tevrat’ta geçmektedir. Hoşayar Şah’ın karısı ile onun dayısının mezarları da bu kompleks içerisindedir. * Hemedan Bölge Valiliği, Güney Azerbaycan’ın en güney bölgesidir. Valilik topraklarının 3/4’ü (%75) Güney Azerbaycan topraklarına dahildir. Azerbaycan’a ait olan topraklar ~15.000 km² olup, Dağlık Karabağ’ın 3.3 katıdır. Hemedan Bölge Valiliği 19.547 km², 2006 yılı nüfusu 1.674.595’tir. Hemedan Bölge Valiliği Türk şehirlerinin 2006 yılı nüfusu: Hemedan 473.149 Melayir 153.748 Nihavend 72.218 Esedabad 51.304 Tuyserkan 42.520 Bahar 27.271
Hemedan kentinin kuzeyi, doğusu, güneyi, özellikle batısındaki Esedabad’a doğru köylerin tamamı Türklerle meskûndur. Hemedan Azerbaycan kenti, Pehlevi döneminde yürütülen Farslaştırma siyaseti nedeniyle iki dilli hale gelmiştir. Bugün sadece bazı mahalleleri Azerbaycan Türkü’dür. Hemedan’ın Esedabad ve Melayir’in Serra’sına kadar, Kerecan çevresi tamamiyle Türk köylerinden ibarettir. Güneyindeki Burucerd, Melayir, Nihavend, Tuyserkan ve Elikuderz’de de Azerbaycan Türk köyleri vardır. Hemedan Bölge Valiliği’nin Kızıl-Özen çayının dağlık bölgesi dışında, yaklaşık tüm mıntıka Türkçe konuşur. Hemedan Bölge Valiliği’de konuşulan dil, Azerbaycan Türkçesi’nin bir ağzıdır. Kürdistan ve Kirmanşah Bölge valilikleri şehirlerinden; Bicar, Gurve, Sungur, Kengâver ve etrafındaki Azerbaycan Türk adaları da Hemedan Türkleri’nin doğal uzantısı sayılır. Dercezin bölgesi, tamamen Azerbaycan Türkü’dür. Bu bölgenin şairleri, Alevi/ Caferi dinî şiir türünde Türk dili ve edebiyatına kıymeti ölçülemeyecek eserler bırakmıştır. İran Türkleri’nin zengin Türkçe Allahi (sürûd/ novha) metinleri Türk edebiyatçılarınca henüz tanınmamaktadır. Günümüzde büyük şehirlerin tamamı Hemedan, Melayir ve Tuyserkan iki dilli hale gelmiştir. Ancak köyler bütünüyle Azerbaycan Türkçesi konuşmaktadır. Dünya çapında bir şahsiyet olan Seyyid Cemaleddin Esedabadi/ Afgani(1838-1897), Esedabad’ın Afşar Bölüğü’nde, yani Esedabad kentinin Seyyidan mahallesinde Türk muhitinde büyümüştür. Antiemperyalist temelli Pan-İslamizm’in kurucusu sayılan Seyyid Cemaleddin Esedabadi, reformist özelliği ağır basan Şeyhiyye tarikatındandı. 1945’te Azerbaycan Millî Hükümeti’nin iktidarının ilk zamanlarında, Hemedan bölgesi Türkleri de aktif olarak harekâta katılmış, hatta ilk günlerde silahlanan halk, kendi bölgelerindeki ana yolların kontrolü için milisler oluşturmuştur. Pehlevi döneminde olduğu gibi, bugün de bölgeye yönelik Türkçe yerel radyo yayını sınırlı da olsa devam etmektedir. Halen Hemedan’da, öğrenci dergisi olan “Ildırım” dışında Türkçe başkaca yayın organı bulunmamaktadır. “www.aleviforum.com/attachment.php?” sitesinin bildirdiğine göre; “Hemedan milletvekili Hüseyin Lokmaniyan, Millî Meclis’te özgürlük lehine yaptığı konuşmadan ötürü 13 ay hapse mahkûm edilmiştir”. Güney Azerbaycan’ın Hemedan bölgesi, yüzyıllarca çeşitli Türk il ve oymaklarının kışlak ve yaylak olarak kullandığı önemli noktalardan biridir. Azerbaycan ve Anadolu Türkleri’nin etnogenezinde rol oynayan bölgedeki bazı Türk oymakları şunlardır: 1.Kara-Gozlular Kara-Gozlular (Kara-Kozlular), Selçuklu döneminde Güney Azerbaycan’ın Hemedan bölgesine yerleşmiştir. XVIII. yüzyılda İran ve Azerbaycan’ın sosyal ve siyasi hayatına aktif olarak katılmışlardır. Kara-Gozlular, Suriye’nin kuzeyinde yerleşmiş olan Alevi/ Kızılbaş Şamlu boyundandır. Bunların Oğuzların Bozok iline bağlı Alevi/ Kızılbaş mezhepli Begdili/ Beydili oymağından olmaları muhtemeldir. Kara-Gozluların yurdu Hemedan bölgesidir. Aşıklu ve Hacılu isimli iki kola ayrılırlar. XIX. yüzyılda yerleşik hayata geçmişlerdir. Hemedan ovasında büyük ve bakımlı köyleri vardır. Güney İran’da Kaşkayı Vilayeti/ Kaşkayı-Yurt’ta Büyük Kaşkayı ili içerisinde Kara-Gozlu adında küçük bir oymak bulunmaktadır. Begdililer, Safevi Azerbaycan Alevi/ Kızılbaş Türk devletinin kurulmasında rol oynadılar. Onlar, İran Türkmenleri’nin etnogenezine de iştirak etmiştir. Aralarından büyük hanlar ve Alevi/ Kızılbaş şeyh, Pir, dede ve babalar çıkmıştır. 1930’larda Kara-Gozluların sayısı 30 bin idi. Alevi/ Kızılbaş Türk Kacar hanedanının işbaşına gelmesine de yardım etmiş ve daha sonra Kacarlarla akrabalık bağları kurmuşlardır. Günümüzde Kacar ili kabilelerinden biri olarak kabul edilir. Ebül-Kasım Nasirül-Mülk Hemedani Kara-Gozlu, Kacar döneminde bir müddet naibüs-Saltana makamına oturmuştur (H/K1328/ 1910). XIX. yüzyılda Kara-Gozlu tayfası hanları, İngiltere’nin nüfuzu altına girmiştir. Pehlevi döneminde, Türklerin hedef alındığı anti-Türk şovenist faaliyetlere bazı Kara-Gozlu aydınlar da iştirak etmiştir. Türkiye’deki literaturde, Kara-Gozlu/ Kara-Kozlu Türk ilinin adı, yanlış olarak “Kara-Gözlü” şeklinde kullanılmaktadır. Kara-Koz, “İri ceviz” manasını taşımakta, “Kara/ siyah göz” ile bir ilişkisi bulunmamaktadır. Kara-Gozlular için bkz.→Kacar/ Kacer Türkleri 2.Baharlular/ Baharlılar Kara-Koyunlulardan olan Baharlular, Oğuzlara bağlı Yıva ilindendir. XII. yüzyılda Afşar ve Salurlularla birlikte Sirderya’dan İran’a göçüp, Güney Azerbaycan’da Hemedan’ın batısında Türk kenti Esedabad ve Kurdustun’da yerleşmişlerdir. Uzun süre Kurdustun’a hâkim olmuşlardır. Baharlılar adlarını, Hemedan yakınındaki Türk şehri “Bahar” kalesinden almıştır. XII. yüzyılda bunların bir bölümü Urumiye çevresinde yaşamaktaydı. Burası halen Batı Azerbaycan Bölge Valiliği sınırları dâhilinde “Mahal-ı Kara-Koyunlu/ Kara-Koyunlu Bölgesi”dir. Sultan Celaleddin ile çatışmaya girmiş ve daha sonra Moğolların gelişi ile batıya göçmüşlerdir. Bunlar Kara-Koyunlu oymak/ tayfa birliği ve Kara-Koyunlu devletinde hâkim mevki tuttular. Kara-Koyunluların yıkılışı ile bir kısmı Hindistan’a gidip, orada Kutupşahîler devletini yaratmışlardır. Alevi/ Kızılbaş mezhebindendiler. Bugün bile Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nde “Kara-Koyunlu” adı, Kızılbaşlara alem olmuştur. XVI. yüzyılın sonlarında Baharlılar, yeni oluşturulmuş başka bir Alevi/ Kızılbaş Türk Şahseven birleşiği/ federasyonu ile birleşmiştir. Güney Azerbaycan’da Şahseven oymaklarından birinin adı da vaktiyle Baharlı/ Baharlu idi. Ayrıca Kacar oymağına dâhil Yıva adında bir il de bunlardandır. Bilindiği gibi Güney Azerbaycan’da yaşayan İlat-ı Hamse’yi oluşturan beş ilden biri de Bahalulardır. Bkz.→Hamse İlleri/ Baharlu İli, Fars BV/ Baharlu İli, Kara-Koyunlu Türkleri/ Baharlu İli 3.Afşarlar Bu mıntıkada, özellikle Güney Azerbaycan’ın Hemedan ile Kirmanşah şehirleri arasında yerleşmişlerdir. Afşarların Cibal ve Hamse Azerbaycanı’nda en kalabalık şekilde yerleştikleri alan Kazvin-Hemedan arasında, özellikle “Bölük-ü Afşar/ Afşar Bölüğü”dür. Burada Afşar adlı küçük bir şehrin etrafında yüzden çok Afşar köyü vardır. Böylece Zencan-Kazvin-Hemedan arasındaki Azerbaycanlı ahalinin esasını Afşarlar oluşturur. Esedabad’taki Afşarların bir bölümünü, Ağa Muhammed Han Kacar zamanında Urumiye’den ilk önce Cibal Azerbaycanı’ndaki Savucbulag’a (Tahran’nın kuzeybatısındaki Heştgerd kenti) ve oradan da Esedabad’a sürülen Afşarlar oluşturur. Sözkonusu Urumiye Afşarlarının bir diğer bölümü, Güney Azerbaycan’ın Merağa-Tikab-Sayinkala/ Şahinkala-Afşar (Şahindej) bölgesine, Güney İran’daki Kirman Bölge Valiliği ve Horasan bölgelerine sürülmüştür. Bu sonuncular, günümüz Afganistan Afşarları’nın esasını oluşturur. Alevi/ Kızılbaştırlar. Hemedan Afşarları ile Urumiye Afşarları aynı atmosferde meskûndur. 4.Kara-Papaklar Alevi/ Kızılbaş olan Kara-Papapaklar hakkında detaylı bilgiler ilgili bölümde verilmiştir. 5.Şahsevenler Baharlılar hariç, Şahsevenlere mensup başka grupların da bu bölgeye yerleştikleri bilinmektedir. Nadir Şah Afşar döneminde Deşt-i Muğan/ Mugan Çayırlığı’nda Şahseven Bağdadi oymağından 12 bin aile batı sınırlarına, Kerim Han zamanında Güney İran’da Şiraz’a ve Cibal Azerbaycan’nın Kazvin, Save, Hemedan bölgelerine göçürülmüştür. Bunlar Lek (Türk soylu Lekler kasdedilmektedir), Aruhlu/ Aruklu/ Arıklı ve İnallulardır. Ayrıca Kara-Gozlu ilinin Şahsevenlere bağlı olduğuna inananlar da vardır. Alevi/ Kızılbaştırlar. 6.Hudabendelular Hudabendelu (Harbendelu/ Harmandalular), Uzunyayla ve Halep bölgesinde yaşayan Begdili/ Beydili ve İnallularla birlikte, Şamlular adı altında birleşerek bu bölgeye gelmişlerdir. Alevi/ Kızılbaştırlar. 7. Gelbağiler Esedabad, Kengâver, Tuyserkan arasında yaşayan Türkaşvendler gibi, Kürdistan’dan getirilen Gelbağilerden küçük bir Türk tayfası da buraya yerleşmiştir. Gelbağiler, Azerbaycan’ın Ustaclu ilinin Kürdistan’da kurulmuş olan koludur. *
1. Halk, özellikle büyük şehirlere göçtüğünde Farşlaşmaktadır. 2. Halk, göç sonucu Alevilikten Şiiliğe (Caferi/ İmami mezhebi kastedilmektedir) geçmektedir. Şiileşenler, daha hızlı şekilde Farslaşmaktadır. Alevilerin “Kelamlar” gibi kutsal metinlerinin tamamı Azerbaycan Türkçesi’dir. Ayrıca bütün dinî merasimleri sözlü (Sultan Nesimi, Şah Hatayi, Fuzuli …) ve sazlı (âşık sazı) geçer. Bu saz, Kızılbaşların ifadesiyle “Telli Kur’an”dır. Alevilerin Pehlevi rejiminde bile mezar taşları Türkçe yazılmıştır. Azerbaycan Türk kültürü açısından önemlidir. Merhum Gulam Hüseyin Saidi, “İlhıçı” isimli kitabında bunlardan birini nakletmiştir: “Bir pəri peykər mələk surətlinindir bu məzar Gör necə xakiylə yeksan eləyibdir ruzigâr”. 3. Burası, Güney Azerbaycan’ın Güney ve Merkezî İran’a, hatta Irak Azerbaycanı’na açılan kapısıdır. 4. Burada millî ruh ve hareket çok zayıftır. 5. Bölgede göçeri/ devlet-gez hayatı süren insanların sayısı azalmaktadır. Yerleşik hayata (Tahtakapu) geçenler, süratle Şiileşmekte ve Farslaşmaktadır.
(www.aleviforum.com/attachment.php?... , Dadash Qaraqoyunlu Qizilbash) Yarımtaglu İli Güney Azerbaycan topraklarından olan Hemedan Bölge Valiliği, Güney Azerbaycan Vilayetlerinden biridir. Bölge valiliğinin büyük bölümünde Türkler oturmakta ve Türkçe yaygın olarak kullanılmaktadır. Hemedan kenti ve Vilayet topraklarının kuzey ve batısındaki yerleşim birimleri tamamen Türk’tür. Ayrıca Lorca ve Kürtçe konuşan topluluklar da bulunmaktadır. Yarımtaglu Türk ilinin yaylağı Hemedan topraklarıdır. Kışı Loristan BV arazisinin kuzeyinde ve Merkezi BV toprakları civarında geçirirler. Yarımtaglular Alevi’dir. Kaynaklarda Yarımtaglu il/ ulusunun nüfusu bağımsız olarak verilmemiştir. Toplam olarak kayda geçen Kürt Tirkaşvend, Lor Cemir جمير ve Benefşe il ve aşiretlerinin nüfus bilgileri şöyledir: -İran İstatistik Merkezi/ Merkez-i Amar-ı İran’ın Ş. 1353/ 1974 yılı rakamlarına göre, göçü sürdüren illerin nüfusu 1.178 ailedir. Bunlardan 455’i göçe devam etmekte, 723 aile, yarı meskûndur. -Ş.1355/ 1976 yılı nüfus sayımına göre 52 aile olarak kayda geçmiştir. Bunların sayısı 94’tür. -Aşiret İşleri Teşkilatı’nın Ş. 1360/ 1981 tarihli verilerine göre, bunların nüfusları 10 bin kişi olarak tahmin edilmiştir. -Ş.1363/ 1984 yılında Hemedan il ve aşiretlerinin nüfusunun 40 bin olduğu yönünde açıklama yapılmıştır. Tirkaşvend, Cemir ve Yarımtaglu illeri, Hemedan Bölge Valiliği etrafında yaşamaktadır. Bahteran, İlam, Loristan ve Merkezî bölge valilikleri dâhilinde yaşayan bazı aşiretler, yaylak olarak kullandıkları Hemedan mıntıkasına gelmektedirler. Yarımtaglu İlinde Giyim Kuşam geleneği Erkekler, mont uzunluğunda kısa bir üstlük, altına rahat bir pantolon giyer. Bellerine siyah şal kuşak bağlar. Başlıkları, küçük siyah bir takkedir. Kadınlar, topuklarına kadar uzanan elbise giyerler. Elbisenin rengi genellikle kırmızıdır. Yakası bele kadar açıktır. İçine gömlek giyerler. Başlarını ise siyah başörtüyle bağlarlar. (Coğrafya-yı Hemedan, s.5; Az.wikipedia.org./wiki/hemedan_(ostan); İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1.cilt, s.217-218)
استان خراسان 1.Kuzey Horasan Bölge Valiliği خراسان شمالى, Merkezi: Bocnurd بجنورد 2.Rızavi Horasan Bölge Valiliği خراسان رضوى, Merkezi: Meşhed مشهد 3.Güney Horasan Bölge Valiliği خراسان جنوبى, Merkezi: Bircend بيرجند Horasan Bölge Valiliği; Kuzey Horasan (27.782 km²), Rızavi Horasan (144.803 km²) ve Güney Horasan (75.034 km²) olmak üzere üç ayrı bölge valiliğine bölünmüştür. Toplam 247.619 km² alana sahiptir. 2006 yılı nüfusu 6.908.478’dir. Doğusunda Afganistan, batısında Yezd, Simnan ve Gülistan, kuzey ve kuzeydoğusunda Türkmenistan, güneyinde ise Sistan-u Beluçistan ve Kirman bölge valilikleri yer almaktadır. Horasan, “Haver-zemin”, yani “Doğu-yurdu” anlamındadır. Hor+asan, (Hor خور + asan آسان / Güneş/ ışık/ aydınlık+doğuş yeri), yani “Güneş’in doğduğu yer” demek olan iki ayrı kelimeden oluşur. Kuzey Horasan, Horasan Türkleri’nin ana yurdu olup, ~140.000 km² yüzölçümüne sahiptir. Bu topraklar, doğudan Afganistan, batıdan Türkmen-Sahra, kuzeyden Türkmenistan Cumhuriyeti, güneyden Kevir Çölü (Deşt-i Kevir) kenarına kadar uzanmaktadır. Tarihi kaynaklara göre, eski çağlardan beri Horasan’ın kuzeyinde Türkler yaşamaktadır. Bugün bölgede oturan Türklerin nüfusu yaklaşık 2-2.5 milyon civarındadır. Meşhed, Bocnurd (Biryurd), Kuçan, Deregez, Şirvan, Serahs, Coğatay, Esferayin, Faruc, Raz, Aşgan (Aşhane) ve Çegene Kuzey Horasan şehirleridir. Bu şehirlerin çevresindeki köyler, Kelat-ı Nadiri نادرى كلات (Nadir Kelatı/ Nadir Kalesi), Bam/ Bem-Sefiabad, Geray-ili bölgesi ve Sebzivar ile Nişabur’un arasındaki köyler, ayrıca bu iki şehir halkının büyük bölümü Türk’ür. Horasan Türkleri, kadim dönemlerden itibaren kendi kaderini tayin etme konusunda ısrarcı olmuş ve bu yolda mücadele etmişlerdir. Gaznelilerden başlayarak, Kacarlara kadar İran Türk hükümetlerinin kurulmasına yardım ve katkı sağlamışlardır. Hatta Afşarlar örneğinde olduğu gibi devlete hâkim olmuşlardır. Bölge halkı, Kacarlardan sonra sosyal ve kültürel baskılara maruz kalmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile beş bağımsız Türk devletinin ortaya çıkması, bölgede en fazla İran’ı etkilemiştir. Buna karşılık Türklere yönelik olumsuz propaganda ve ayrımcılığın yoğunlaştığı iddia edilmiştir. Meşhed’teki Firdevsi Üniversitesi Kuds-ü Rızavi Astanası’nın mali desteği ile propaganda amaçlı onlarca kitap, dergi, broşür yayınlanarak, bölgede yaşayan Kürtlerin çoğunlukta olduğu gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu propaganda yayınlarında; “Kürtlerin, kendi tarihi hareketlerinden sonra, bölgedeki Geray ilini yendikleri ve Geray ili Türkleri’ne ait Kuzey Horasan’a hâkim oldukları” yazılmaktadır. Diğer yandan Türkçe olan şehir, köy, nehir, dere ve dağların isimlerinin Farça-Kürtçe ile değiştirilmesi yönünde makaleler yazılıp, öneride bulunulmaktadır. Örnek olarak; “Karavul dağı”nın “Sirkûh”a, “Biryurd/ Bocnurd” kentinin önce “Bijanyurd”a, sonra “Bijangerd”e, ve daha sonra “Bijan-Kürd”e çevrilmesi teklif edilmiştir. Bu tür merkezlerin önerileri doğrultusunda, “Deregez” kenti adının eski dönemlerde “Derexer/ Derehar” olduğu bahane edilerek, adının değiştirilmesi gündeme gelmiştir. Bölge Türklerinin tepki göstermesi üzerine, “Muhammedabad”a çevrilmesi teklif edilmiştir. Tepkiler sürdüğü için bu şehilerin adının değiştirilmesi için yeni fırsatlar beklenmektedir. Bildiğimiz üzere Deregez ilçenin merkezi Muhammedabad’dır. Bu kadim Türk şehirlerinin isimlerinin bilimsellikten uzak tezlerle değiştirilme gayretleri, kültürel asimilasyona çarpıcı örnekler oluşturmaktadır. Bocnurd ve Deregez isimleri, Horasan Türkleri’nin bölgedeki ulusal mühür ve damgalarıdır. (http:xorasan.blogspot.com; Quzey Xorasan Türklerinin Cem’iyeti; Coğrafya-yı Kâmil-i İran, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1.cilt, s.602, 614) Tarihi Türk Yurdu Deregez Deregez’in eski adı, “Doğu” anlamına gelen Haver خا ور idi. Bugünkü adını, usaresinden şekerleme yapılan “Gez/ Gez ağacı/ Dıraht-ı Gez”in bölgede çok olmasından ötürü almıştır. (Mehr’üz-Zaman Novbân, Veche Tesmiye Şehrhâ ve RusTahâ-yı İran, s.61) Deregez, kadim dönemde Horasan eyaleti’nin önemli bir Vilayeti idi. Etek havzası, Birun, Abıvert/ Ebiverd (Baverd), Nisa ve Derun, Deregez Vilayetinin önemli merkezleriydi. Etek ve Ahal, Çarlık Rusyası ve İran Şahlığı arasında imzalanan Ahal Antlaşması sonucu o dönem Rusya’nın hissesine düşmüştür. Günümüzde Türkmenistan sınırları dâhilindedir. Deregez, Rızavi Horasan’ın merkezi Meşhed’e bağlı ilçedir. İlçe merkezi Muhammedabad’dır. Muhammedabad kenti, Muhammed Şah Kacar zamanında Begler Han Çapuşlu tarafından kurulmuş ve Şah’ın adı konmuştur. Deregez, Vilayet olduğu dönemde üç önemli bölgeden ibaretti:
Abıvert/ Ebiverd harabelerinin bir kısmı, Deregez’e bağlı Türkmenistan sınırı yakınındaki Lütfabad nahiyesinde, diğer bölümü ise Türkmenistan sınırları dâhilindedir. Kısaca İran-Türkmenistan sınırı, kadim Ebiverd kenti harabelerinin üzerinden geçmektedir. Etek bölgesi ise; doğuda Serahs hududu ve Tecen çayından başlar, kuzeye doğru hafif meylederek, Ebiverd’ın batısına kadar uzanır. Kuzey sınırı Tecen çayından kuzeybatıya doğru Karakum çölü, yani Ahal’a doğru uzanır. Güney sınırı ise, doğudan batıya Serahs sınırından itibaren Çehçehe, Karatikan, Agdaş, Kelat, Haşt, Sengdivar ve Ebiverd yerleşimlerinin güneyinden Kahkaha-Gûzgân’a doğru uzanır. Kahkaha ve Gûzgân, Ebiverd’in hemen kuzeybatısında, Türkmenisntan-İran sınırı üzerindedir. Mehne/ Mehine kenti de bir dönem vilayet merkezi olmuştur. Şeyh Ebu Said Ebül-Hayr ve Muhammed Şah Kacar’ın yakın ricalinden Feth-Ali Han Mehnei/ Mehinei’nin doğum yeri burasıdır. Halen Türkmenistan topraklarındadır.
Derun ise, Nisa, Novhandan, Baçvanlu, Dere-Derunger ve Kopetdağ’a kadar uzanan bölgenin adıdır. Türkmenistan’da bulunan Enöv ile Sadeddin Taftazani ve Ayetullah Taftazani’nin doğum yeri olan Taftazan da bu bölgededir. Taftazan, günümüzde İran-Türkmenistan Sınır Kapısı Bacgiran nahiyesine bağlıdır. 3. Birun ve Etek’in bir bölümü olan Kelat: Birun, Ebu-Reyhan Biruni’nin doğum yeridir. Kelat ise, Nadir Şah’ın ata mülkü olan müstahkem kaledir. Kelat-ı Nadiri/ Nadir Kale veya sadece Kelat olarak anılır. Nadir Şah’ın sarayı ve hazinesi buradaydı. Haveran ve Etek mıntıkaları, kadim Deregez topraklarıdır. Deşt-i Haveran, yukarıda izah ettiğimiz Etek’in batıya düşen yarısıdır. Kelat’ın kuzeyinden Kahkaha ve Gûzgân’a kadar olan bölüm Deşt-i Haveran bölgesi olarak adlandırılır. Bu bölgeden “Etek-Deşt-i Haveran” adıyla bahsedebileceğimiz gibi, doğu bölümüne “Etek”, batı bölümüne de “Deşt-i Haveran” diyebiliriz. Bu isimlendirme, coğrafi olarak da, tarihen de bu bölgeyi ifade eder. (Seyyid Ali Mirniya, Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.7-9, 124) Seyyid Ali Mirniya, Deregez ilçesi/ Novhandan nahiyesi/ Tekab bence bu Tikab olmalıdır Tekab yazılımı ve söylemi Türkçe’ye aykırıdır köy merkezine bağlı Atanlu/ اتانلو köyünün toponim incelemesini yapmıştır. Aslının “Yek-Tanlu” olduğunu, bir rakamını ifade eden “Yek” kelimesinin kesret-i istimal nedeniyle düştüğünü ve yerine “Elif” harfinin geldiğini belirtmiştir. Ancak “Atanlu” ve hemen yakınında bulunan “Dutanlu/ دوتاانلو” yerleşim birimleri, aynı adı taşıyan Afşar cemaatlarının kurduğu köylerdir. Bu yer adlarının Türkçe olmasından ötürü, Seyyid Ali Mirniya’nın Farsça yapmaya çalıştığı tahlile katılmak mümkün değildir. Horasan Türk İl/ Ulus ve Aşiretleri
Afşar ulusu, İran’ın büyük illerinden biridir. Halen Afşarlar, genellikle Azerbaycan (Batı), Horasan, Sistan, Huzistan, Kirman, Fars, Kazvin, Zencan, Mazenderan, Hemedan ve diğer mıntıklarda oturmaktadır. Afşarların aslı, tarihi geçmişi, İran’a geliş dönemleriyle ilgili çeşitli rivayet bulunmaktadır. “Nadirname”nin müellifi Muhammed Hüseyin Kuddusi, Eşkaniler konusunu anlatırken, Afşarların Eşkanilerden olduğunu ifade etmekte ve şöyle yazmaktadır: “Bunlar (Afşarlar), İran’a istila amacıyla gelmediler. Onlardan bir kişi, İskender’i satrançta yenmiştir. Firdevsi bu konuyu Şehname’de dile getirmiştir:
اگربشنود مرد داننده راست Bozorgî mer Eşkâniyan-râ sezast Eger be-şineved merd-i dânende râst Eğer insan gerçeği anlamaya çalışırsa Eşkaniler ululuğa layıktır. Nadirname’de, Şehname’ye dayanarak şu ifadeye yer vemiştir: “Gerçeğe yakın bir ihtimalle Afşar ili Eşkanilerdendir. Ancak dostluk gereği dillerini değiştirmişlerdir”. Bu ifadeye tersinden baktığımızda, Eşkanilerin Turani bir kavim olduğunun teyidi olarak da kabul edebiliriz. (Nadirname, s.18; Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.7-9) Cihangûşa-yı Nadiri’nin yazarı Mirza Mehdi Han Esterabadi şöyle demektedir. “Afşarlar, Türkmen soyludur. Onların kadim yurdu Türkistan’dır. Moğolların Türkistan’ı istilası sırasında, Türkistan’dan göç ederek, Azerbaycan’ı vatan olarak seçtiler…”. (Nigahi be-Huzistan, s.127) Yazarların büyük bölümünün inancına göre, İran’ın kuzeydoğusunda oturan Türk asıllı bir ildir. Bu bölgede nüfusun artması nedeniyle, bunlardan bir grup Horasan bölgesine, İran’ın kuzey, güneybatı ve güneyine perakende olarak yerleşmişlerdir. Bir grup da Kuzey Horasan’a göç etmiştir.
Selçuklular zamanında Afşarların savaşçılığı, silah kullanmadaki ustalıkları şöhret bulmuştur. Afşar kelimesi Türkmenler, Özbekler ve Tatarlar arasında “Çevreye korku salan” anlamında kullanılmaktadır. Yaramaz çocukları “Afşar geldi/ Afşar geliyor!” diye korkuturlardı. (İrec Afşar,Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2. cilt, s.1008) Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci Han, Harezm ve Etek’in hükümdarı oldu. Horasan halkına karşı zalimce davrandı. Afşar ili bu nedenle ayaklandı, ancak yenildiler. Peşi sıra İran’ın batısına sürülerek te’dip olundular cezalandırıldılar. Bir süre geçtikten sonra Afşarlardan Horasan’da kalanlar Kelat ve Radkan’daki diğer il ve aşiretlerle birleşerek, Şeyh Serbedariye Serdarlığında Cengiz hükümranlarını yendiler. Son Moğol hükümdarını öldürerek, Horasan’da bağımsız bir hükümet oluşturdular. Afşarların da dâhil olduğu Türk aşiret hanlarından bir grup, Safevi hanedanının ceddi Şeyh Safiyüddin zamanında Kızılbaşlığı kabul ederek, “Sofiyan-ı Safi” ve “Müridan-ı fedakâr” safına katıdılar. (Nadirname, s.18) Şah İsmail, H/K. 905/ 1500 yılında fetih amacıyla Gilan’dan Azerbaycan ve Erzincan tarafına haraket etti. Oradaki Afşar, Ustaclu, Şamlu, Tekelu, Varsak, Rumlu, Zülkadir/ Dulkadir (Dulkadar), Kacar, Karacadağ sufileri ve diğerleri eskiden beri hanedanın müritleri ve takipçileriydiler. Ona bağlı olarak peşinden Şirvan’a haraket ettiler. Şirvan Padişahı Şirvan Şah Ferruh Yesar ile savaşa tutuştular. Şirvanşah öldürüldü. Afşarların da dâhil olduğu Türk kabilelerinin yardımı ile Şirvan, Şah İsmail’in tasarrufuna geçti. (Yahya bin Abdüllâtif Kazvînî, Lubb’üt-Tevârih, s.240-241) Afşar ili, başlangıçta Kasımlu ve Kırklu/ Arıhlu olmak üzere iki şube halinde teşkilatlanmıştır. Nadir Şah Afşar, Kırklu şubesindendir. Kırklu tayfası, I. Şah İsmail Safevi tarafından Azerbaycan’dan Horasan’a göçürülmüştür. Ebiverd, Harezm ve Merv sınırına kadar yerleştirilen Afşarlardan, Özbek ve Türkmenlere karşı set oluşturulmuştur. Nadirname’de, Afşar ilinin Horasan/ Deregez’e intikal ettirilmesi ile ilgili şöyle yazmaktadır: “Kırklu Taifesi, Şah İsmail Safevi tarafından sınırın korunması amacıyla Ebiverd/ Deregez’den Nisa’ya kadar yerleştirildiler. Şah Abbas ise, Kuçan, Bocnurd, Deregez, Kelat ve Serahs sınırını korumak üzere ülkenin batısından buraya 15 bin Afşar dilaverini göçürdü. Nadir Şah’ın da mensup olduğu Kırklu tayfasını da Şah Abbas bu bölgeye göçürmüştür. (Zendegânî Şah Abbas-ı Evvel, 1.cilt, s.214; Nadirname, s.29; Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.10-11) Merv Veziri Muhammed Kâzım Mervi şöyle demektedir: “Şah Abbas Safevi, Horasan’da Abdülmümin Han Özbek’in pis vücudunu ortadan kaldırdı. Miras olarak intikal etmiş olan bu topraklar, birkaç yıl muhaliflerin tasarrufu altında kalmış, Tanrı’nın inayetiyle geri alınmıştır… Azerbaycan’dan Horasan’a göçürülen ve burayı mesken tutan Afşarlar, Özbeklere karşı durmuş ve Horasan’ın korunmasına katkı sağlamıştır. Azerbaycan memleketi üzerinde hâkimiyet kurduktan sonra, Nadir Şah tarafından Azerbaycan’ın Urumiye bölgesinden 4.500 Afşar ailesi göçürülerek, Horasan’ın Ebiverd ve Deregez bölgelerine yerleştirilmiştir”. (Alem-Ârâ-yı Nadiri, 1.cilt, s.4-5) Çeşitli bölgelerden Horasan’a göçürülen Afşarların sayısı hakkında, kaynaklarda aile olarak 4 bin 500 ilâ 15 bin rakamları zikredilmektedir. Afşar ili aşiretlerinden Deregez ve Kelat’a yerleşenler; Kırklu, Ustaclu, Kasımlu, Serurlu, Papalu, Köse-Ahmedlu, Çapışlu ve Celayir tayfalarıdır. (Serdaranî ez-Îlât-ı ve Tavâyif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s. 10-11) Bunlara ilave olarak, diğer Afşar aşiretleri şunlardır; Kasımlu, Gündüzlü, Eberlu, Karabaşlu, İnallu/ İnanlu, Areşlu, Bakışlu (Bekeşlu), Elilu/ Alilu... Batı Azerbaycan’da Bakışlu aşiretinin oturduğu aynı adı taşıyan mıntıkada bir çayın adı da Bakışlu’dur. Bunlardan Kasımlu ve Gündüzlüler Hazistan’da, diğerleri Horasan’da, özellikle Deregez’de yaşamaktadır. Öte yandan Azerbaycan’ın önemli kentlerinden olan Urumiye ve çevresi Afşar yerleşim bölgesidir. Urumiye’ye, rahatlıkla Afşar kentidir diyebiliriz. Sözkonusu aşiretlerin temsilcileri, Urumiye bölgesinde meskûndur. Özellikle Urumiye kentinin eşrafı ve ileri gelenlerinin büyük bölümü Afşar’dır. İran Afşarları arasında, Afşar aşiret ve obalarının adlarını çocuklarına isim olarak koyma geleneği bulunmaktadır. Özellikle “Areş” adı Afşarlar arasında oldukça yaygındır. Diğer halklardan da bu ismi çocuklarına verenler vardır. Onlar bu isimle, efsane bir şahsiyet olan “Areş-i Kemamgir”i kastetmektedir. Afşar ili çiftçilik, hayvancılık ve ticaretle meşguldür. İlin göçe devam edenlerinin yaylakları Novhandan, Hezar-Mescid dağındaki Asleme ve Gelidağ, Karabaşlu (Hezar-Mescid dağındaki KâMas), Tekab (Hezar-Mescid dağındaki Bozdağ), Lütfabad ve Miyankûh’dur. Kışlakları ise Yagul-u Zerrinkûh’dur. Afşarların kullandıkları dil Türkçe’dir. Farsça’ya da aşinadırlar. İnançları ise, Alevi’dir. İçlerinde az sayıda Sünni/ Hanefi de vardır. Bildiğimiz gibi Nadir Şah Afşar Sünni idi. (Îlât ve Tavâyif-i Deregez, 2.cilt, s.19-20) Afşar ili bkz. →Batı Azerbaycan Bölge Valiliği; Afşarlar Horasan’daki Afşar tayfa ve cemaatlarının oturdukları mıntıkalar
Ali İli/ Alili Türkmenleri Alili aşireti mensupları, Abıvert/ Ebiverd Türkmenlerindendir. Kacar hanedanı döneminde, 09 Aralık 1881 tarihinde imzalanan Ahal Antlaşması sırasında Haydarkulu Beg Ebi-Verdi öncülüğünde Şelikan’a geldiler ve buraya yerleştiler. Bu aşiret, çiftçilik ve hayvancılığın yanı sıra halı, kilim ve kumaş dokumacılığıyla geçimini sağlamaktadır. Yaylakları Lütfabad çayırlığı ve Miyankûh, kışlakları Yagul-u Zerrinkûh’tur. Türkçe konuşurlar. Maturidi/ Hanefi’dirler. Anayolu/ Enövlü Türkmenleri Anayolu/ Enövlülerin soyu Türkmen’dir. Nasreddin Şah’ın saltanatı döneminde, Süleyman Han’ın H/K. 1270/ 1854 yılında bölgedeki hâkimliği sırasında, 20 bin Türkmen süvarisi halen metruk olan Enöv’den, Novhandan nahiyesine bağlı Kelateçenar/ Kelate-Çenar ve Çağroğlu’na geldiler. Bunlardan bir grup Rezavi Horasan’ın Kuçan ilçesi ve Kuzey Horasan’ın Bocnurd iline göçtüler. Geriye kalanlar, halen Kelateçenar, Aman-Mergen, Erbab-Asaf, Kale-Çenar, Novhandan, Çağrı, Muhammedabad ve Çağroğlu’nda yaşamaktadır. Geçimlerini tarım ve hayvancılıkla sağlarlar. Soy ve dil bakımından Türkmendirler. İnançları Sünni/ Hanefi’dir. Farsça’yı da anlarlar. Bayat İli Rızavi Horasan Bölge Valiliği’nin merkezi olan Meşhed iline bağlı Nişabur ilçesi, Harv kenti, Ser-Vilayet ve Ser-Vilayet’in merkezi olan Çegene nahiyesi ve civar köyleri; Deregez ilçesi Karabaşlı Köy Birliği’ne bağlı Kara-Bayat köyünde meskûndurlar. İç göç nedeniyle bu bölgedeki Bayatlardan Meşhed ve Tahran gibi metropollere yerleşenler bulunmaktadır. Bayat İli’nin; -Bayat, -Bayat-Hüsrovşahi, -Bayat-Muhtari, -Bayat-Pirzade, -Kara-Bayat ve -Şamlu/ Şam-Bayatı gibi cemaatları bulunmaktadır. Cevanşir Tayfası Cevanşir Tayfası, Otuziki İl-i Vilayet-i Karabağ/ Karabağ Vilayeti Otuziki İli’ndendir. Günümüzde Meşhed ili, Kuçan, Serahs ve Kelat ilçelerinde oturmaktadırlar. Rivayete göre, Selçuklular döneminde Horasan’da oturmaktalarmış. Moğol ilerleyişi sırasında bir kısmı Karabağ bölgesine gidip yerleşmiştir. Cuğatay/ Coğatay/ Çağatay Tayfası Sahib-kıran Emir Timur’a bağlı boyların bakiyeleri günümüzde Meşhed ili Türbet-i Cam ilçesi, Haf ilçesine bağlı Baharez nehiyesi ve diğer yerleşim birimlerinde perakende olarak yaşamaktadır. Cuğatay tayfası, Sebzivar ilçesine bağlı Cüveyn ve Cuğatay nahiyeleri ve köyleri, Hükmabad, Kelat ilçesi, Esferayin ilçesi, Meşhed ili ve Serahs ilçesinde meskûndur. Geraylı/ گرايلى /Geray ili/ Gerait/ Karayi/ Kerayit İli Geraylı Türk ulusunun, Moğolların bölgede kalan bakiyesi olduğu söylenir. Önceleri Kepkan’da sakindiler. Daha sonra Horasan Vilayetinin kuzey mıntıkalarına yerleştiler. Günümüzde Kuzey Horasan Bölge Valiliği’nin; Bocnurd ili, Şirvan ilçesi, Mane ve Semelgan ilçesi (Mane-Semelgan), Cacerm ilçesi (Germe-Cacerm), Esferayin ilçesi Safiabad nahiyesi/ Safiabad banliyosu (şehrek), Beğayeri, Eğriyan’ın Kûh-u Cihan dağının eteğindeki Cihan Eğriyan köyü (Eğriyanlı adıyla da tanınırlar), Safiabad nahiyesinin Elest ve Elesk köyleri (Karahanlı), Rızavi Horasan Bölge Valiliği’nin; Deregez ilçesi, Deregez’in merkezi Muhammedabad kenti, Meşhed ili, Kuçan ilçesi, Nişabur ilçesi ve Ser-Vilayet nahiyesi, Cüveyn ve Cuğatay nahiyeleri, Türbet-i Hayderiyye ilçesinin güney bölgesi, Erlat, Cuğatay, Zave, Mehulat ve Sebzivar ilçesinde meskûndurlar. Rızavi Horasan’ın Sebzivar ilçesinin Cuğatay ve Cüveyn nahiyeleri ile Kuzey Horasan’ın Esferayin ilçesine bağlı Safiabad nahiyesinde meskûn Geraylılar (Gılıçı/ Gılıçî), Gülistan Bölge Valiliği Gûrgân ilçesi ile Findirisk arasındaki Kalbuş’tan gelmişlerdir. Tarım, hayvancılık ve ticaretle meşguldürler. Soy ve dil olarak Türk olan Geraylılar Alevi’dir. Geray ili İran’da ve Türkiye’de; Geraylı, Geraylu, Gereylu, Gerayilu, Gerai, Gerayi, Karayi, Karayil, Kerayit, Kerait, Garayi... gibi çeşitli formlarda söylenip yazılmaktadır. Bu çerçevede menşei konusunda da; Tatar, Hazar Türkü/ Musevi (Karayit, Karaim), Hunların ardılları, Kıpçak Türkü… olduklarına dair çeşitli görüş ve iddialar bulunmaktadır. Hatta Kırım Girayları ile ilişkilendirenler bile bulunmaktadır. Turani/ Türk oldukları şüphesiz olan Geraylıların boy, il/ ulus bağlantısı konusunda henüz fikir birliğine varılamamıştır. Bazı bilim adamları bunların Moğol Kerait tayfası olduğunu, daha önce Hıristiyan/ Nasturi mezhebini benimsediklerini belirtmektedir. Bazısı da Hazar Türkü ve Musevi olduklarına vurgu yapmaktadır. “Gerait” kelimesinin tahlili de şöyle yapılmaktadır: Tasğir/ küçültme eki olan “t” harfi düşmüş, zamanla Geray halini almıştır. Geray; “Layık münasip, şayeste; berrak su ve yağmur suyu” anlamlarına gelmektedir. Türkmen, Azerbaycan, Özbek, Başkırd, Tatar, Kazak Türkleri içerisinde bu adı taşıyan tayfalar bulunmaktadır. Bugün İran’ın; Azerbaycan’ın Urumiye, Save, Hemedan ve Savucbulağ, Farsistan’ın; Fars, Kaşan, Kaşkayı, Hamse ve Memeseni illeri içerisinde, Horasan’ın; Sebzivar, Esferayin ve Bocnurd’ta ve İran Türkmenistanı’nın Ramiyan yerleşim birimleri ve civarında perakende olarak oturmaktadırlar. (http://elxan.blogspot.com) 1932 yılındaki nüfuslarının 35 bin olduğu belirtilmiştir.
Çiftçilik, hayvancılık ve ürettikleri el sanatı ürünlerinin ticaretiyle geçimlerini sağlarlar. Yaylakları Lufabad çayırlığı ve Miyankûh, kışlakları Yagul-u Zerrinkûh civarıdır. Soy ve dil bakımından Türkmendirler. İnançları Sünni Maturidi/ Hanefi’dir. Farsça’yı da anlarlar. Halac İli
Bunların soyu Türk ve dili Türkçe’dir. Farsça da anlarlar. Alevidirler. Yaylakları Hezar-Mescid dağındaki Kâmas, Bozdağ ve Tekab Tikab çayırı, kışlakları Yagul bölgesidir. (İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2.cilt, s.1010) bkz. →Kara-Koyunlu Türkleri Kızılbaş Türkleri Horasan Kızılbaşları, Afganistan’daki Kızılbaş Türkleri’nin devamıdır. Afganistan’daki Kızılbaş Türkleri’nin bir bölümü Afşar iline mensuptur. Horasan’da yaşayan Kızılbaş Türkleri’nin bünyesinde Afşarların dışında farklı Türk tayfaları da bulunmaktadır. (R. Albayrak, Afganistan Türkleri, s.43) Herevi/ Herati tayfası: Horasan’da değişik mıntıklarda yaşamaktadır. Zülkadir (Dulkadir/ Dulkadar) tayfası: -Gurğulu cemaatı: Seras-Cedid’te oturmaktadır. Ustaclu tayfası: Ustaclular, Afşar ili tayfalarındandır. Deregez ilçe merkezi Muhammedabad kenti, Novhandan nahiyesi ve Çeşnabad’da meskûndur. -Eloğlu cemaatı: Afşar Ustaclu tayfasına bağlıdır. Deregez ilçesi Lütfabad nahiyesi Hisar Köy Biliği’ne bağlı köylerde oturmaktadır. -Kengerlu cemaatı: Afşar Ustaclu tayfasına bağlıdır. Meşhed ilinde otururlar. -Çapışlu/ Karşı-Kuzulu oymağı: Afşar Ustaclu tayfasına bağlıdır. Deregez ilçesi, Muhammedabad kenti, Meşhed ili, Ebiverd, Descerd, Derun’un yanı sıra İmruz, Çapışlu ve Tahran’da oturmaktadır. -Babahanlu cemaatı: Çapışlu/ Karşı-Kuzulu oymağındandır. Çapışlu’da yaşamaktadır. -Şeregli cemaatı: Haf ilçesi, Baharez nahiyesi, Mahmut-Han Köy Birliği ve Kaşmir ilçesine yerleşmişlerdir. Madvanlu Aşireti Madvanlu aşireti, Aşkabad Türkmenleri’ndendir. Kacar saltanatı sırasında, Süleyman Han Çapışlu’nun bölge hâkimi olduğu dönemde (H/K 1262-1270/ 1846-1854) Deregez’e gelip, Novhandan’a yerleştiler. Yaylakları Hezar-Mescid dağları ve Asleme çayırlığı, kışlakları Yagul-u Zerrinkûh’tur. Soy ve dil bakımından Türkmendirler. İnançları Sünni/ Hanefi’dir. Farsça’ya da aşinadırlar. Mehinei/ Mehinli Türkmenleri Nasreddin Şah’ın hükümdarlığı, Allahyar Han Çapışlu’nun bölgedeki hâkimliği döneminde H/K. 1272/ 1856 yılı Ruslarla İranlılar arasında yapılan antlaşma sonucu bir miktar arazi Rusya’ya terkedilmiştir. Terkedilen Arazide oturan Mehinli aşiretine mensup bazı obalar, topraklarını terk ederek, Deregez’e göçtüler ve Lütfabad’a yerleştiler. Yaylakları Lütfabad-Miyankûh çayırlığı ve Zerrinkûh’tur. Kışlakları Yagul-u Zerrinkûh/ Zerrinkûh Yagul’udur. Soy ve dil bakımından Türkmendirler. İnançları Sünni/ Hanefi’dir. Farsça’yı da anlarlar. Özbekler Rızavi Horasan’ın Deregez ve Kelat ilçeleri ile Çulayihane’de meskûndurlar. Özbek Çulayi tayfası, Dehistan köyleri ve Zévandere’de, diğer tabirle Meşhed-Kelat karayolu üzerindeki bazı yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Çulayihane Köy Birliği’ne bağlı köylerde Özbeklerle Cani-Kurbani’ler birlikte oturmaktadır. Timurtaş ve Nardin Tayfaları Bu iki tayfa, Gurgân Gûrgân sınırının yanı sıra, Kuzey Horasan’ın Bocnurd ili Nardin bölgesi, Timurtaş köyü ve Kesbayır Köy Birliği merkezinde oturmaktadır. Diğer Türk Tayfaları -Bubaşı tayfası: Derbend ve Kelat’ta oturururlar. -Bogmenc tayfası: Adını daha önce oturdukları Meşhed’e bağlı Bogmenc yerleşim biriminden alımıştır. Halen Rüşthar/ Türbet-i Hayderiyye, Muhammedabad, Deregez ve Meşhed’te meskûndurlar. -Cankurbanlu tayfası: Deregez, Zévandere ve Çulayihane’de otururlar. -Çule/ Çüli tayfası: Şah Abbas zamanında Deregez’de iskân edilmiştir. Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat’taki Çüli Vadisi, adını bu tayfadan almıştır. Vadi, Aşkabatlıların mesire yeridir. -Eymürlü tayfası: Horasan’da perakende olarak oturmaktadır. -Govdari/ Gavdari tayfası: Horasan’da perakende olarak meskûndur. -Keherli tayfası: Nadir Şah tarafından Serahs’tan Ebiverd’e nakledildiler. -Temirli tayfası: Horasan’da perakende olarak oturmaktadır. -Sarvanlı tayfası: Deregez/ Lütfabad’a bağlı Hisar Köy Birliği merkezinde otururlar.
Tireleri: -Kırklu, -Kasımlu, -Papalu, -Serurlu, -Çapışlu/ Karşı-Kuzulu, -Köse-Ahmedlu, -Gündüzlü, -Emirlu, -Ustaclu, -Ecirlu, -Celayir, -Karabaşlu, -İnanlu, -Areşlu, -Bakışlu/ Bekeşlu, -Elilu اليلو Urumiye civarındaki Bakışlu çay, adını Bakışlu/ Bekeşlu Afşar tayfasından almıştır. Bölgeye intikali: Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Kepkân, Çapışlu, Muhammedabad, Kelat, Destgerd/ Köhne-Kale, Ceşnabad
Bölgeye intikali: Safevi ve Kacar dönemleri Yerleşim mıntıkası: Kara-Koyunlu, Muhammedabad, Novhandan, Kâhu, Sadabad
Seyyid Ali Mirniya’ya göre, Geraylılar Moğol ardılıdır. Yerleşimleri, Horasan’ın Kepkân, Destgerd/ Köhne-Kale ve Muhammedabad mıntıkalarıdır.
Türkmenistan sınırına dâhil olan Kelate-Çenar yakınındaki Analu ili آنالو / Enövlü Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Kelate-Çenar, Novhandan, Çağroğlu
Türkmenistan’ın Mehne ahalisindendir. Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Hayrabad, Lütfabad’a bağlı Gülhandan
Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınındaki Gevars kenti bölgesindendir. Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Lütfabad’a bağlı Kale-Mir
Türkmenistan tayfalarındandır. Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Lütfabad’a bağlı Şîlegân شيلگان
Türkmenistan Aşkabad Türkmen tayfalarındandır. Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Novhandan
Çapışlu cemaatı, Afşar iline bağlı Ustaclu tayfasındandır. Büyük Şah Abbas’ın Harezm’e asker sevki sırasında Buhara yakınındaki Karşı-Kuzu’da Şah’ın birliklerine katıldıkları için Çapışlulara Karşı-Kuzulu denmiştir. Bu cemaat için her iki isim de kullanılmaktadır. Çapışlu, Türkçe bir kelime olup, “Hızlı giden, ayağına tez” demektir. Önceleri Destgerd yakınında oturuyor ve hayvancılık yapıyorlardı. Daha sonra Çapışlu’ya yerleştiler. Bölgeye intikali: Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Çapışlu, Muhammedabad, Derunger, Novhandan
Abivert/ Ebiverd kenti harabe haline geldikten sonra geriye kalanlar Yerleşim mıntıkası: Lütfabad’a bağlı Hisar Köy Birliği. Abivert/ Ebiverdilerin bir bölümü Fars vilayeti, günümüzdeki Fars Bölge Valiliği’ne göç etmiştir.
Bölgeye intikali: Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Çapışlu, Kele-kendi كله , Dağdar, Hakverdi, Gılcıg/ Galcak قلجق , Beşaret, Ağdaş, Gendab, İlabhag ايلابخق . (Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s. 13-17,85) Servilayet Merkezi Çegene olan 120 pare yerleşim birimiyle Nişabur ilçesinin (Rızavi Horasan BV) en büyük nahiyesidir. Halkı Türk’tür. Ésferayin/ Miyanabad (Kuzey Horasan BV) ilçesinin Bam-Safiabad nahiyesi, ayrıca Türbet-i Hayderiyye’nin (Rızavi Horasan BV) Cölge-roh nahiyesi halkı da Türk’tür. Prof. Dr. Hüseyin Sadıgi, Çegene halkının dilini ve millî özelliklerini koruduğunu ifade etmiştir. (http://elxan.blogspot.com) Cuğatay/ Coğatay Cuğatay/ Coğatay (Cüveyn), Sebzivar’ın büyük nahiyelerinden biridir. Coğatay, Sultanabad ve Hükmabad isimli üç kenti ve 75-80 civarında köyü bulunmaktadır. Konuştukları dil Bocnurd Türkçesi’nin bir şivesidir. (http://elxan.blogspot.com) Deregez’de Meskûn Kürt Tayfa ve Cemaatları Konumuzu doğrudan ilgilendirmese de, Horasan’da Türklerle Kürtlerin iç içe yaşaması nedeniyle yeri geldikçe Kürtler hakkında da bilgi verilmiştir.
Tireleri: -Zaferanlu, -Şadlu, -Gaçkanlu/ Bacvanlu, -Kavanlu, -Umarlu, -Karaçorlu (Türk’tür) (Bilindiği üzere Karaçorlular Türk tayfalarındandır. Yazar Seyyid Ali Mirniya, bu konuda yanlış bilgi toplamış olmalıdır. Derlemede hata yok ise, Karaçorlular, Çemişkezek içerisindeki Türk unsurlardan biri olarak kabul edilmelidir) Bölgeye intikali: Safevi, Afşar ve Kacar dönemleri Yerleşim mıntıkası: Kepkân, Atanlu, Dutanlu, Bacvanlu/ Baçvanlu, Palkanlu, Novhandan
Bölgeye intikali: Büyük Şah Abbas Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Novhandan nahiyesi/ Şeyhvanlu Köy Birliği’ne bağlı Dere-Derunger köyü
İçlerinde Azerbaycanlı Türk unsurlarlar da vardır. Bölgeye intikali: Şah İsmail Safevi ve Büyük Şah Abbas Safevi dönemleri Yerleşim mıntıkası: Hanlarlu, Burc-Kale, Palkanlu, Culfa
İçlerinde Azerbaycanlı Türk unsurlarlar da vardır. Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Novhandan nahiyesi/ Bacvanlu Köy Birliği’ne bağlı Zeydanlu köyü
(Horasan’daki Azerbaycan Türk tayfalarındandır. Aşiret bağlantısı nedeniyle listeye alınmış olmalıdır) Bölgeye intikali: Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Çapışlu nahiyesi/ Miyankûh Köy Birliği’ne bağlı Cüveny (Sebzivar), Ésferayin / İsferayin (Miyanabad), Dere-Derunger ve Bacvanlu’da Palkanlu
Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Kale-Keykanlu/ Dere-Derunger
Bölgeye intikali: Kacar dönemi Yerleşim mıntıkası: Zengelanlu, İspetan, Novhandan, Çapışlu, Çeşnabad, Kâhu
Bölgeye intikali: Büyük Şah Abbas Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Novhandan nahiyesi/ Bacvanlu Köy Birliği’ne bağlı Palkanlu köyü Deregez’de Meskûn Diğer Tayfalar
Bölgeye intikali: Büyük Şah Abbas Safevi dönemi Yerleşim mıntıkası: Muhammedabad, Novhandan, Kale-Sadat, Derunger
Lor tayfalarındandır. Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi Yerleşim mıntıkası: Destgerd/ Köhne-Kale, Kepkân, Muhammedabad
Fars tayfalarındandır. Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi Yerleşim mıntıkası: Bacvanlu, Novhandan’a bağlı Derunger
Huzistan Araplarındandır. Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi Yerleşim mıntıkası: Çapuşlu’ya bağlı Araplar köy merkezi
Lor-Bahtiyari İli’ndendir. Bölgeye intikali: Nadir Şah Afşar dönemi Yerleşim mıntıkası: Novhandan (Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.13-17)
Yaygın anlayışa göre, İran’da konuşulan Türkçe; Azerbaycan, Horasan, Türkmen ve Halac… grupları olarak mütalaa olunmaktadır. Horasan Türk lehçesi, Azerbaycan Türkçesi ile mukayese edildiğinde; Anadolu Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesi arasındaki farklılığa benzer olduğunu ifade edebiliriz. Horasan Türk lehçesinde Türkmen Türkçesi’nin izleri de görülür. Horasan Türkçesi’ni, bölgeler arası ağız farklılıklarını dikkate alarak aşağıdaki gruplara ayırabiliriz: 1. Kuzey: Ziyaret, Şirvan, Zurem زورم , Kuçan, Şurek شورك , Duğayi, Nohur, Enöv, Maniş, Hisar ve benzer şekilde Lütfabad ve Deregez 2. Kuzeydoğu: Marşek مارشك , Cenk, Goçku قوجقى ve Lenger لنگر 3. Kuzeybatı: Şeyh-Timur, Bocnurd, Esedli, Kelat, Ésferayin 4. Güneydoğu: Harv-i ulya, Odabad, Çaram چارام , Sercam 5. Güneybatı: Coğatay/ Cuğatay جغتاى , Hükmabad, Karabağ, Pir-Komac (Bam-Safiabad, Esferayin) 6. Oğuz ve Özbek (Dr.Cevat Hey’et) Kuzeydoğu, güneydoğu ve Lenger ağızları Oğuz ve Özbek Türkçesi özellikleri taşımaktadır. Lütfabad ve Deregez’de, Horasan Türkçesi’nin yanı sıra, Azerbaycan Türkçesi de konuşulmaktadır. Diğer yandan Azerbaycan Türkçesi, Kuçan’ın güneybatısına kadar yayılmıştır. Güneyde konuşulan Horasan Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi’nin tesiri altındadır. Dr. Cevat Hey’et, Ésferayin Türkçesi’ni güney grubuna dâhil etmektedir. Dr. Cevad Heyet’e göre, Horasan Türkçesi’nin kolları şöyledir: 1. Batı grubu: Bocnurd ve çevresi, Coğatay, Harv-i ulya 2. Kuzeydoğu grubu: Şirvan, Kuçan/ Koçan, Deregez, Kelat ve çevresindeki köyler, Türkmenistan sınırına mücavir köyler 3. Güney grubu: Nişabur, Sebzivar, Cüveyn. Prof. Dr. Gerhard Doerfer’e göre, bağımsız olan Horasan Türkçesi’nin kolları şöyledir: 1. Kuzey: Bocnurd… 2. Kuzeydoğu: Şirvan ve eski Türkistan’daki Oğuz ve Özbek 3. Sultanabad…, Safiabad 4. Oğuz, Özbek
Ser-Vilayet, 120 parça köyü ile Nişabur’un en büyük mahalıdır. Çegene چگنه adlı nahiyesiyle beraber ahalisi tamamen Türk’tür. Ésferayin’in Safiabad nahiyesi, ayrıca Türbet-i Hayderiye’deki Cölge-i roh جلگه رخ halkı da Ser-Vilayet ağzı ile Türkçe konuşmaktadır. Cüveyn-Coğatay, Sebzivar’ın büyük nahiyelerindendir. Bu nahiye 75-80 parça köyü ile Coğatay, Sultanabad ve Hükmabad isimli üç şehirden oluşmaktadır. Bu bölgede konuşulan Türkçe, Bocnurd/ Biryurd Türkçesi’nin bir dalıdır. Horasan’ın kuzeyinde yaklaşık 2,5 milyon Türk dilli halk yaşamaktadır. Bunun yarım milyona yakını, Meşhed kentinde yaşayan Azerbaycanlılardır. Diğerleri, Horasan’ın yerli Türkleridir. Bunların dilinde Azerbaycan, Türkmen ve Türkistan Türkçesi’nin özellikleri görülür. Horasan Türkleri’nin yaşadığı bölgede, Türkmenlerin yanı sıra, Kürt dilli Kırmanç kabilesi mensupları, Farslar ve diğer etnik gruplar da oturmaktadır. Kürtler ve Farslar, Horasan’a göç/ göçürme yolu ile gelmişlerdir. Türkler gibi buranın yerli ahalisi değildir. Prof. Dr. Gerhard Doerfer, 1973’ten sonra Horasan’da derlenen malzemeleri tasnif ve değerlendirmeye tabi tuttuktan sonra, bu bölgede konuşulan Türkçe’yi, bilim dünyasına bağımsız “Horasan Türkçesi” olarak takdim etmiştir. Yukarıdaki nüfusla ilgili bilgi, Ferheng-i Coğrafya-yı İran (İntişarât-ı daire-yi Coğrafya-yı Sıtad-ı Arteş-i İran/ Genel Kurmay Başkanlığı Coğrafya Dairesi Yayınevi, 4. cilt, Tehran 1328-1331/1949-1952) isimli kitaptan alınmıştır. Bu kitabın yazılışından günümüze uzun bir zaman geçmesine rağmen, Horasan’ın Türk şehir ve köylerindeki nüfusun bugünkü verilerle karşılaştırıldığında artış yerine 500 kişilik eksilme görülmektedir. Bu, yapılan istatistiklerin sağlığı ve iç göçün boyutları hakkında fikir vermektedir. (http://mehran1.persianblog.com; Sözümüz; Haziran 2003) Horasan Türkçesi Ağızları: 1. Batı ağzı: Bocnurd ve Sebzivar (eski adı Beyhag بيهق) ilçeleri ile Coğatay nahiyesinde konuşulmaktadır. Batı ağzında, Şiraz’ın Ebiverd ve Halacistan Türkçesi’nin özelliklerine rastlanır. 2. Doğu ağzı: Deregez, Şirvan, Kuçan ve Kelat-ı Nadir (Kelat-ı Nadiri/ Nadir Kalesi) şehirleri ve köylerinde, ayrıca Türbet-i Cam’ın birkaç köyünde konuşulmaktadır. Bu ağız, Azerbaycan Türkçesi’nin Horasan ağzıyla konuşulmasından ibarettir. 3. Orta ağız: Batı ve Doğu Horasan ağzının karışımıdır. Nişabur’un Ser-Vilayet mahalı halkı, Türbet-i Hayderiye’de Roh-Cölgesi’nde, Ésferayin’in Bam-Safiabad nahiyesinde ve Deregez’de konuşulmaktadır. Doğu Horasan ağzı, Azerbaycan Türkleri’nce kolaylıkla anlaşılmaktadır. Mazenderan Bölge Valiliği’nde, batıdan doğuya doğru Behşehr’i geçtikten sonra yavaş yavaş Türk il, oba, köy ve şehirlerine ulaşılır. Buradan Horasan’a doğru Türkmenler ile Azerbaycan Türkleri iç içe yaşamaktadır. Kuzeyde Türkmenler, güneyde Azerbaycan Türkleri Gulugâh, Ramiyan, Minu-deşt gibi şehirlere yerleşmiştir. Hatta Şahrud kentinin Bestam ve Meyamey nahiyelerinin birkaç köyünde Azerbaycan Türkçesi konuşulmaktadır. Buraları geçtikten sonra Bocnurd/ Biryud kentine ulaşılır. Bocnurd şehri ile Razyan, Goşhane nahiyeleri ve bazı köyleri Türk’tür. Buranın dili Sebzivar, Cüveyn ve Coğatay Türklerinin ağzı ile aynıdır. Bölge Türkleri, Sünni-Şii mezhep ayrılığı tahriklerinden uzak durmalıdır. (http://mehran1. persianblog .com, Haziran 2003) Horasan Türkçesi’nin konuşulduğu saha, aynı zamanda “Horasan Türk Yurdu”nun doğal sınırlarını da vermektedir. Horasan Türk Yurdu’na “Afşar-yurt” diyen İranlı Türk uzmanlar da bulunmaktadır. Horasan Türk Yurdu arazisi, İranlı Türk bilim adamlarınca 124.484 ilâ 140.000 km² olarak kabul edilmektedir. Burada yaklaşık 2.5 milyon Türk dilli halk yaşamaktadır. Bunun 500 bini Meşhed kent merkezinde yaşayan Azerbaycan Türkleri’dir. Doğusunda Türkmenistan ve Afganistan, batısında İran Türkmenistanı, Simnan ve Deşt-i Kevir, kuzeyinde Türkmenistan, güneyinde Rızavi Horasan’ın bazı ilçeleri ile Güney Horasan Bölge Valiliği yer almaktadır. Meşhed ve çevresinde yerli Türkler de meskûndur. Horasan Türk Yurdu’nun coğrafyası, şehirleri, yüzölçümü ve nüfusu hakkında “İran’daki Türk Nüfusu ve İstatistiki Değerlendirmesi” bölümünde de bilgi verilmiştir. Horasan Türkleri, Cumhurbaşkanı Ahmedi Nejad’ı Türkçe pankartlarla karşıladı. Medrese öğrencilerinin taşıdığı pankartlarda, Arap-Fars alfabesi ile “Xoş gelitdireñiz/ Hoş geldiniz” yazılıydı. (http://mehran1.persianblog.com ;12 Kasım 2008)
Çemişkezek ili, Şah İsmail Safevi ve daha sonra Şah Abbas-ı Kebir zamanında Kepkân’a yerleştirilmiştir. (Coğrafyâ-yı Kâmil-i İran, 1.cilt, s.617; Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.11) Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|