Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

11- İslam Qanunları Bu günki Həyatı Xoşbəxt Edə bilərmi?

Bəzən belə deyilir: İslam, Quranın endiyi çağda mövcud olan insanla əlaqədar bütün məsələləri ələ aldığı üçün, onun o çağın cəmiyyətini gerçək xoşbəxtliyə və ogünkü insanları bütün həsrətlərinə qovuşdurmağa kafi olduğunu qəbul edək. Lakin zamanın keçməsi ilə insan həyatının yolları dəyişdi. Bu günki sivilizasiyanın mədəni və sənaye həyatı, on dörd əsr əvvəlinin təbii və primitiv vasitələri ilə məhdud sadə həyatına bənzəməz.

İnsan uzun və yorucu işləri nəticəsində elə bir mədəni təkamül və inkişaf səviyyəsinə çatdı ki, əgər bu inkişaf etmişlik səviyyəs(n)i bir neçə əsr əvvəlinin səviyyəsi ilə müqayisə edilsə bu, iki bənzəməz növün bir-biri ilə müqayisə edilməsi kimi olar. O çağdakı həyatı təşkil etmək üçün qon/qoyulan qanunlar, bu gün kompleks və irəli səviyyədəki həyatın ehtiyaclarını necə qarşılaya bilər? Bu həyat səviyyələrindən biri necə o birisinin yüklərini daşıya bilər?

Cavabım budur: Söz mövzusu iki çağ arasında meydana gələn həyat formas(n)ı fərqliliyi, həyatın ümumi xüsusları ilə əlaqədar deyil. Bu fərqlilik nümunələr və tətbiq edər baxımından etibarlıdır. Başqa bir ifadə ilə insan, bəslənəcəyi qidaya, geyiləcək paltara, sığınacağı və içində oturacağı bir evə, özünü və yüklərini daşıyacaq, bir yerdən başqa bir yerə çatdıracaq vasitələrə, fərdləri arasında yaşayacağı bir cəmiyyətə, soy artımını təmin edəcək əlaqələrə; ticari, sinas(n)ı, iş-işçi və bənzəri münasibətlərə möhtacdır. Bunlar dəyişməz ümumi ehtiyaclardır. İnsan bu fitrətin, bu bünyənin sahibi olduqca və bu insani həyatı var olduqca, ehtiyaclar eyni qalacaq. İlk insan ilə bugünkü insan bu ehtiyaclar baxımından bərabər səviyyədədir.

Söz mövzusu iki çağ arasındakı fərqlilik, insanın maddi ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçün faydalandığı vasitə nümunələri, fərqinə vardığı ehtiyac nümunələri və bu ehtiyacları aradan qaldırma vasitələri baxımındandır.

Məsələn ilk insan tapa bildiyi meyvələrlə, bitkilərlə və ov ətləri ilə sadə və sadə şəkildə bəslənirdi. Bu gün isə kəşfləri və orijinal kəşfləri sayəsində bu primitiv maddələrdən minlərlə növ yemək və içki/içəcək hazırlayır. Bu yemək və içki/içəcək növləri təbiətinə faydalı olan bir çox xüsusiyyətlərə, göz zövqünü oxşayan dəyişik rənglərə, dad al/götürmə duyğusunun xoşlandığı müxtəlif dadlara, toxunmada faydalıq təmin edən müxtəlif formalara, sayılması çətin başqa bir çox xüsusiyyətlərə və hallara sahibdirlər. Birinci qrupdakı yeməklər ilə ikinci qrupdakı yeməklər arasında müdhiş fərq vardır. Amma bu müdhiş fərqlilik, onların hamısının insanın aclığını aradan qaldırmaq və istək atəşini söndürmək üçün faydalandığı qidalar olmalarına istiqamətli bir fərqlilik deyil.

İnsanın söz mövzusu dövrlərin ilkində daşıdıqları ümumi inanclar necə bu dövrün bir əsrdən o biri əsrə dəyişməsi ilə dəyişməyib ilk dövrdəki o birisinə uyğunlaşdırıldı isə, İslamda fitrətin çağırışı və xoşbəxtliyin istəyi uyğun olaraq ortaya qoyulan ümumi qanunlar da ortadan qalxmaz. Bir vasitənin yerinə başqa bir vasitənin keçməsi, bu ümumi qanunların dəyişməsi üçün səbəb ola bilməz.

Fitrətin özü ilə uyğunlaşma qorunduqca, bu mövzuda bir dəyişmə və sapma olmadıqca, ümumi İslami qanunlar üçün dəyişmə söz mövzusu ola bilməz. Lakin əgər qanunlar ilə fitrətin özü arasında uyğun gəlməzlik olsa, İslam sistemi bu qanunlara uyğun gəlməz. Bunların köhnə çağda və ya yeni çağda olmaları bu baxımdan fərq etməz.

Bir də zaman zaman meydana gələn və təbii olaraq sürətlə dəyişən aktual hadisələrə bağlı cüzi hökmlər vardır. Maliyyə, müdafiə etməyə bağlı təhlükəsizlik, nəqliyyat və xəbərləşməyi asanlaşdırma yolları, bələdiyyə xidmətlərinə bağlı tənzimləmələr və bunlara bənzər hökmlər kimi. Bunlar dövlət səlahiyyətlisinin və hökuməti əlində tutan kimsənin təşəbbüsünə buraxılmışdır.

Dövlət səlahiyyətlisi səlahiyyət sahəs(n)i içində bir ailə rəisi mövqesindədir. Dövlət səlahiyyətlisi, bir ailə rəisinin evində qənaətdə ol/tapıla bildiyi kimi, bu mövzularda qərar verib qərarını icra etməklə səlahiyyətlidir. Buna görə dövlət səlahiyyətlisi (veliyyi əmr) cəmiyyətin içindəki və xaricindəki döyüşə, barışa, maliyyəyə və maliyyə xarici sahələrə bağlı ictimai məsələlərdə cəmiyyətin faydasını güdərək və Müsəlmanlarla müşavirə etdikdən sonra qərar verə bilər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür. Amma qərar verincə artıq Allaha söykən/döz." (Al/götürü İmran, 159) Bütün bunlar cəmiyyət işləri haqqındadır.

Bunlar davamlı şəkildə biri ortaya çıxarkən o biris(n)i itən, mənfəətlərin və səbəblərin dəyişməsi ilə dəyişən cüzi (detallara bağlı) hökmlər və qərarlardır. Bunlar Quranın və sünnənin əhatə etdiyi və qüvvədən qalxmalarına imkan olmayan ilahi hökmlərdən başqadır. Bu mövzunu yeri gəlincə detallı şəkildə izah edəcəyik.

12- İslam Cəmiyyətinin Öndəri və Tutumu

İslam cəmiyyətinin öndərliyi (vəlayəti əmri) Peyğəmbərimizin uhdesine buraxılmışdır. Qurani Kərim açıq bir dillə ona itaət etmənin, əmrlərinə uyğun gəlmənin fərz olduğunu bildirmişdir.

Uca Allah belə buyurur: "Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin." (Təğabun, 12) "Biz sənə bu haqq məzmunlu kitabı endirdik ki, insanlar arasında Allahın göstərdiyi kimi hökm verəsin." (Nisa, 105) "Peyğəmbər, möminlər üçün özlərindən daha qabaqda gəlir." (Əhzab, 6) "Da ki: Əgər Allahı sevirsinizsə, mənə yatıl ki; Allah sizi sevsin." (Al/götürü İmran, 31) Quranda bunlar kimi çox sayda ayə var. Bu ayələr Peyğəmbərimizin İslam cəmiyyətinə istiqamətli vəlayətinin ya bəzi ya da bütün istiqamətlərini ehtiva edər.

Bu mövzuda araşdırmaçının məqsədini təmin edəcək üsul, Rəsulu Əkrəmin (s. a. a) həyatını araşdırıb doyurucu miqdarda nəzəri məlumat al/götürmək, arxasından əxlaq, ibadət, muamelat, siyasət, digər, əlaqələr və tətbiqlər sahələrində enən ayələrin bütününə müraciət etməkdir. İlahi vəhyin zövqündən süzərək əldə edilən bu dəlil, bir iki cümləlik sözlərdə ol/tapılmayacaq dərəcədə kafi dilə və təmin edici şərhə malikdir.

Burada araşdırmaçının diqqət göstərəcəyi bir başqa incə nöqtə vardır ki, o da budur: İbadətləri etməyi, cihad əmrini yerinə yetirməyi, həddləri və qisasları tətbiqi və digər İslam hökmlərini ehtiva edən ayələrin çoxunda xitab bütün möminlərə yönəldilməkdədir, yalnız Peyğəmbərimizə xitab edilməməkdədir. Uca Allah belə buyurur:

"Namazı dəstək olun." (Nisa, 77) "Allah yolunda infak edin/əldə et." (Bəqərə, 195) "Oruc tutmaq üzərinizə fərz qılındı." (Bəqərə, 183) "Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən bir birlik olsun." (Al/götürü İmran, 104) "Allah yolunda cihad edin/əldə et." (Maidə, 35) "Allah üçün lazım olduğu kimi cihad edin/əldə et." (Həcc, 78) "Zina edən kişi və qadının hər birinə yüz/üz qırmanc vurun." (Nur, 2) "Oğurluq edən kişinin və qadının əllərini qəti." (Maidə, 38) "Qisasda sizin üçün həyat vardır." (Bəqərə, 179) "Şahidliyi, Allah üçün edin." (Talaq, 2) "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın." (Al/götürü İmran, 103) "Dinin gərəklərini yerinə yetirin və onun haqqında ayrılığa düşməyin." (Şura, 13) "Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçmişdir. İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz? Kim iki topuğu üzərində geri dönsə, Allaha heç bir zərər verməyəcək. Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." (Al/götürü İmran, 144) Bu mövzuda bunların xaricində daha bir çox ayə vardır.

Bu ayələrin hamısından çıxan nəticə budur: Bu din Allahın insanlara yüklədiyi ictimai bir boyadır. O, qulların kafir olmalarına razı deyil. Dinin gərəklərinin yerinə yetirilməsi, insanların bütününün reallaşdıracağı bir vəzifədir. O halda cəmiyyətin işləri, cəmiyyəti meydana gətirən insanların çiyinlərindədir.

Bu mövzuda bəzi fərdlərin digərlərinə görə imtiyazı və xüsusiyyəti yoxdur. Peyğəmbər ilə başqaları bu mövzuda bərabərdir. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam." (Al/götürü İmran, 195) Bu ayənin qeydsiz-şərtsiz ifadəsi göstərir ki, İslam cəmiyyətinin ünsürlərinin cəmiyyətlərinin özü üzərindəki təsiri həm teşrii, həm də yaratma baxımdan ONun tərəfindən göz qarşısında tutulur və O bu təsiri boşa çıxarmır. Uca Allah başqa bir ayədə də belə buyurur: "Allah, yer üzünü dilədiyi qullarına miras buraxar. Yaxşı son, (günahlardan) çəkinənlər üçündür." (Ə'RAF, 128)

Bəli; Peyğəmbərin (s. a. a) çiyinlərində dinə çağırış, yol göstərmə və öyrətmə vəzifələri vardır. Uca Allah belə buyurur: "Peyğəmbər onlara Allahın ayələrini oxucu, onları pisliklərdən təmizləyər, onlara Kitabı və hikməti öyrədər." (Cümə, 2) Rəsulullah (s. a. a), ümmətin işlərini icra etmək, dünyada və axirətdə öndərliklərini boynuna götürmək və həyatda olduqca onlara liderlik etmək üçün Allah tərəfindən təyin olunmuşdur.

Lakin burada araşdırmaçılar tərəfindən göz ardı edilməməsi lazım olan nöqtə budur: Bu yol, Allahın malını taxt sahibi sultanın xəracı sayan, Allahın qullarını onun kölələri qəbul edən, kölələri saydığı Allahın qullarına dilədiyi kimi davranan, onlar üzərində istədiyi kimi hökm edən səltənət suverenliyi yolundan başqa bir yoldur. Yenə bu yol, maddi faydalanma əsasına söykən/dözən demokratik və ya antidemokratik bir ictimai üsul da deyil. Bunlar ilə İslam arasında bənzəməyə, aralarında eynilik qurulmasına maneə, açıq ayrılıqlar vardır.

Bu fərqliliklərin ən əhəmiyyətlilərindən biri budur: Söz mövzusu cəmiyyətlər maddi çıxar əsası üzərinə qurulduqları üçün məşğulluq və istismar etmə ruhu iliklərinə işləmişdir. Bu da insan tahakkümü sistemini doğurar. Bu sistemdə hər şey insanın iradəsinə və kefi davranışlarına bağlanmışdır. Hətta insanın özü belə başqa bir insanın iradəsi altındadır. Suveren insanın digər insana əl atması, istədiyi kimi onu əli altına alması və ondan gözlədiyi hər şeyi əldə etməsi mübah sayılar.

Bu, keçmiş yüz/üz illərdəki kefi monarxiya rəhbərliyidir. Ki bu gün mədəni cəmiyyət qılığında ortaya çıxdı. Bu vəziyyəti güclü millətlərin zəif millətlərə etdikləri zülmlərdə və haqsızlıqlarda görüb dayandığımız kimi, onların tarix tərəfindən yazılan pislikləri ilə əlaqədar xatirələrimizlə də sabitdir.

Keçmiş əsrlərin bir fironu, bir Kayseri və ya bir Kisrası (bir imperatoru) nəşr/təzyiqlərlə, intriqalarla zəifləyər üzərində məramını, istədiyi və arzu etdiyi kimi icra edərdi. Sonra da əgər canı bəhanə bəyan etmək istəsə bütün bu etdiklərinin səltənətin gərəyi olduğu, ölkə sabaha olduğu, dövlətin təməlini gücləndirmək üçün edildiyi bəhanəsinə sığınardı. Etdiklərinin onun dahiliyinin və üstün adam meydana gəlinin haqqı olduğuna inanardı. Qılıncını bu sözdə haqqının dəlili olaraq göstərərdi.

Bu gündə əgər güclü millətlər ilə zəif millətlər arasındakı siyasi əlaqələri dərinliyinə araşdırsan, tarixin və tarixi hadisələrin geri gəldiyini və gözlərəmik qarşısında təkrarlandığını görərsən. Tək keçmişdəki tək adama söykənən forma, hələlik ictimai forma ilə yer dəyişdirdi. Amma ruh eyni ruh, kefi arzu eyni kefi arzudur. Halbuki İslama gəlincə, onun yolu bu kefi arzulardan uzaqdır. Onun dəlili, Peyğəmbərimizin fəthlərindəki və razılaşmalarındakı tətbiqləridir.

İslam xarici cəmiyyətlərin üsulları ilə İslam üsulu arasındakı başlıca fərqlərdən bir başqası da budur: İnsanlıq tarixi boyunca görüldüyü və sənədləşdirildiyi üzrə cəmiyyətlərin seqmentləri arasında, sonu fərdlər arası qarışıqlığa çatan imtiyazlar mütləq vardır. Cəmiyyət seqmentləri arasındakı sərvət, mövqe, mövqe imtiyazları nəticədə cəmiyyətlərdə qarışıqlıq meydana çıxmasını qaçınılmaz edər. Lakin İslam cəmiyyətinin seqmentləri arasında bənzəmə vardır. Bir-birləri arasında prioritet, üstünlük, öyünmə və seçməlik yoxdur. İnsanın mayasının istəyi və imtina edilməz arzusu olan fərqlilik, yalnız təqvadadır və bunun təyin edicisi insanlar deyil, Allahdır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir qadından yaratdıq. Sizi millətlərə və xalqlara ayırdıq ki, tanış olasınız. Allah qatında ən üstün olanınız, pisliklərdən ən çox çəkinəninizdir." (Hucurat, 13) "Yaxşılıqlarda bir-biriniz ilə yarışın." (Bəqərə, 148)

Buna görə İslamda idarə edən ilə idarə olunan, komandir ilə məmur, rəis ilə rəisin əmri altındakılar, azad insan ilə kölə, kişi ilə qadın, zəngin ilə kasıb, böyük ilə kiçik bərabər mövqedədir. Dini qanunların haqqlarında icra edilməsi və ictimai hadisələrdə aralarında sinif fərqliliklərinin olmaması baxımından bu saydıqlarımızın hamısı birdir. Peyğəmbərimizin tətbiqləri bunun dəlilidir. Salam və tərif bu tətbiqi edənin üzərinə olsun.

Bu əhəmiyyətli fərqlərdən biri də budur: İslamda icra etmə gücü, cəmiyyətdə imtiyazlı və seçmə bir zümrənin təkəlində deyil. Tərsinə bu güc cəmiyyətin bütün fərdlərinə məşhurdur. Buna görə hər kəs xeyirə çağırmaqla, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməklə öhdəçiliklidir. İslam cəmiyyətinin üsulu ilə digər cəmiyyətlərin üsulları arasında daha bir çox fərqliliklər vardır ki, bunlar diqqətli araşdırıcıların gözündən qaçmaz.

Bunların hamısı Peyğəmbərimizin həyatında belə idi. Peyğəmbərimizdən sonra cəmiyyət rəhbərliyində iki görüş meydana çıxdı. Müsəlmanların əksəriyyəti cəmiyyətdə bir xəlifənin Müsəlmanlar tərəfindən seçilməsi üsulunu mənimsəyərkən, Şiə Müsəlmanlar xəlifənin Allah və Peyğəmbər tərəfindən nasla təyin olunduğunu, bu xəlifələrin kəlam kitablarında detallı şəkildə izah edildiyi üzrə on iki İmam olduğu fikirini müdafiə etmişlər.

Lakin bu görüş ayrılıqları bir tərəfə, Peyğəmbərimizdən (s. a. a) və zamanımızda olduğu kimi Hz. Mehdinin gaybetinden sonra İslam hökumətinin işi Müsəlmanlara buraxıldığı mübahisə/müzakirəsizdir. Qurandan bu mövzuda çıxan nəticəyə görə cəmiyyətin öndərini Peyğəmbərimizin tətbiqləri uyğun olaraq təyin etmə səlahiyyəti Müsəlmanların əlindədir. Bu da krallıq və ya imperatorluq deyil, imamlıq sistemidir. Təyin olunan öndərin Müsəlmanlara istiqamətli tətbiqləri belə olmalıdır:

Hökmləri dəyişdirmədən qorumaq. Təməl hökmlər xaricində, daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, aktual və yerli hadisələrdə müşavirə qanununu mənimsəmək. Bu mövzudakı dəlil, "Sizin üçün Peyğəmbərdə uyğun gəliləcək gözəl bir nümunə vardır." (Əhzab, 21) ayəsinin yanında, daha əvvəl toxunduğumuz Peyğəmbərimizin öndərliyini vurğulayan ayələrin bütünüdür.

13- İslam Dövlətinin Sərhədi Etibarı və Coğrafi Sərhədlərlə Deyil, İnancla Təyin olunar

İslam, irq əsasına söykənən bölünmənin cəmiyyətin meydana gəlməsində təsirli olması düşüncəsini ortadan qaldırdı. Bu bölünmənin təməl faktorları bədəvilik, qəbilə və oymaq formasındakı həyat və ya yaşanan bölgənin, yurdun fərqliliyidir. Bu iki faktor yəni bədəvilik ilə yaşanan yerlərin fərqliliyi, isti iqlim, soyuq iqlim, quraq arazı, məhsuldar torpaq kimi təbii səbəblərin ikinci dərəcədə təsirli olmaları yanında insan növünün xalqlara, qəbilələrə ayrılmasının, dillərinin və rənglərinin dəyişik olmasının iki təməl faktorudur. Bu mövzu yerində açıqlanmışdır.

Sonra bu iki faktor hər qövmün yer üzünün bir parçasını sahiblənməsinə gətirib çıxardı. Bu sahiblənmə qövmlərin həyata bağlı işlərinə, güclərinə və şiddətlərinə görə reallaşdı. Qövmlər bu yer üzü parçasını özlərinə təsis edərək onu yurd deyə adlandırdılar. Qövmlər bu torpaq parçası üzərində yaşamağa alışdılar və onu bütün gücləri ilə başqalarına qarşı müdafiə edirlər.

Hərçənd qövmləri bu vəziyyətə itələyən faktor, fitrətin aradan qaldırılmasını istədiyi bəzi təbii ehtiyaclardır. Tək bu bölünmədə, insan növünün tək cəmiyyət halında həyata istəyi formasındakı fitri arzu ilə ziddiyyət təşkil edən bir xüsusiyyət vardır. Təbiət dağınıq güclərin bir araya gəlməsini, uyğunlaşmalarını, yığılaraq və birləşərək güclənmələrini istər. Bu qaçınılmazdır. Təbiət, bunu arzuladığı faydalı məqsədə tam və əlverişli şəkildə çatmaq üçün istər. Bu qayda, maddənin təməl halında görülər. Maddə element halından... bitkiyə, daha sonra bitkidən canlıya və sonra canlıdan insana keçir.

Halbuki yurdlar bəzindəki bölünmələr, millətləri, digər yurdlarda yaşayan cəmiyyətlərdən ayrılma əsası üzərində birləşməyə sövq edər. O zaman hər hansı bir yurd üzərində yaşayan cəmiyyət, digər yurdlarda yaşayan vahidlərdən ruh və bədəndə ayrılmış bir ictimai vahidə çevrilər. Beləcə insanlıq birləşmədən və bir araya gəlmə idealından uzaqlaşaraq, parçalanmanın və dağınıqlığın əslində qaçındığı çətinliklərinə dözmək məcburiyyətində qalar.

Ortaya yeni çıxan bir cəmiyyət vahidi, ortada olan digər cəmiyyət vahidlərinə qarşı insanın digər təbii obyektlərə davrandığı kimi davranar. Yəni o insan vahidlərini məşğulluq edər, istismar edər. Dünyanın başlanğıcından bu günə qədər əsrlər boyu əldə edilən təcrübələr bunun şahididir. Daha əvvəlki araşdırmalar əsnasında köçürdüyümüz ayələr, bu mövzunu Qurandan kifayət dərəcədə faydalanmamızı təmin edəcək səviyyədədir.

İşdə İslamın bu ayrılıqları, dağılmaları və fərqliləşmələri ortadan qaldırmasının səbəbi budur. İslam eyni səbəb ilə cəmiyyəti tabelik, irq və yurd təməli üzərinə deyil, inanc təməli üzərinə qurmuşdur. Hətta faydalanmağı özü ilə gətirən evlilikdə və miras al/götürmədə göz qarşısında saxlanılan qohumluqda belə inanc bağı əsas qəbul edilmişdir. Bu iki sahədəki təməl səbəb, xana və yurd birliyi deyil, tövhid inancı ortaqlığıdır.

Bunun ən gözəl nümunələrindən birini bu dinin qanuni sistemini araşdırarkən görərik. Bu din heç bir vəziyyətdə qanunlarda bu qanununu göz ardı etmiş deyil. İslam cəmiyyəti, yerinə yetirməklə və ayrılığa düşməməklə öhdəçilikli olduğu kimi, nəşr/təzyiq altında və məğlub vəziyyətdə olduğu dövrlərdə də əlindən gəldiyi qədər bu dini canlandırmaqla və onun sözünü ucaltmaqla öhdəçiliklidir. Bu ölçüyə görə tək bir Müsəlman belə bu qanunu mənimsəyib əlindən gəldiyi qədər gərəklərini yerinə yetirməklə öhdəçiliklidir. Əlindən gələn şey, yalnız inanclara ürəkdən bağlanmaqdan və üzərinə fərz olan əməllərə işarə etməkdən ibarət olsa, bu vəzifəs(n)i yerinə yetirməklə mükəlləfdir.

Bundan da aydın olur ki, İslam cəmiyyəti elə bir model meydana gətirmiş ki, bu modelin suverenlik, asılılıq, qalibiyyət, məğlubiyyət, inkişaf etmişlik, geri qalmışlıq, meydana çıxma, gizli qalma, güclülük və zəiflik kimi vəziyyətlərin və farazi mövqelərin hamısında yaşaması mümkündür. Quranın xüsusilə takıyye mövzusundakı ayələri bunun dəlilidir. Uca Allah belə buyurur: "Ürəyi iman ilə dolu olduğu halda inkarçılığa çətinlik çək/məcbur edilən kimsə müstəsna olmaq üzrə kim iman etdikdən sonra Allahı inkar etsə... Onların üzərinə Allahdan bir qəzəb vardır..." (Nəhl, 106) "Ancaq onlardan (kafirlərdən) qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa..." (Al/götürü İmran, 28) "Gücünüzün çatdığı qədər Allahdan qorxun." (Təğabun, 16) "Ey iman edənlər, Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa eləcə qorxub çəkinin və ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün." (Al/götürü İmran, 102)

14- İslamın Hər İstiqamətiylə İctimai Olması

Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi "...topluca stabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun və Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çatasınız." (Al/götürü İmran, 200) ayəs(n)i və Qurandakı daha bir çox ayə bunun dəlilidir.

İslamda sistemlər və hökmlər kimi ancaq cəmiyyət halında reallaşdırılması mümkün olan bütün sahələrdə ictimailik güdülmüş və əsas alınmışdır. Bu güdülmədə bu sahələrin hər birinə uyğun düşən cəmiyyət növü, o alan/sahə üçün mümkün olan və məqsədə çatdıran əmrlər və təşviqlər istifadə edilmişdir. Araşdırmaçının bu mövzuya bağlı araşdırmalarında bu iki istiqaməti birlikdə göz qarşısında saxlaması lazımdır:

Birinci istiqamət; hökmlərdə gördüyümüz fərqliliklərdir. Məsələn şəriət tündçü, cihad mövzusunda müdafiə etmədə müvəffəqiyyət təmin edəcək səviyyədə olan bir qanuni tənzimləməni və birbaşa olaraq ictimai vəzifələndirməyi mənimsəmişdir. Bu bir növ hökmdür. Yenə şəriət tündçü, gücü çatanlar və bəhanəs(n)i olmayanlar üçün oruc tutmağı və həccə getməyi fərz etdi. Bunun lazımlı nəticəs(n)i insanların orucda və həccdə birlik meydana gətirmələridir.

Bu birlik, Ramazan və Qurban bayramları ilə bu bayramlarda qılınması qanuniləşdirilən bayram namazları ilə tamamlandı. Bunların yanında buluq çağına çatan mükəlləfin hər birinə gündəlik namazlar fərz qılındı, amma bu namazların camaatla qılınmaları fərz qılınmadı. Lakin bu boşluq, aralarında dörd fersahlık bir məsafə olan həftədə bir qılınacaq Cümə namazlarında camaat meydana gətirmənin şərt qaçılması ilə dolduruldu. Bu da başqa bir hökmdür.

İkinci istiqamət də budur: Şəriət tündçü, az əvvəl izah etdiyimiz kimi, bəzi mövzularda toplu halda olmağı birbaşa fərz etdi. Lakin birbaşa camaat olmağı fərz etmədiyi bəzi mövzularda camaatlaşmağı israrla tövsiyə etdi. Məsələn fərz namazları camaatla etmək kimi. Fərz namazları camaatla etmək, əslində müstəhəb bir sünnədir. Lakin müstəhəb olan bu tətbiq üzərində sünnə reallaşmış və camaatla qılınması bir sünnə halına gəlmişdir. İnsanların da bütün sünnələri tətbiqləri lazımdır. [17] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>

Peyğəmbərimiz (s. a. a) camaatla namaz qılmağa qatılmayan bir qrup haqqında belə buyurdu: "Məsciddə namaz qılmağı tərk edən bir qrup haqqında harada isə belə bir əmri verəcəyik. Evlərinin önünə odun yığılsın, bu odunlar alovlandırılsan da evləri atəşə verilsin." Peyğəmbərimizin bütün sünnələrində izləniləcək yol budur. Müsəlmanların hansı vəsilə ilə mümkün olsa və nə bahasına olursa olsun, onun sünnələrinə diqqət göstərmələri lazımdır.

Bunlar Quran və sünnəyə söykənən içtihat yolu ilə araşdırılacaq mövzulardır. Bunları açıqlamaq İslam fiqhinin səlahiyyətindədir.

İslamın insanları mənimsəməyə çağırdığı ibadətə, muamelata və siyasətə bağlı davranışlar, yaxşı əxlaq və təməl məlumatlar sahələrində cəmiyyətə açıq olmağı güddüyü gerçəyi işıqlığa qovuşduqdan sonra burada araşdırmağı başqa bir istiqamətə çevirmək lazımdır ki, İslam təməl məlumatlarının bütünündə belə ictimai bir dindir.

İslamın insanları fitrət dininə çağırarkən bu çağırışını, bu dinin şübhə edilməz bir açıq gerçək olduğu tezisinə söykədiyini görərik. Bunu ifadə edən Quran ayələri çoxdur və burada köçürülmələrinə ehtiyac yoxdur. Bu yanaşma, dəyişik idraklara istiqamətli ilk uzlaşma və yaxınlıq qurma adım/addımıdır. Çünki idraklar, fərqliliklərinə, əxlaq və instinkt qeydlərinə asılı olmalarına baxmayaraq "haqqa uyğun gəlmək lazımdır" qanununu mənimsəməkdə ixtilaflı deyildirlər.

Sonra görürük ki, İslam hər hansı bir mövzuda işıqlandırıcı məlumat edə bilməmiş, dəlilləri açıq bir şəkildə qəbul edə bilməmiş kəsləri, bu dəlillər qulaqlarına gəlmiş olsa belə, üzrlü sayır. Uca Allah belə buyurur: "Beləcə həlak olan bilə-bilə həlak olsun. Həyatda qalan da bilə-bilə həyatda qalsın." (Ənfal, 42) "Tək və çarəsiz qalan, heç bir çıxar tapa bilməyən, əzilmiş kişilər, qadınlar və uşaqlar bu hökmün xaricindədirlər. Belələrini Allahın bağışlaması ümid edilər. Heç şübhəsiz Allah bağışlayıcı və bağışlama edecidir." (Nisa, 98-99) Ayənin mütləqliyinə və "çarəsiz qalan, heç bir çıxar yol tapa bilməyən" ifadəsinin mövqesinə diqqət yetir. Bu yanaşma, özünü düşünməyə səlahiyyətli, araşdırmağa və irdələməyə qabiliyyətli görən hər düşünən kimsəyə, din məlumatları ilə əlaqədar mövzularda düşünmə, onları anlamaqda dərinləşmə və haqqlarında görüş sahibi olma mövzusunda tam bir azadlıq tanımaqdadır. Üstəlik Quran ayələri düşünməyə, başı işlətməyə, xatırlatmağa və öyüd al/götürməyə istiqamətli təşviqlərlə, etina etdirmələrlə doludur.

Zehni və xarici qaynaqlı faktorların təsəvvür, təsdiq, nəticəyə çatma və hökm vermə baxımından anlayışa qabiliyyətləri üzərində təsirli olduqları bilinən bir gerçəkdir. Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, bu da İslam cəmiyyətinin dayağını meydana gətirən əsaslara çatmada fərqliliklərə gətirib çıxarar.

Tək psixologiyanın, əxlaq elminin və sosiolojinin məlumatlarına görə, iki insan arasındakı anlayış və qavrayış fərqi bu faktorlardan birinə söykən/dözər:

a) Ya adam eqoist əxlaq və ərdəmli və aşağı bacarıqlardan ibarət olan/yaranan iç xüsusiyyətlər baxımından fərqlidir. Bu vəziyyət, zehini təsir edən fərqli qabiliyyətlər baxımından insanla əlaqədar məlumatlar və bacarıqlar mövzusunda böyük təsirə malikdir. İnsaflı insanın idrakı ilə zehinində meydana gətirdiyi hökm, inadçı və bərk/qatı bir insanın idrakı və hökmü kimi deyil. Mülayim və məlumat qarşısında ciddi bir insanın nəticəyə çatması, tələsikçi, fanatik, havalı, hər başdan çıxan səsə qananıl fövri və hara çatmaq istədiyini, nə əldə etmək istədiyini bilməyən kaypak bir insanın nəticəyə çatması kimi olmaz.

Dini tərbiyə bu fərqliliyi aradan qaldırmağa kifayətdir. Çünki bu tərbiyə dinin təməllərini meydana gətirən məlumatlarla və mədəniyyətlə uyğun olacaq şəkildə və bu təməl məlumatlarla uyğun gələcək əxlaqi ərdəmləri meydana gətirəcək xüsusiyyətdə ortaya qoyulmuşdur. Uca Allah belə buyurur: "Dedilər ki, ey qövmümüz! Biz Musadan sonra onun əlindəkini təsdiqləyici olaraq enən, haqqa və doğru yola çatdıran bir kitab dinlədik." (Əhqaf, 30) "Allah, razılığı arxasında qaçanları bu kitab sayəsində salamatlıq yollarına çatdırar. Onları, öz icazəs(n)i ilə, qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar, doğru yola çatdırar." (Maidə, 16) "Uğrumuzda cihad edənləri qətiliklə bizə çatdıracaq yollara çatdırarıq. Allah yaxşı işlər edənlər ilə bərabərdir." (Ənkəbut, 69) Bu ayələrin yuxarıda söylədiklərimizə tətbiq etdiyi açıqdır.

b) İnsanlar arasındakı anlayış fərqləri, fərqli davranışlardan da qaynaqlana bilər. Çünki günahlar, müxtəlif insani həvəslər və bu kateqoriyaya girən müxtəlif qışqırdılmalar və vəsvəsələr insana, xüsusilə də sıravi saf insana xarab düşüncələr təlqin edər, onun zehinini şübhə sızmalarına və batil görüşlərin zəbtinə hazır hala gətirər. O zaman anlayışlar fərqliləşər və haqqa uyğun gəlməkdən sapar.

İslam bunun üçün də kafi çarə gətirdi: Bir dəfə cəmiyyətə davamlı olaraq dinə çağırış etməyi əmr etdi. İkinci tədbir olaraq bütün cəmiyyəti yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirməklə öhdəçilikli tutdu. Üçüncü tədbir olaraq da zehinlərində xəstəlik və şübhə olanlardan uzaq dayanmağı əmr etdi. Uca Allah belə buyurur: "Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən bir birlik olsun." (Al/götürü İmran, 104) Yaxşılığa çağırmaq, təlqin və xatırlatma yolu ilə doğru inancı gücləndirər, onun ürəklərə yerləşməsini təmin edər.

Yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək də haqq inancların ürəklərə yerləşməsinə mane olan şeylərin ortaya çıxmasını önləyər. Uca Allah belə buyurur: "Ayələrimiz haqqında nalayiqliyə dalanları gördüyündə, (bu adamlar) başqa bir sözə keçənə qədər onlardan üz çevir. Əgər şeytan sənə bunu unutdursa, xatırladıqdan sonra əsla/çəkin o zalımlarla birlikdə oturma. Günahlardan çəkinənlərə onların hesabından heç bir məsuliyyət yoxdur. Lakin bəlkə qorunarlar deyə bir xatırlatmadıyar. Dinlərini lağ/alay-əyləncə mövzusu edən və dünya həyatına adanan kəsləri burax da Quran vasitəçiliyi ilə bunu xatırlat ki, əyri davranışlarının, günahlarının əsiri olan kimsə Allah xaricində nə bir kömək edici və nə bir vasitəs(n)i tapa bilər." (Ən'am, 68-70)

Görülür ki uca Allah, ilahi məlumatlar mövzusunda işarə yolu ilə və ya deyilənin bir gərəyi olaraq şübhə oyandırıcı, qarşı çıxıcı və ya lağ/alayçı danışmalara dalanılların söhbətlərinə qatılmağı qadağan edir. Uca Allah bu cür danışmaların səbəbinin, təməl məlumatları mövzusunda ciddilikdən məhrum olmaq; təməl məlumatlarını oyun, əyləncə və lağ/alay mövzusu etməkdən qaçınmayan bir məsuliyyətsizliyə əsir olmaq olduğunu xatırladır. Yenə xatırladır ki, bu tutumun qaynağı dünya həyatına qapılmaqdır və bu xəstəliyin dərmanı sağlam təhsil və uca Allahın mövqesini xatırlatmaqdır.

c) İnsanlar arasındakı anlayış fərqliliyi, xarici faktorlardan da qaynaqlana bilər. Oturulan yerin uzaqlığı, dini məlumatların insana çata bilməməsi və ya az ya da təhrifə uğramış olaraq çatması. Yaxud bu fərqlilik insanın dini məlumatları doğru şəkildə qavramasına mane olacaq anlayış qeyri-kafiliyindən qaynaqlana bilər. Mizaç xüsusiyyətindən irəli gələn başsızlıq və axmaqlıq kimi.

Bunun müalicəsi, təbliği yaymaq və çağırışda, təhsildə yumşaq bir rəftar geyinməkdir. Bu iki tədbir, İslamın təbliğ metodunun xüsusiyyətlərindəndir. Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Mənim yolum budur. Mən və mənə uyanlar insanları bəsirətlə Allaha çağırarıq." (Yusuf, 108) Bilinən bir gerçəkdir ki, təbliği bəsirətlə edən kimsə, onun ürəkləri nə nisbətdə təsir edəcəyini, dinləyənlərin və təlqinə hədəf olanların dəyişik olması ilə hansı dəyişik təsir etmə formalarının ortaya çıxacağını bilər. Buna görə bəsirətli təbliğ vəzifəlisi hər kəsə ancaq zehini tutumunun qaldıracağı qədər təbliğ edər.

Həm Sünni həm də Şiə kanallardan rəvayət edildiyinə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurur: "Biz peyğəmbərlər birliyi, insanlarla ağıllarına görə danışarıq." Uca Allah da belə buyurur: "Hər qəbilədən bir qrup dini yaxşıca öyrənmələri və qövmlərinə döndükləri zaman qorxub çəkinmələri ümidiylə onları xəbərdar etmələri üçün səfərə çıxmaları lazım deyil idimi?" (Tövbə, 122)

İşdə bunlar, inanclarda anlayış fərqliliyinin meydana gəlməsini önləyəcək və ya meydana gəlmiş olan belə bir fərqliliyi aradan qaldıracaq tədbirlərdir.

İslam, cəmiyyəti qarışıqlığa və həll edilməyə aparacaq ayrılığın sızmalarından qorumaq üçün bunların kənarında bir ictimai prinsip təklif edir. Uca Allah belə buyurur: "Bilin ki, doğru olan mənim yolum budur; ona yatıl. Dəyişik yollara qapılmayın; onlar sizi parça parça edib Allah yolundan ayırarlar. Ola ki, pisliklərdən çəkinərsiniz deyə Allah sizə bunları tövsiyə etdi." (Ən'am, 153) Ayədə izah edilən budur: Müsəlmanların birlikdə doğru yola uyğun gəlmələri və digər yollara sapmaqdan qaçınmaları, onları ayrılıqlara düşməkdən qoruyan, birlik və bütünlüklərini itirməmələrini təmin edən bir tədbirdir.

Bir başqa ayədə uca Allah belə buyurur: "Ey iman edənlər, Allahdan necə qorxub-çəkinmək lazımdırsa, eləcə qorxub çəkinin və ancaq Müsəlmanlar olaraq ölün. Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın..." (Al/götürü İmran, 102-103) Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, "Allahın ipi"ndən məqsəd, ya İslam dininin məlumatlarının gerçəklərini açıqlayan Quran və ya bundan az əvvəlki ayədən aydın olacağı üzrə Quran və Peyğəmbərimizdir. Bir əvvəlki ayədə uca Allah belə buyurur: "Ey iman edənlər, əgər özlərinə kitab verilənlərdən hər hansı bir qrupa boyun əyəcək olsanız, sizi imanınızdan sonra təkrar küfrə çevirərlər. Allahın ayələri sizə oxunurkən və Onun Peyğəmbəri aranızdaykən necə olur da inkar edirsiniz? Kim Allaha sıx yapışsa, artıq əlbəttə o, dümdüz yola çatdırılmışdır." (Al/götürü İmran, 100)

Bu ayələr bunları göstərir: Müsəlmanların din məlumatları ətrafında birləşmələri, fikri həmrəylik meydana gətirmələri, öyrətmək və öyrənməkdə köməkləşmələri, hər düşüncə və içlərinə düşən hər şübhə hadisəsində özlərinə oxunan ayələrə sığınmaları, ayrılığın kökünü qırxmaq üçün bu ayələr üzərində dərinliyinə düşünmələri lazımdır. Uca Allah buyurur ki: "Quranı düşünmürlərmi? Əgər Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, içində bir-birini tutmaz çox şey tapardılar." (Nisa, 82) "Biz bu nümunələri insanlara veririk. Onların mənalarını yalnız məlumatlı kəslər qavraya bilər." (Ənkəbut, 43) "Əgər bilmirsinizsə, zikr əhlinə problem/sualın." (Nəhl, 43) Bu ayələrdə Quranı dərinliyinə araşdırmanın ya da belə bir araşdırmağı edənlərə müraciət etmənin görüş ayrılıqlarını ortadan qaldıracağı ifadə edilir.

Yenə Qurani Kərim, dinin yükünü daşıyan Peyğəmbərimizə müraciət etmənin Müsəlmanlar arasındakı düşüncə ayrılıqlarını ortadan qaldırdığını və onlara uyğun gəlmələri lazımlı olan haqqı açıqladığını vurğulayır. Uca Allah belə buyurur: "Sənə də zikri endirdik ki özlərinə endiriləni insanlara açıklayasın ta ki, düşünüb öyüd al/götürsünlər." (Nəhl, 44)

Bu ayə də buna yaxın mənadadır: "Halbuki əgər o xəbəri Peyğəmbərə və özlərindən əmr sahiblərinə (ululemre) aparsadılar, aralarından işin iç üzünü araşdırıb çıxaranlar onun nə olduğunu bilərdilər." (Nisa, 83) "Ey inananlar! Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin. Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz -Allaha və axirət gününə inanırsınızsa- onu Allaha və Rəsula aparın. Bu, (sizin üçün) daha xeyirli və şərh baxımından daha gözəldir." (Nisa, 59) İşdə İslamda ictimai düşüncənin formas(n)ı belədir.

Bundan aydın olur ki bu din, özünə xas ilahi məlumatlarını qoruma əsasına söykən/dözdüyü kimi, insanlara əskiksiz bir düşüncə azadlığı da təmin edir. Bundan çıxarılacaq nəticə budur: Müsəlmanların dinlərinin gerçəkləri üzərində birlikdə və bir-birləri ilə əlaqəli olaraq düşünmələri, dinlərinin məlumatları üzərində düşüncə və içtihat formasında zehini əmək vermələri lazımdır. Əgər bu gerçəklərin və məlumatların hər hansı biri haqqında şübhəyə düşsələr və ya bu məlumatlara və gerçəklərə zidd bir görüşə çatsalar, bunda bir qorxu yoxdur. Tək söz mövzusu şübhənin və ya zidd görüş sahibinin fikirini, ictimai bir düşünmələ Qurana ifadə edərək irdələnilməsini təmin etməsi lazımdır. Əgər bu irdələmə problemini həll edə bilmirsə, onu Peyğəmbərə və ya onun yerini tutanlara ifadə edər. Beləcə şübhəsi işıqlanar və fikiri əsassızsa bu əsassızlığın fərqinə varar. Uca Allah belə buyurur: "Onlar ki, sözü dinlərlər və onun ən gözəlinə uyğunlaşdırar. İşdə onlar Allahın özlərini doğru yola çatdırdığı kəslərdir və ağıl sahibləri onlardır." (Zumər, 18)

Açıqladığımız bu inanc və düşüncə azadlığı, az əvvəl sözünü etdiyimiz fərdi fikiri ifadə edilən mərcilərə təqdim etmədən ortaya atmaq və xalq arasında yaymaq demək deyil. Belə etmək, möhkəm olan cəmiyyətin təməlini sarsıdacaq ixtilaflara gətirib çıxarar.

Bu yol, cəmiyyətin özünə xas həyatını (orijinal şəxsiyyətini) qorumaq surətiylə düşüncə səviyyəsini inkişaf etdirməsinin önündəki qapıları açacaq tənzimləmələrin mümkün olan ən gözəl yoludur. İnancların vicdanlara söykədilməsi, ürəklərə möhür vurulması, zorla/məcbur et və nəşr/təzyiq ilə insandakı düşünmə qabiliyyətinin öldürülməsi və bunun üçün qamçı ya da qılınc istifadə edilməsi ya da kafir elan etmə, sürgün etmə, cəmiyyətdən xaricləmə və heç kim ilə görüşdürməmə yoluna müraciət edilməsi, Haqq Təalanın və haqq dinin buna razı olması ya da bu üsulu dəstəkləyən tədbirləri qanuni görməsi düşünülməz. Bu üsul bir Xristianlıq ayıbıdır. Kilsə tarixi bu növdən məhkumluqlarla və nəşr/təzyiqlərlə doludur. -Xüsusilə miladi on beşinci ilə on altıncı əsrlər arasında bu növdən tətbiqləri çox sıxdır.- Kilsənin bu cür zülmləri, zorbaların və tağutların zülmlərindən belə daha çirkin və daha betərdir.

Lakin biz Müsəlmanlar, təəssüf ki,, bu neməti və bu nemətin qazancları olacaq olan cəmiyyətə məşhur düşüncə ilə inanc azadlığını itirdik. Eynilə Allaha qarşı vəzifələrimizi etməmənin nəticəs(n)i olaraq uca Allahın bağışladığı digər bir çox nemətdən özümüzü məhrum edişimiz kimi. (Çünki uca Allah tutumunu pozmayan heç bir cəmiyyətin sahib olduğu neməti əlindən almaz.) Bu nankorluğun nəticəs(n)i olaraq cəmiyyətimizdə Xristian kilsəsinin tutumu suveren oldu. Bunu da ürəklərin ayrılması, parçalanma görünüşləri və məzhəb bölünmələri izlədi. Allah bizi bağışlasın. Bizi razılığını qazandıracaq davranışları etməyə müvəffəq etsin və doğru yoluna çatdırsın.

15- Haqq Dinin Dünyaya Suverenliyi və Nəticənin Təqvaya Aid Olması

İnsan növü, özünə hədiyyə edilən fitri quruluşu səbəbi ilə gerçək xoşbəxtliyi istər. Bu da ancaq ictimai həyat əsasında nəfsinə dünyəvi və ührəvi həyatdan pay təmin edərək orqanik və ruhi həyatının taxtına oturmasıyla reallaşar. Daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə bu, İslamın və tövhid dininin də özüdür.

İnsanlığın məqsədi istiqamətindəki irəliləməsi və kamalının doruğuna yüksəlməsi müddətində görülən sapmalara gəlincə, bunlar fitrətin hökmünün etibarsız oluşundan deyil, tətbiqdəki səhvlərdən qaynaqlanmışdır. Yaradılışın güddüyü məqsəd isə, ər və ya keç qətiliklə reallaşacaq.

Uca Allah belə buyurur: "Ey Məhəmməd, Allahı bir bilici olaraq yüzünü düz dinə çevir, Allahın yaratma qanununa uyğun olaraq dinə dön ki, O insanları ona görə yaratdı. İşdə doğru din budur. Lakin insanların çoxu bunu bilməz (Allah demək istəyir ki, hərçənd çoxu insanların fitrətləri bu gerçəyi xülasə halında bilir, amma insanlar onu detallı və dəqiq olaraq bilmirlər)... Belə edərlər ki, özlərinə verdiyimiz nemətə nankorluq etsinlər. Haydı bir az maddi fayda təmin edib əylənin baxaq. Yaxında sonunuzun nə olduğunu öyrənəcəksiniz... İnsanların əlləri ilə işlədikləri pisliklər üzündən quruda və dənizdə fəsad çıxdı. Allah bəlkə dönərlər deyə onlara etdiklərinin bir hissəsinin cəzasını daddırır." (Rum, 30-41)

Bir başqa ayələrdə də belə buyurur: "Allah elə bir birlik ortaya çıxaracaq ki, Allah onları sevdiyi kimi onlar da ONU sevərlər. Onlar möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli davranarlar. Allah yolunda cihad edərlər. Heç kimin tənqidindən və qınamasından çəkinməzlər." (Maidə, 54) "And olsun biz zikrdən (Tövratdan) sonra Zəburda da 'yer üzünə mütləq saleh qullarım varis olacaq' deyə yazdıq." (Ənbiya, 105) "Nəticə, təqvanındır." (Taha, 132)

Gərək bunlar gərəksə bənzəri mənanı verən ayələr, bizə İslamın tam bir üstünlük quracağını və dünyaya bütünü ilə suveren olacağını xəbər verir.

Belə deyənlərin sözlərinə qulaq asma: Əfəndim İslam tarixdə müəyyən bir üstünlük qurdu. Onun günləri tarix zəncirinin bir halqası idi. Tarixin sonrakı halqaları üzərində müəyyən nisbətdə təsirli oldu. İndiki sivilizasiya fərqində olaraq və ya olmayaraq ona söykən/dözdü. Lakin bir daha tam bir üstünlük qurması, yəni bütün maddələri, şəkilləri və məqsədləri ilə bir din hökuməti meydana gətirməsi, insan təbiətinin qəbul edə bilməyəcəyi və əsla qəbul etməyəcəyi bir ehtimaldır. Bu xüsusiyyətdə bir təcrübəsi heç olmamışdır ki, xarici dünyada meydana gələcəyinə və insan növü üzərində tam bir hakimiyyət quracağına güvənilsən.

Onlar elə deyir; amma sən bilirsən ki, bizim üzərində danışdığımız mənas(n)ı ilə İslam, insan növünün məqsədi və kamal nöqtəsidir. İnsan fərqinə olaraq ya da olmayaraq instinkti ilə o məqsədə yönəlmişdir. Bir çox varlıq növlərindən əldə edilən qəti təcrübələr, onların yaranmaları ilə uyğun məqsədlərə yönəlmiş olduqlarını, özlərini bu məqsədlərə yaradılış nizamının sövq etdiyini sübut edirlər. İnsan bu varlıqlar bütünündən ayrı və qopuq deyil.

Üstəlik, günümüz dünyasının insan cəmiyyətlərində etibarlı olan heç bir sistem, heç bir yol, meydana çıxışında, varlığını davam etdirməsində və suverenliyində qəti bir keçmiş təcrübəyə söykən/dözməmişdir. İşdə Hz. Nuhun, Hz. İbrahimin, Hz. Musanın və Hz. İsanın şəriətləri. Bunlar zamanlarında ortaya çıxmış və insanlar arasında etibarlı olmuşlar. Brahmanın, Budanınıl, Manenin və digər öndərlərin gətirdikləri sistemlər də elədir.

Demokratiya, Kommunizm və başqaları kimi maddi sivilizasiya sistemləri də belədir. Bunların hamısı heç bir keçmiş təcrübəyə söykən/dözmədən müxtəlif insan cəmiyyətlərinə müxtəlif tətbiq formaları ilə etibarlı və suveren olmuşlar.

Tək ictimai sistemlərin ortaya çıxa bilmələri və cəmiyyətdə kökləşə bilmələri üçün, məqsədlərinə çatma yolunda yorğunluğa və bezginliyə məğlub olmayacaq səviyyədə güclü tərəfdarlar, qəti qərarlar və uca səylər lazımlıdır. Zamanın insan iradəsini dayandıra biləcəyini, səylərin boşa gedəcəyini əsla/çəkin sanma. Bu baxımdan Rəhmanı məqsədlər və ideallar ilə şeytanı olanlar arasında fərq yoxdur.