Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

7- Ağıl Məntiqi və Duyğu Məntiqi

Duyğu məntiqi, insanı dünya mənfəətinə çağırar, ona doğru qışqırdar. Əgər bir davranışa mənfəət yoldaşlıq edər də insan bunu hiss etsə, duyğu onu atəşlər; onu xəbərdar edib hərəkət keçirməkdə şiddətli coşğunluq göstərər. Amma insan əgər bir davranışda mənfəət hiss etməz isə, duyğu o mövzuda donuq və soyuq qalar. Ağıl məntiqi isə insanı haqqa uyğun gəlməyə sövq edər və bunun insana ən yaxşı şəkildə faydalı olacağı fikirində olar. Bu davranışın bərabərində mənfəət olduğunu hiss etsin və ya etməsin, fərq etməz. Çünki Allah qatındakı mükafat daha xeyirli və daha davamlıdır. İndi duyğu məntiqi ilə ağıl məntiqini müqayisə etməmizə yarayan iki nümunə verək. Məşhur muallaka şairi Anterenin bu beyti duyğu məntiqinə nümunədir.

"Nəfsim nə vaxt coşar və daşsa ona deyərəm ki / Yerində dayan. Ya təriflənər ya rahatlayarsan."

Şair bunu demək istəyir: Nəfsim, döyüşün sarsıdıcı və qorxunc səhnələrində nə vaxt sarsılsa, ona belə deyərək özünü sakitləşdirməyə işlə/çalışaram: Sakit/sakin ol! Əgər öldürülsən insanlar müqavimət göstərdiyin və döyüşdən qaçmadığın üçün səni tərifləyərlər. Əgər düşmənini öldürsən rahatlayar, məqsədinə çatarsan. O halda hər iki vəziyyətdə də stabillik faktor, müqavimət göstərməyin xeyirlidir.

Uca Allahın bu buyruğu isə ağıl məntiqinin nümunəsidir: "Onlara da ki: Başımıza gələnlər yalnız Allahın alınımıza yazdıqlarıdır. Bizim mövlamız Odur. Möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər. Də ki: Bizim üçün gözlədiyiniz nəticə iki yaxşıdan, yəni zəfərdən və ya şəhid olmaqdan biri deyilmi? Biz isə Allahın sizi ya birbaşa öz tərəfindən ya da bizim əlimizlə əzaba uğratmasını gözləyirik. Gözləyin baxaq, biz də sizinlə birlikdə gözləyirik." (Tövbə, 51-52)

Bu ayədə belə deyilmək istənir: Bizim vəlilik və zəfər qazanma işimiz uca Allaha aiddir. Başımıza gələn yaxşılıq və pislik üçün yalnız ONun bizə vəd etdiyi özünə təslim olmanın və dinini mənimsəmənin mükafatını istəyirik. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Çünki Allah yolunda çəkəcəkləri hər susuzluq, dözəcəkləri hər yorğunluq, qarşılaşacaqları hər aclıq, kafirləri hirsləndirəcək hər bir qarış torpağa ayaq basmaları, düşmənin zərərinə qazanacaqları hər növ müvəffəqiyyət qarşılığında mütləq hesablarına yaxşı əməl yazılar. Heç şübhəsiz Allah yaxşı işlər edənlərin mükafatını məhv etməz. Etdikləri kiçik-böyük bütün maddi xərcləmələr və aşdıqları hər vadi mütləq hesablarına yazılar ki, Allah işlədikləri yaxşılıqları ən gözəl qarşılıqlarla mükafatlandırsın." (Tövbə, 120-121)

Vəziyyət belə olunca əgər bizi öldürsəniz ya da sizdən başımıza bir pislik gəlirsə, Rəbbimiz qatında böyük mükafat və gözəl aqibət bizim olar. Yox, əgər biz sizi öldürsək və ya sizə bir zərbə vursaq, böyük mükafat, gözəl aqibət və dünyada düşmənimizi tepelemiş olma müvəffəqiyyəti bizim olar. Buna görə biz hər iki vəziyyətdə də xoşbəxt və qibtə ediləcək bir mövqedəyik. Bizim ilə olan döyüşlərinizdə bizə zərər verə bilməzsiniz. Bizim haqqımızda iki gözəl nəticədən başqa bir gözləməniz ola bilməz. Biz hər iki vəziyyətdə də gözəlliyə və xoşbəxtliyə nail olacağıq. Siz isə inancınıza görə yalnız iki vəziyyətdən birində xoşbəxt olar, məqsədinizə çata bilərsiniz. Bu iki vəziyyətdən biri döyüşün bizim əleyhimizə nəticələnməsidir. Bizim, sizin pisliyinizə olacaq bir gözləməmiz vardır. Halbuki sizin bizimlə əlaqədar gözləməniz yalnız bizi sevindirəcək, xoşbəxt edəcək nəticələndirərdir.

Burada iki məntiqlə qarşı-qarşıyayıq. Biri duyğu təməlinə söykənən olaraq stabillik etmək, vəzifədən qaçmamaqdır. Buna görə stabillik edən üçün iki faydadan biri vardır. Ya insanların tərifi və ya düşmənin şərindən xilas olmaq. Bu vəziyyət canını təhlükəyə atan döyüşçü insana istiqamətli bir fayda olduğu zaman söz mövzusudur. Amma ona istiqamətli bir fayda olmağa bilər.

Məsələn insanlar cihadın dəyərini təqdir edə bilmədikləri və xidmət ilə xəyanəti bərabər saydıqları üçün bu döyüşçünü tərifləməyə bilərlər. Ya da adamın etdiyi xidmət insanların gözünə batmayan bir xidmət olar və ya nə xəyanət və nə xidmət insanların diqqətinə təqdim ediləcək növdən olmaz. Yaxud duyğular düşmənin yox edilməsindən hüzur/dinclik duy/eşitməyə bilər. Bu vəziyyətdə belə bir müvəffəqiyyət yalnız haqqa fayda təmin edər. Nəticədə bu məntiqin əlinə dilsizlikdən və dərmansızlıqdan başqa bir şey keçməz.

Bu sayılan amillər hər zülmün, xəyanətin və cinayətin ümumi səbəbləridir. Qanunları savsaklayan xain belə düşünər: Etdiyi xidmət xalq nəzərində həkk etdiyi şəkildə qiymətləndirilmir. Xidmət edən ilə xəyanət edən onlara görə eynidir. Hətta xain daha üstün mövqedə və daha yaxşı həyat müddət bilməkdədir. Ona görə hər qanunu tapdalayan və hər canı qanunun pəncəsindən xilas olacaq. Təhlükəsizlik gücləri belələrini tuta bilməyəcək, onlardan saxlanacaq və insanlar onu gerçək şəxsiyyəti ilə tanıya bilməyəcəklər.

Haqqı dəstəkləmə və düşmənə qarşı çıxma vəzifəsini laqeydlik edən, belə vəziyyətlərdə işi ağırdan alan/sahə və düşmənlə uzlaşan hər kəs bu bəhanəs(n)i irəli sürər: Haqqı tutmaq onu insanlar arasında hörmətdən salar. İndiki dünya ona gülər. Özünü orta çağ və ya nağıl çağlarının qalığı sayarlar. Əgər ona şərəflilikdən və iç təmizliyindən danışsan sənə bu cavabı verər: Sonu dolanışıq çətinliyi və həyatda pərişanlıq olan şərəfliliyi nə edim? Bu məntiq işdə belə işlər.

O biri məntiqə gəlincə, o İslam məntiqidir. Bu məntiq haqqa bağlılıq, mükafatı və qarşılığı Allahdan gözləmə əsasına söykən/dözər. Dünyəvi məqsədləri və məqsədləri ikinci dərəcədə və arxa planda görər. Bilinən bir gerçəkdir ki, heç bir vəziyyət bu inancın, bu məqsəd anlayışının xaricində olmaz. Bütün vəziyyətlər bu ümumi qanunun və uyğunlaşmanın çərçivəsi xaricinə düşməz. Etmək və ya etməmək formasındakı hər davranış, Allah rizası üçün, ONA təslim olmaq üçün və ONun istəyi olan haqqa uyğun gəlmək üçün edilər. O hər şeyi yazan, hər şeyi biləndir. Onun üçün nə mürgüləmə və nə yuxu söz mövzusudur. ONA qarşı qoruyucu yoxdur. Yer üzündə və göydə heç bir şey ONdan gizli qalmaz. "Allah sizin etdiklərinizdən xəbərdardır."

O halda hər kəsin etdiyi hər işdə, hər cəhdində müşahidə edən, etdiklərini izləyən bir nəzarət edicisi vardır. İnsanlar onu görsünlər və ya görməsinlər, tərifləsinlər ya da tərifləməsinlər, etdiyini təqdir etsinlər və ya etməsinlər fərq etməz.

İslam tərbiyəsinin müsbət təsiri o qədər irəli səviyyəyə vardı ki, insanlar Peyğəmbərimizə (s. a. a) gələrək cinayətlər/günahlarını, cinayətlərini onun qarşısında etiraf edib tövbə edirlər və haqqlarında qərarlaşdırılan cəzaların ağrısını (ölüm və onun altındakı kriminallar) dadırdılar. Bunu Allahın razılığını əldə etmək və vicdanlarını günah pisliklərindən və pisliklərin çirklərindən təmizləmək üçün edirdilər. Əgər elmi araşdırmalar edən kimsə, bu bərabər/yoldaşına az rast gəlinər hadisələr üzərində dərinliyinə düşünsə, dini mesajın insan vicdanları üzərindəki çaşdırıcı təsirinin və onları özlərinə ən şirin və ən əziz varlıq olan həyatlarından və onu izləyən dəyərlərindən könüllü olaraq imtina etməyə necə alışdırdığının fərqinə vararlar. Əgər araşdırmamızın mövzusu Quran olmasaydı, bu mövzudakı tarixi hadisələrdən bir neçə seçmə nümunəyə yer verərdik.