Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

6- İslam Cəmiyyətinin Meydana gəlməs(n)i və Yaşaması Neyə Söykən/dözər?

Heç şübhəsiz xüsusiyyəti nə olursa olsun hər cəmiyyət dağınıq fərdləri arasında ortaq olan bir məqsədin varlığı ilə reallaşar, ortaya çıxar. Bu məqsəd, cəmiyyətin hər tərəfinə yayılaraq ona bir növ birlik qazandıran tək ruhdur. Bu ortaq məqsəd, ortaq məqsəd, dini olmayan təməllər üzərində qurulmuş cəmiyyət növlərində, yalnız insanın dünya həyatı məqsədidir. Lakin bu həyat ortaq şəkildə bir həyat olmalı, fərdiliyə söykənən olmamalıdır. Ortaq şəkildə həyat, maddi həyatın imtiyazlarından toplu halda faydalanmaq deməkdir.

İctimai faydalanma ilə fərdi faydalanma arasında xüsusiyyət baxımından bu fərq vardır: İnsan əgər tək başına yaşaya bilsə, hər növ yaralanmada tamamilə sərbəst olar. Qarşısına nə qarşı çıxan və nə nəzarət edici ol/tapılar. Yalnız bəzi orqanik sistemlərinin digər bəzilərinə etiraz etdiyi məhdudlaşdırmalarla qarşı-qarşıya qalar. Məsələn belə bir adam içində yaşadığı havanın bütününü tənəffüs edə bilməz. Çünki istəsə belə bu hava ağciyərlərinə sığmaz. Yenə bu adam sərhədsiz miqdarda qida maddəsi yeyə bilməz. Çünki həzm sistemi buna söykən/dözə bilməz. Adamın bəzi orqanları və gücləri digərləri ilə müqayisə edildiyində vəziyyəti budur. Özü kimi bir başqa insana görə vəziyyətinə gəlincə, əgər faydalandığı maddi imkanlar üzərində bir ortağı olmadığını fərz etsək, iş sahəsinin daralmasını, hər hansı bir hərəkətinin ya da davranışının daralmasını tələb edən bir səbəb olmaz.

Bu vəziyyət cəmiyyət içində, cəmiyyət sahəsində yaşayan insan üçün belə deyil. Çünki cəmiyyət içində yaşayan insan əgər iradəsində və hərəkətlərində tamamilə sərbəst olsa, bu vəziyyət həyat qarışıqlığına və insan növünün həlak olması ilə nəticələnəcək qarşılıqlı bir itələyiciliyə və qarşıdurmaya gətirib çıxarar. Bu mövzuda peyğəmbərlik ilə əlaqədar araşdırmamızda geniş şərh etmişdik.

İşdə cəmiyyətdə qanun hökumətinin iş başında olmasını tələb edən yeganə səbəb budur. Lakin barbar cəmiyyətlər bu qanun hökumətini ortaya çıxarma gərəyinin düşüncəsinə və fikirinə çata bilməzlər. O növ cəmiyyətlərin fərdləri arasında qarşıdurma və vuruşma ənənələri etibarlı olar. Bunlar nəticəsində bu cür cəmiyyətlərin bütün fərdləri, cəmiyyətlərini bir dərəcəyə qədər qoruyacaq bəzi tədbirlərə uyğun gəlmək məcburiyyətində qalarlar. Lakin bu tədbirlər möhkəm bir təmələ söykən/dözmədikləri üçün tapdalanmağa və ortadan qalxmağa məruzdurlar. Tez-tez dəyişərlər və qüvvədən qalxarlar.

Lakin mədəni cəmiyyətlər sivilizasiya və mədəniyyət dərəcələri nisbətində möhkəm təməllərə söykən/dözərlər. Bu cür cəmiyyətlər bu möhkəm strukturları sayəsində cəmiyyətdəki iradələr və davranışlar arasındakı ziddiyyətləri və qarşıdurmaları ortadan qaldırarlar. Bunun üçün iradələri və davranışları məhdudlaşdırmalara və qeydlərə bağlayaraq aralarında tarazlıq qurarlar. Sonra da qanunun sözünü qüvvəyə qoyma təminatı ilə təchiz edilən gücü və iqtidarı bir mərkəzdə sıxlaşdırarlar.

Buradan bu üç nəticə çıxır.

Birincisi: Gerçək qanun, insanların iradələrini və davranışlarını dengelemeye yarayan bir tədbirdir. Bu tarazlığı isə, gətirdiyi məhdudlaşdırmalarla insanlar arasındakı maneə törətmələri və qarşıdurmaları ortadan qaldıraraq təmin edər.

İkincisi: Qanunun suveren olduğu cəmiyyətlərin fərdləri qanun kənarında azaddırlar. İnsanın şüurla və iradə ilə bəzənmiş olması, tarazlıqlama təmin edildikdən sonra belə olmasını tələb edir. Bundan ötəri zamanımızın qanunları ilahi məlumatlara və əxlaqa toxunmaz. Bu iki əhəmiyyətli təşkilat, qanunun onlara istiqamətli təsəvvürü uyğun olaraq təsəvvür edilirlər. Bunun nəticəs(n)i olaraq bu iki təşkilat, bağlılıq hökmü çərçivəsində qanunla uyğunlaşmaya və uzlaşmağa girirlər. Bu asılılığın gərəyi olaraq ər və ya keç görünüşcə qalan mərasimlərə çevrilərək mənəvi saflarını itirirlər.

Müşahidə etdiyimiz siyasətin din ilə oynamasının səbəbi də budur. Bir gün siyasət dinə son verir, onun başını əzir, başqa bir gün ona yönələrək etibarının yüksəlməsi mövzusuna həddindən artıq əhəmiyyət verir. Başqa bir gün əlaqəsini kəsərək onu öz halında buraxır.

Üçüncüsü: Bu yol qətiliklə əskiklikdən və axsaqlıqdan xilas ola bilməz. Çünki hərçənd qanunun icra zəmanəti bir ya da bir neçə fərddə mərkəzləşən iqtidara yüklənmişdir; amma nəticə etibarı ilə onun icra edilmə zəmanəti yoxdur. Bu mənada icra zəmanəti yox ki, əgər iqtidar və suverenlik qaynağı haqqdan sapar da növün növə qarşı suverenliyini şəxsinin növə qarşı suverenliyinə çevirsə və qanun sistemi alt-üst olsa, ortada belə bir zorbanı zorla/məcbur et dayandıracaq və özünü təkrar ədalət yoluna qoyacaq bir güc yoxdur.

Bu söylədiklərimizin zamanımızda gördüyümüz bir çox nümunələri vardır. Zamanımız mədəniyyət və sivilizasiya zamanı olduğu halda bu mənfi nümunələr görülür. Tarixdə yaşanan bu cür nümunələr isə saysızdır. Bu axsaqlığa bir başqa axsaqlığı da əlavə etmək lazımdır ki, o da zaman zaman qanunun icra gücündən gizli olaraq tapdalanması və ya qanunun tapdalanması hadisəsinin icranın güc sahəs(n)i xaricinə çıxmasıdır. (Sözümüzün başına dönək.)

Sözün qisası, mədəni cəmiyyətləri tək bir məqsəd birləşdirər. Bu məqsəd dünya həyatının imtiyazlarından faydalanmaqdır. Onlara görə xoşbəxtlik budur. Lakin İslama gəlincə, onun fikirinə görə insanlığın həyatı, maddi dünya həyatından daha geniş çərçivəlidir. Onun həyat çərçivəsinə əsl həyat olan axirət həyatı da daxildir. Yenə İslamın fikirinə görə bu həyatda yalnız ilahi bacarıq işə yarayar ki bu, bütünü ilə tövhid qanununa həvalə edilmişdir. Yenə İslama görə bu ilahi bacarıq yalnız yaxşı əxlaqla və insan mənliyinin hər cür alçaqlıqdan təmizlənilməsi ilə qoruna bilər.

Yenə İslama görə bu yaxşı əxlaqın tam və kamil mənada reallaşması, Allaha qulluq etməyə, ONun rübubiyetinin gərəklərinə boyun əyilməsinə və insanlar arası əlaqələrin ictimai ədalət qanununa söykənilməsinə bağlıdır. İslam bu fikirdə olduğu üçün insan cəmiyyətinin meydana gəlmə təməli olan və tövhid dininin inteqrasiya olunmasını təmin edən məqsədi ələ aldı, sonra da tövhid əsasına söykənən olan qanunu ortaya qoydu. Bunları edərkən yalnız fərdlərin iradələri və hərəkətləri arasında tarazlıq qurmaqla kifayətlənmədi. Bu tarazlıqlama səyini ibadətlərlə tamama çatdırdı və bunlara haqq məlumatlarla ərdəmli əxlaqı əlavə etdi.

Sonra bunların icra etmə zəmanətini, birinci dərəcədə İslam hökumətinin çiyinlərinə, ikinci dərəcədə də cəmiyyətin çiyinlərinə yüklədi. Cəmiyyət bu öhdəçiliyini, elm və davranış baxımından sağlam təhsil verərək və yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirərək yerinə yetirəcək.

Bu dinin gözə dəyən ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, bütün ünsürləri arasında tam bir-birliyə çatan bir əlaqənin ol/tapılmasıdır. Bu mənada ki, tövhid ruhu bu dinin mənimsəməyə çağırdığı yaxşı əxlaqa yayılmış və əxlaqın ruhu, cəmiyyətdəki fərdlərin etməklə öhdəçilikli olduqları hərəkətlərə dağılmışdır. İslam dininin bütün ünsürləri təhlil yolu ilə tövhid qanununa çatıb söykən/dözər. Tövhid qanunu da sintez yolu ilə əxlaq və əməl (hərəkət) olar. Əgər tövhid aşağı ensə, əxlaq və əməl olar; əxlaq və əməl də yuxarı çıxdığında tövhid olar. "Gözəl söz ONA yüksələr və yaxşı əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10)

Belə deyə bilərsən: Mədəni ölkələrdə qanunların qarşılaşacaqları axsaqlıqlar, məsələn icra etmə gücünün bu qanunları işlətməməsindən və ya bu gücün fərqində olmayacağı qanun dişləyə hadisələrindən doğan axsaqlıqlar eynilə İslam üçün də etibarlıdır. Bunun ən açıq dəlili, hamımızın gördüyü din zəifliyi və onun İslam cəmiyyəti üzərindəki suverenliyinin itməsidir. Bu da bir gün üçün belə olsa qanunlarını insanlara söykəyə biləcək bir kimsənin yoxluğunu göstərər.

Cavab olaraq belə deyərəm: İstər ilahi olsunlar, istər bəşəri olsunlar, həqiqətən bütün qanunlar yalnız insanların başlarında mövcud olan zehini qanunlardan və ürəklərdə saxlanan məlumatlardan başqa bir şey deyildirlər. Qanunlar, ancaq onlara istiqamətli iradələr sayəsində tətbiq sahəsinə əks oluna bilər və konkret görünürlük qazana bilərlər. Açıqdır ki, əgər iradələr qanunlara qarşı gəlirsə, xarici dünyada onlar tətbiq olunma mühiti tapa bilməzlər. Qanunların tətbiq mühiti tapa bilmələri üçün o mühitin hazırlanmasına istiqamətli iradələrə vəzifə düşər. Qanunlar ancaq beləcə ayaq-üstü dayana bilərlər.

Mədəni ölkələrin qanunları, hərəkətləri iradələrə, yəni əksəriyyətin iradəsinə bağlamaqdan kənara bir şeyə əhəmiyyət vermir. Arxasından bu iradələri qoruyacaq şeyə də əhəmiyyət vermir. Bu vəziyyətdə əgər fərdlərin iradələri canlı, şüurlu və təsirli isə bu iradə qanunu icra edər. Amma vəziyyət hər vaxt belə olmağa bilər. Fərdlərin vicdanlarında meydana çıxan bir çökmə və ya cəmiyyətin quruluşunda meydana gələn bir yaşlanma üzündən bu iradə canlılığını itirib ölü hala gələ bilər. Ya da əyləncəyə, həddindən artıq azğınlığa və faydalanma dəliliyinə daldığı üçün şüurunu və idrakını itirə bilər. Yaxud cəmiyyət iradəsi canlı və şüurlu olar, amma əksəriyyətin iradəsini zorla/məcbur et ayaqlar altına alan, üstün və basqın bir zorba güc ortaya çıxdığı üçün fəaliyyətini itirə bilər.

Gizli cinayətlər kimi icra etmə gücünün xəbərdar ola bilməyəcəyi hadisələr ilə təsir sahənin xaricindəki hadisələr kimi sanksiya gücünün çərçivəsinə al/götürə bilməyəcəyi vəziyyətlər də belədir. Bütün bu vəziyyətlərdə millət, qanunun tətbiq olunması, cəmiyyətin korlanmadan və dağılmadan qorunması yolundakı həsrətinə qovuşa bilməz. İşdə birinci və ikinci dünya döyüşlərindən sonra Avropa cəmiyyətlərində görülən dağılmaların, bölünmələrin başlıcaları, bu söylədiklərimizin ən gözəl nümunələridir.

Bu qanunların tapdalanmasının və cəmiyyətin pozulub dağılmasının tək səbəbi cəmiyyətin, iradələrin güclərini və suverenliklərini qoruyan səbəbə əhəmiyyət verməmiş olmalarıdır. Bu səbəb uca əxlaqdır. Çünki iradə, qalıcılığını və həyatının davamını uyğun əxlaqdan al/götürər. Psixologiya elmi bu gerçəyi ortaya qoyur. Cəmiyyətdə etibarlı olan ənənələr sistemi əgər sabitlikli olmazsa, əgər o cəmiyyətdə tətbiq olunan qanun yüksək əxlaq təməlinə söykən/dözməzsə, söz mövzusu cəmiyyət kökü yerdən kəsilmiş tik dayana bilməyən bir ağaca bənzər.

Bu mövzuda kommunizmin ortaya çıxışını göz önünə al/götür. Kommunizm, demokratiyanın doğurduğu bir baladır. Onu cəmiyyətdəki ictimai siniflərdən birinin həddindən artıq israfı ilə digərlərinin məhrumiyyəti çıxarmışdır. O cəmiyyətlərdə zülm və insafsızlıq nöqtəsi ilə hirs, kin təcrübəs(n)i və intiqam duyğusu nöqtəsi arasında böyük bir məsafə meydana gəlmişdi. Bir-biri arxasından meydana gələn iki dünya döyüşləri də elə. İndi insanlıq üçüncüsünün təhdidi altındadır. Bu döyüşlər yer üzünün qarışıqlığa boğmuş, əkini və nəsili məhv etmişdir. Bu döyüşlərin tək motivi, böyüklük kompleksi, əxlaqsızlıq və ehtirasdır. Bu xüsusu yaxşıca qavramaq lazımdır.

Lakin İslam qüvvədəki sistemini və tətbiq olunacaq qanunlarını əxlaq təməli üzərinə qurdu və insanların bu sahədəki təhsilinə böyük bir əhəmiyyət verdi. Çünki hərəkətlərdə tətbiq olunan qanunlar əxlaqın zəmanətində və uhdesindedir. O gizli işlərində, açıq işlərində, təkliyində və açıqda olduğu vəziyyətlərində hamı/həmişə insanla bərabərdir. Vəzifəsini edər. Vasvası bir güdücü polisin və ya nizamı qorumağa çalışan hər hansı bir gücün edə biləcəyindən daha gözəl bir şəkildə işini görər.

Bəli. O ölkələrdəki ümumi təhsil insanları yaxşı əxlaq üzərinə yetişdirməyə əhəmiyyət verir, onları əxlaqlı olmağa təşviq edir, etina etdirir, bu yolda bütün səyini səfərbər edir; amma bu onlara heç bir fayda vermir. Bunun iki əhəmiyyətli səbəbi var:

Birincisi budur: Əxlaqi alçaqlıqların yeganə qaynağı, bir tərəfdə maddi faydalanmadakı israf və həddindən artıqlıq ilə o biri yanda görülən məhrumiyyətdir. Qanunlar bu sahədə insanları tamamilə sərbəst buraxırlar. Bəzilərinə hər şey verilərkən digərləri məhrum buraxılırlar. Bu vəziyyətdə insanları əxlaqi ərdəmlərə çağırmaq və bunu təşviq etmək iki zidd qütbə yönəldilmiş bir çağırış və ya iki zidd qütbü bir araya gətirməyi istəmək deyil də nədir?

Üstəlik o ölkələrin insanları daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi ictimai tərzdə düşünürlər. Onların cəmiyyətləri davamlı şəkildə və get-gedə artan şiddətlə zəif cəmiyyətlər üzərində nəşr/təzyiq qurub onların haqqlarını tapdalayırlar, onların əllərindəki qaynaqları öz mənfəətlərinə qatırlar, onların özlərini kölələşdirirlər, üzərlərindəki tahakkümün diametrini əllərindən gəldiyincə genişlədirlər. Bu pozuqluğa baxmayaraq yaxşılığa və təqvaya istiqamətli çağırış ziddiyyətli bir çağırışdır və hər vaxt nəticəsiz qal-maya məhkumdur.

İkinci səbəb də budur: Ərdəmli əxlaq davamlı və sabitlikli ola bilmək üçün qorunmasını, məskun qılınmasını boynuna götürəcək bir zəmanətə möhtacdır. Bu zəmanət tövhid qanunundan başqası ola bilməz. Yəni belə bir inanca sahib olmaqdır: Bu aləmin bir tək ilahı vardır. ONun gözəl adları vardır. O, varlıqları kamala çatmaları və xoşbəxt olmaları məqsədi ilə yaratdı. O yaxşılığı və nizamlılığı sevər, pisliyi və fəsadı sevməz. O bütün insanları mühakimə etmək və hər kəsə layiq olduğu qarşılığı əskiksiz olaraq vermək üzrə bir araya gətirəcək. Yaxşılıq edənə yaxşı, pislik edənə pis cavab verəcək.

Aydın ki, əgər axirət gününə inanılmazsa, arzulara uyğun gəlməyi maneə törədəcək və nəfsin təbii həzzləri arxasından süründürülməyi maneə törədəcək köklü bir səbəb ol/tapılmaz. Çünki insan təbiəti öz nəfsinin arzularının yerinə gəlməsini təmin edər. Başqasının faydas(n)ı, məsələn digər bir fərdin təbii istəkləri umurunda deyil. Ancaq başqasının faydas(n)ı bu ya da bu şəkildə öz arzusuna dönük olar və onunla üst-üstə düşsə, başqasının arzusunun reallaşmasını istəyə bilər. Bu nöqtəni yaxşı düşün.

Əgər bir insanın başqa birinin haqqlarından birini tapdalamaqda mənfəəti varsa və onu bundan saxlayacaq bir maneə, buna görə özünü cəzalandıracaq bir səlahiyyətli, onu qınayacaq və danlayacaq bir qınayıcı yoxsa, onu cinayət törətməkdən və zülm etməkdən saxlayacaq nə maneə ola bilər? Bu cinayət/günah və zülm istədiyi qədər böyük olsun. Bu vaxt bəzi araşdırmaçıların səhv qiymətləndirmələri nəticəsində maneə törədici olduğu sanılan bəzi motivlər var. Vətənə bağlılıq, insan sevgisi, yaxşı tərif və bənzəri kimi. Bunlar bəzi ürək qaynaqlı həyəcanlar və iç duyğulardır. Təhsil və təhsildən başqa qoruyucu bir səbəbə sahib deyildirlər. Heç bir tələb edici səbəbə söykən/dözməzlər.

Buna görə onlar təsadüfü xüsusiyyətlər və sıravi xüsuslardır. Onların ortadan qalxmalarına bir maneə yoxdur. İnsan başqası üçün, o başqası öz ölümündən sonra rahat yaşasın deyə niyə özünü fəda etsin. Ölməyi yox olmaq olaraq görən bir insan bunu niyə etsin? Gözəl tərif başqalarının dilində olan bir şeydir. Özünü fəda edənə şəxsən yox olduqdan sonra verəcəyi bir dad yoxdur.

Sözün qisası bəsirətli düşünər şübhə etməz ki, qarşılığında özünə heç bir şey gətirməyən, şəxsinə heç bir çıxar təmin etməyən bir məhrumiyyətə insan girişməz. Bu vəziyyətlərdə insana bəzi vədlər təqdim edilər, ona bəzi həsrətlər peyvənd ediyər. Arxada yaxşı bir ad buraxmaq, davamlı gözəl tərif, dünya durduqca qalacaq bir iftixar kimi. Bunlara aldanmaq bir aldanma və aldadılmadıyar. İnsanın duyğuları və həyəcanları coşar da öldükdən və şəxsən yox olduqdan sonra vəziyyətinin ölmədən əvvəlki vəziyyəti kimi olacağını, beləcə haqqındakı tərifləri duy/eşidəcəyini və onlardan həzz alacağını zənn edər. Bu hiyləçi bir qurun ididən başqa bir şey deyil. Sərxoş bir adam kimi. Sərxoş adam, duyğularının coşması ilə ovsunlanar və özündən, ismətindən, malından, qiymətli bildiyi hər şeydən ayık və ağıllı zamanlarında girişə bilməyəcəyi fədakarlıqlarda, xərcləmələrdə ol/tapılar. O ağılı başında olmayan bir sərxoş olduğu üçün bu etdiklərini comərdlik sayar, lakin əslində etdiyi axmaqlıq və dəlilikdir.

Bu tökezlenmeler elə tökezlenmelerdir ki, insanın bunlardan qaçıb xilas ola bilməsi üçün az əvvəl izah etdiyimiz tövhid qalasından başqa sığına biləcəyi bir yer yoxdur. Bundan ötəri İslam gedən yolunun bir parçası etdiyi yaxşı əxlaqı, tövhid əsası üzərinə qurdu. Bu tövhidin ünsürlərindən biri axirətə inanmaqdır. Onun ayrılmaz nəticəs(n)i isə insanın harada olursa olsun və nə vaxt olursa olsun yaxşılığı mənimsəməsi və pislikdən qaçınmasıdır. İstər bilinsin, istər bilinməsin; istər biri tərəfindən təriflənsin, istər təriflənməsin; istər edəcəyi hərəkətə onu sürüyən olsun, istər onu etməkdən saxlayan olsun ya da nə sürüyən nə də saxlayan ol/tapılsın.

Çünki onun yanında hər şeyi bilən, olub bitənləri qeydə keçirən, etdikləri səbəbi ilə hər kəsin başında dayanan uca Allah vardır. Qarşısında isə elə bir gün var ki, o gün hər kəs etdiyi hər yaxşılığı və işlədiyi hər pisliyi qarşısında tapar. Yenə o gün hər kəs etdiklərinin qarşılığını mütləq al/götürər.