Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

5- İslamın İctimai Sistemi Tətbiq oluna bilər və Qalıcımı?

Əgər belə bir söz deyə bilərsən: Əgər deyildiyi kimi İslamın sağlam cəmiyyət meydana gətirməyə istiqamətli fikiri, həqiqətən inkişaf etmiş mədəni millətlərin meydana gətirdiyi cəmiyyətlərinkindən daha irəli quruluşda və daha vasvası əsaslı isə, niyə çox qısa bir dövr xaricində tətbiqə qon/qoyula bilməmiş, o qısa dövrün arxasından varlığını qoruya bilməyərək Sürüşsəyər və Kisra cəmiyyətlərinə çevrilmiş, özündən əvvəlkilərdən daha pis tətbiqlər edən bir imperatorluq halına gəlmişdir. Halbuki varlığını davam etdirən Qərb sivilizasiyasının meydana gətirdiyi cəmiyyətdə bu çevrilmələr söz mövzusu deyil.

Bu vəziyyət qərblilərin mədəniyyətlərinin daha irəli və ictimai sistemlərinin daha qüsursuz və daha möhkəm əsaslı olduğunun dəlilidir. Qərblilər, ictimai sistemlərini və qüvvədəki qanunlarını millət iradəsi, insanların təbii meyllərinin təklifi əsasına söykəmişlər. Sonra da bu mövzuda əksəriyyətin iradəsini və təklifini etibarlı saymışlar. Çünki normalda bütünün iradəsi bir nöqtədə birləşməz. Əksəriyyətin üstünlüyü, təbiətdə etibarlı və müşahidə edilən bir qanundur. Biz maddi səbəblərin və təbii səbəblərin davamlı olaraq deyil, ancaq çox vaxt təsirli ola bildiklərini görürük. Bir-birləri ilə zidd düşən dəyişik faktorlarda da vəziyyət belədir. Onların da bütünü və ya azlığı deyil, əksəriyyəti təsirli ola bilir. Buna görə cəmiyyət skeletinin, məqsədi, etibarlı sistemləri və qanunları baxımından əksəriyyətin iradəsinə söykənilməsi ən uyğun seçimdir.

Dinin fərziyyəsinə gəlincə, günümüzün dünyasında bu, fərziyyə mərhələsinin kənarına keçməmiş bir həsrətdən və çatılmaz bir düşüncə idealından başqa bir şey deyil.

Buna qarşı, müasir sivilizasiya hansı ölkəyə mədaxildirsə, cəmiyyətə güc və xoşbəxtlik, fərdlərə gözəl əxlaq qazandırdı və onları cəmiyyətin bəyənmədiyi, xoş qarşılamadığı faktlardan ibarət olan yalan, xəyanət, zülm, sərtlik vs. rüsvayçılıqlardan təmizlədi.

İzah etdiyimiz bu görüş, Şərqli araşdırmaçılarımızın bir seqmentinin, xüsusilə ictimai və psixoloji araşdırmalar sahəsində fikir icra edən seçmə şagirdlərimizin könüllərində yatan görüşlərin xülasəsidir. Lakin onlar bu araşdırmaya səhv bir yerdən girdikləri üçün doğru dünyagörüşünü seçə bilməmişlər. Bu dediyimizi açıqlamaq üçün deyirik ki:

Onların, "İslamın ictimai sistemi, mövcud şərtlərin meydana gətirdiyi mühitdə günümüz dünyasında tətbiq oluna bilməz. Amma müasir sivilizasiyanın qaydaları və ənənələri belə bir qeyri-mümkünlüklə qarşı-qarşıya deyil. Bunun mənas(n)ı budur: Günümüz dünyasının şərtləri İslamın ortaya qoyduğu hökmlərlə uyğun deyil." sözləri doğrudur və bunu qəbul edirik. Lakin bu insanı bir nəticəyə çatdırmaz. Çünki insanlıq aləmində qüvvədə olan bütün sistemlər bir zamanlar yoxkən sonradan ortaya çıxdı.

Üstəlik, bu ortaya çıxışları əsnasında etibarlı olan şərtlər və tətbiqlər bu sistemlərə əleyhdar, onları xaricləyici xüsusiyyətdə idi. Buna baxmayaraq bu yeni sistemlər ortaya çıxmışdır; köhnə, kökləşmiş və davamlılıq qazanmış ənənələr ilə zidd düşmüşlər. Bəzən ilk ortaya çıxışlarında basdırılmışlar, təxribata uğradılmışlar. Lakin ikinci və üçüncü dəfə ortaya çıxmışlar. Sonunda üstün gələrək yerləşmiş və suverenliklərini əldə etmişlər. Bəzən də itmişlər, kökləri qazılmışdır. Çünki şərtlər və faktorlar inkişaflarına köməkçi olmamışdır. Tarix, bütün dini və dünyəvi sistemlər mövzusunda bu qaydanın şahididir. [13] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Bu qayda demokratiya və sosializm sistemləri haqqında da hökmünü icra etmişdir. Uca Allah bu ayədə buna bənzər bir vəziyyətə işarə edir: "Sizdən əvvəl ilahi qanunların dəyişməzliyini sübut edən bir çox hadisələr gəldi keçdi. O halda yer üzünü gəziş də Allahın ayələrini yalan sayanların aqibətini görün." (Al/götürü İmran, 137) Bu ayə, uca Allahın ayələrini inkar etmə tutumuna yoldaşlıq edən ənənənin gözəl və təriflənəcək bir aqibətlə noktalanamayacağına işarə edir.

Buna görə hər hansı bir sistemin insanlığın mövcud şərtlərinə uyğun gəlməyişi, onun etibarsızlığını və pozuqluğunu ortaya qoymaz. Tərsinə bu uyğunlaşmazlıq hərəkət, reaksiya və müxtəlif faktorların qarşıdurması nəticəsində yeni hadisələrin meydana gəlməsini reallaşdırmaq və tamamlamaq məqsədiylə aləmdə cərəyan edən təbii sistemlərdən biridir.

İslam, təbii və ictimai baxış baxımından digər sistemlər kimidir. Bu bütündən qopuq və ayrı deyil. Onun inkişaf, geridə qalma, faktorlara və şərtlərə qarşı üstün gəlmə baxımlarından vəziyyəti digər sistemlərin vəziyyəti kimidir.

Dörd yüz milyondan fazla[14] insanın vicdanında yer tutmuş və ürəklərinə yerləşmiş bir sistem olaraq İslamın günümüz dünyasındakı vəziyyəti, Hz. Nuhun, Hz. İbrahimin və Hz. Məhəmmədin (hamısına salam olsun) dinin çağırışını səsləndirdikləri dövrdəkindən daha zəif deyil. Bu peyğəmbərlərdən hər birinin çağırışı bir adam ilə başladı. O günün dünyası fəsaddan başqa bir şey tanımırdı. Sonra o çağırış yayıldı, kökləşdi, həyat tapdı, suverenlik dövrləri bir-birinə əlavə olundu və günümüzə qədər varlığını kəsilməz bir şəkildə davam etdirdi.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu çağırışı eşitdirməyə girişdiyi günlərdə bir tək kişi ilə bir tək qadından başqa yanında heç bir dəstəkləyicisi yox idi. Sonra bunlara bir-bir davamlı qatılanlar oldu. O günlər tam mənas(n)ı ilə çətinlikli günlər idi. Sonunda Allahın köməyi imdadlarına çat/yetişdi. Bu ilahi kömək sayəsində şəxsiyyətlərində salahın və təqvanın suveren olduğu fərdlərdən meydana gəlmiş sağlam bir cəmiyyət meydana gətirdilər. Müsəlmanlar bir müddət bu ictimai salah halında yaşadıqdan sonra Peyğəmbərimizin (s. a. a) arxasından bilinən fitnələr ortaya çıxdı.

Bu qısa davamlı nümunə, ömürünün azlığına və sahəsinin darlığına baxmayaraq yarım yüz/üz ildən az bir zaman ərzində davamlı şəkildə təsir sahəsini genişlədərək yer üzünün şərqinə və qərbinə yayıldı və tarixin seyrini, köklü şəkildə dəyişdirdi. Bu köklü dəyişikliyin əhəmiyyətli nəticələri günümüzə qədər görüldüyü kimi irəlidə də hamı/həmişə görülməyə davam edəcək.

Sosioloji və psixoloji araşdırmalar, nəzəri tarixə bağlı şərhlərində dünyada görülən müasir inkişafın ana faktorunun və yaxın qaynağının İslam sisteminin doğuşu və ortaya çıxışı olduğunu etiraf etməkdən qaçına bilməzlər. İslamın insanlıq ictimaiyyəti üzərindəki təsirini göz ardı edən bütün Avropalı araşdırmaçıların bu tutumunun səbəbi, yalnız dini fanatizm və siyasi səbəblərdir. Hadisələrə insafla baxan/nazir bir mütəxəssis araşdırıcı, müasir sivilizasiya hərəkətinə necə bir Xristianlı hərəkəti adını və bu hərəkətin liderinin və bayraktarının necə Hz. İsa olduğunu irəli müddət bilər? O Hz. İsa ki, yalnız ruh ilə maraqlandığını, bədənlərlə məşğul olmadığını, dövlət və siyasətlə işi olmadığını açıqca söyləyir. [15]

Amma İslama gəlincə, o insanları birlik içində yaşamağa, həmrəyliyə çağırır; insan cəmiyyətinin və bu cəmiyyəti meydana gətirən fərdlərin bütün istiqamətlərini qənaət sahəs(n)i içinə al/götürür. Görəsən qərbli araşdırmaçıların bu görməməzlikdən gəlmələri, bu səhlənkarlıqları, sırf İslamın nurunu söndürmək (halbuki uca Allah mütləq nurunu tamama çatdıracaq), onun ürəklərdə yanan atəşini zülm və düşmənlik tutumu ilə söndürərək onu parçalanmış, bir-birindən qopuq nəsillərdən başqa heç bir əsəri olmayan quru bir şəxsiyyət nişanına çevirmək üçün deyilmi?

Qısacası İslam, insanları xoşbəxtliyə və təmiz həyata yönəltməyə əlverişli olduğunu isbat etmişdir. Vəziyyəti bu olan bir sistem, insanlıq həyatına uyğunlaşdırılması mümkün olmayan bir fərziyyə deyə adlandırılamaz. Günün birində dünyanın rəhbərlik düzümünlərini ələ keçərməkdən ümidini kəsdiyi də irəli sürtülə bilməz. Məqsədi gerçək insan xoşbəxtliyi olmasına baxmayaraq onun haqqında belə bir hökm verilə bilməz. "İnsanlar bir tək ümmət idi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin şərhi əsnasında bunları söyləmişdik: Universal varlıqların vəziyyətlərinə bağlı dərininə araşdırmalar bizi bu nəticəyə çatdırır: İnsan növü məqsədinə çatacaq, çata biləcəyi son nöqtəyə çatacaq. Bu son nöqtə dünyada İslamın gerçək veçhesi ilə kamil mənada ortaya çıxması və insan cəmiyyətinin rəhbərlik düzümünlərini tam olaraq ələ keçərməsidir.

Uca Allah Qurani Kərimdə bu görüşün tətbiqə əks olunacağını İslama vəd etmişdir. O belə buyurur: "Allah elə bir birlik ortaya çıxaracaq ki, Allah onları sevdiyi kimi onlar da ONU sevərlər; bunlar möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəflidirlər. Allah yolunda cihad edərlər və Allah yolunda heç bir qınayanın qınamasından çəkinməzlər..." (Maidə, 54)

Başqa bir ayədə də belə buyurur: "Allah, aranızdakı iman edib saleh əməllər işləyənlərə, özlərini eynilə daha əvvəlki möminlər kimi yer üzündə suveren edəcəyini, özləri üçün seçdiyi dinlərini məskun edib sağlamlaştıracağını və onları qorxularından sonra təhlükəsizliyə çevirəcəyini vəd etdi. Çünki onlar mənə qulluq edərlər, heç bir şeyi mənə ortaq qaçmazlar..." (Nur, 55)

Başqa bir ayədə də belə buyurur: "...ancaq saleh qullarım yer üzünün varisləri ola bilərlər..." (Ənbiya, 55) Bu mənas(n)ı daşıyan başqa ayələr də vardır.

Ortada bu araşdırmaçıların araşdırmalarında göz ardı etdikləri başqa bir nöqtə var ki, o da budur: İslam cəmiyyətinin yeganə prinsipi, nəzəriyyatda və praktik davranışlarda haqqa uyğun gəlməkdir. Müasir sivilizasiyas(n)ı mənimsəmiş cəmiyyətin prinsipi isə, əksəriyyətin fikirinə və istəyinə uyğun gəl-maktır. Bu iki prinsip, meydana gəlmiş cəmiyyətlərdə məqsəd fərqliliyi tələb edir. Buna görə, İslami cəmiyyətin məqsədi ağla söykənən gerçək xoşbəxtlikdir. Bunun mənas(n)ı budur:

İnsan, güclərinin ehtiyacları mövzusunda balanslı bir tutum mənimsəyərək cisimin arzularına, onu Allahı ibadət yolu ilə bilməkdən və tanımaqdan saxlamayacaq miqdarda cavab verəcək. Cisimin arzularına verdiyi cavab, özünü Allaha çatdırmağa hazırlayıcı bir keçiş olacaq. İnsan xoşbəxtliyi, bütün güclərinin xoşbəxtliyini təmin edən bu məqsədə çatmaqla mümkündür. Böyük hüzur/dinclik də bundadır. (Hərçənd biz bunu bu gün tam olaraq qavraya bilmirik. Çünki tutarlı bir İslami tərbiyəyə sahib deyilik.)

Bundan ötəri İslam, qanunlarını haqqa bağlılıq fitrəti üzərinə yaradılmış olan ağılın gərəklərini güdmə əsası uyğun olaraq ortaya qoymuşdur. Sağlam fikiri pozacaq şeyləri israrla qadağan etmişdir. Davranışların, əxlaqın və təməl inancların, bunların hamısının tətbiq zəmanətini cəmiyyətin kürəyinə yükləmişdir. Bu öhdəçiliyi hökumətin və İslami rəhbərliyin güdəcəyi siyasi, cəzas(n)ı və başqa işlərə əlavə olaraq gətirmişdir.

Bu vəziyyət, insanların ümumi arzusuna heç bir şəkildə uyğun gəlməz. Həm zənginlər, həm də yoxsullar təbəqəsində görülən arzulara və ehtiraslara bu əcaib dalış, onların bu sistemə boğun əyməsini maneələr/mane olar. Bu sistem insanların həzz alma, əylənmə, təcavüzkarlıq və canavarlıq mövzusunda azadlıqlarını məhdudlaşdırar. Bu sistem ancaq israrlı bir məşğul olmadan sonra insanların ümumi arzusuyla uyğunlaşma təmin edə bilər. Bu məşğuliyyət çağırışı yayma və tərbiyəni yayma mövzularında verilməlidir. Eyni zamanda bu məşğuliyyət, əldə edilmələri üçün insanın qəti səyinə, kafi mütəxəssisliyinə və davamlı diqqətinə möhtac olduğu yüksək səviyyəli işlər üçün göstərilən səy ölçüsündə olmalıdır.

Mövcud mədəni cəmiyyətin məqsədi isə, maddi fayda təmin etməkdir. Açıqdır ki, bundan instinktlərin meylli olduğu romantik həyat ortaya çıxar. Bu həyat ağılın haqq gördüyü ilə istər uyğunlaşsın, istər uyğunlaşmasın. Daha doğrusu bu həyat məqsədində, yalnız məqsədinə tərs düşmədiyi vəziyyətlərdə ağla uyğun gəlilər.

Bundan ötəri qanunların qon/qoyulması və icra edilməsi, cəmiyyət əksəriyyətinin və bu əksəriyyətin içgüdüsel meyllərinin istəklərinə yatır və yalnız hərəkətlərə bağlı qanun maddələrinin işləməsi zəmanət olur. Əxlaq və təməl inancların isə, heç bir işlədilmə zəmanəti olmur. İnsanlar istəyərlərsə bunları mənimsəyib onlara yatır, istəyərlərsə onlara uyğun gəlmir. Tək əgər qanun ilə tətbiqdə üst üstə üst-üstə düşsələr, o zaman sanksiya gücü qazanarlar.

Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i, vəziyyəti belə olan bir cəmiyyətin arzusuna uyğun düşən şəhvani alçaqlıqları vərdiş halına gətirməsi və nəticədə dinin çirkin gördüyü şeylərin bir çoxunu gözəl sayması, qanuni azadlığı qoz al/götürərək əxlaqi ərdəmlərlə və uca inanc qanunları ilə ala bildiyinə oynamaqdır.

Belə bir vəziyyətin qaçınılmaz nəticəs(n)i də düşüncə növünün ağıl yolundan çıxaraq duyğu və instinkt məcrasına girməsidir. Beləcə ağıl yolundaykən pis və iyrənc olan kimi davranışlar instinktlərin və duyğuların məcrasına girilincə təqva olarlar; cavanlıq, mərdlik və yaxşı əxlaq adını alarlar. Avropada cavanlar arasında, kişilər ilə evli və bakirə qadınlar arasında, qadınlar ilə itlər arasında, kişilər ilə övladları və yaxınları arasındakı çoxu əlaqələr ilə mərasimlərdə, rəqs partiyalarında və digər yerlərdə edilən və din tərbiyəsi al/götürmüş bir kimsənin ağıza al/götürə bilməyəcəyi əxlaqsızlıqlar kimi.

Belə kəslərə din yolunun adətləri qəribə, əcaib və gülünc gəlirkən dinin dünyagörüşü ilə qəribə, əcaib və gülünc olan şeylər onlara normal gələ bilər. Bütün bunlar fərqli yola tündlən düşüncə və idrak növünün fərqliliyindən qaynaqlanar. Sənin də anladığın kimi bu romantik sistemdə ağıl və düşüncədən ancaq, maddədən faydalanma və həzz duy/eşitmə yolunu aşdığı qədər yaralanılar. Bu, heç bir şeyin qarşı dayana bilməyəcəyi, heç bir şeyin maneə törədə bilməyəcəyi tək məqsəddir. Bu məqsədi ancaq onun növündən olan bir başqa məqsəd maneə törədə bilər. Buna görə sən qüvvədəki qanun maddələri arasında intihar, duel və bənzəri tətbiqlərə rast gələrsən. Yəni cəmiyyətin arzuları və motivləri ilə qarşıdurmaydıq tərəfindən, insan nəfsi istədiyini, arzu etdiyini edə bilər!

Bu fərqliliyi yaxşı düşündüyün təqdirdə, qərbdəki cəmiyyət sisteminin niyə/səbəb insanlıq ictimaiyyətinin zövqünə dini cəmiyyət sistemindən daha uyğun gəldiyini açıqca anlarsan. Tək xatırlatmaq lazımdır ki, insanın instinktlərinə uyğun sistem yalnız qərb sivilizasiyasının sistemi deyil ki, sırf buna görə seçilsən. Köhnə çağlardan zamanımıza qədər müntesipleri arasında tətbiq olunan bütün ənənəvi sistemlər primitiv olan köçərilik sistemindən mədəni olanına qədər hamısı, ilk dəfə haqq dinin çağırışına həmsöhbət olan insanlar tərəfindən dinə seçilməkdə ortaq xüsusiyyətə sahib olmuşlar. Çünki o insanlar maddə bütpərəstliyinə boyun əymişlər.

Əgər yaxşı irdələsən görərsən ki, mövcud qərb sivilizasiyas(n)ı köhnə bütpərəstlik sistemlərinin qarışığından başqa bir şey deyil. Tək bu müasir bütpərəstlik fərdilikdən ictimailiyə və sadəlik mərhələsindən sanatsal incəliyə çevrilmişdir.

Az əvvəl İslam sisteminin instinktlərə uyğun gəlməyə deyil, haqqa uyğun gəlməyə söykən/dözdüyünü söyləmişdik. Bu qanun, Quranın açıqladığı mesajların ən/en be-lirginlerinden biridir. Uca Allah belə buyurur. "Peyğəmbərini hidayət və haqq din ilə göndərən Odur." (Tövbə, 33) "Allah haqq ilə hökm verər." (Mömin, 20) Uca Allah möminləri "Onlar haqqı bir-birlərinə tövsiyə edərlər." (Əsr, 3) deyə tanıdır. Başqa bir ayədə belə buyurur: "Biz sizə haqq ilə gəldik. Lakin çoxunuz haqqdan xoşlanmırsınız." (Zuxruf, 78) Uca Allah, bu ayədə haqqın əksəriyyətin instinktləri və arzuları ilə uyğunlaşmadığını açıqca ifadə edir.

Başqa bir ayədə uca Allah, əksəriyyətin arzularına uyğun gəlmənin gərəyini rədd edərək və elə davranmanın fəsada səbəb olacağını vurğulayaraq belə buyurur: "Xeyr; o (Peyğəmbər) özlərinə haqqı gətirmişdir. Onların çoxu isə, haqqdan xoşlanmamaqdadırlar. Əgər haqq onların hava və həvəslərinə uyğun gəlmiş olsaydı, göylər, yer üzü və bu ikisində olan varlıqlar fəsada uğrayardı. Tərsinə biz onlara zikr (öyüd və ya şərəf)lerini gətirdik. Onlar isə, öz şərəflərindən üz çevirirlər." (Mu'minun, 70-71) Hadisələrin axışı və gündən günə fəsadın yığılması, uca Allahın bu ayədəki şərhini təsdiqləyir.

Uca Allah başqa bir ayədə də belə buyurur: "Artıq haqqdan sonra pozğunluqdan başqa nə var? Necə gerçəklərdən sapdırılırsınız?" (Yunus, 32) Bu və buna yaxın mənadakı ayələr bir çoxdur. Əgər bu mövzuda daha çox məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, Yunus surəsinə müraciətiniz. Çünki uca Allah o surədə "haqq" sözünü iyirmi küsər dəfə zikr edir.

"Əksəriyyətə uyğun gəlmək, təbiətdə də etibarlı bir qanundur" sözünə gəlincə, heç şübhəsiz təbiət təsir baxımından əksəriyyətə xəbərdar et. Ancaq bu, haqqa uyğun gəlmək zəruriliyi ilə ziddiyyət təşkil edəcək və onu etibarsız edəcək xüsusiyyətdə deyil. Çünki bunun şəxsən özü haqqın bir konkret nümunəsidir. O halda özünü etibarsız etməsi necə düşünülə bilər?

Bunun açıqlanması üçün bu bir neçə nöqtənin işıqlandırılması lazımdır:

Birincisi; insanın elmi və əməli inanclarının kökləri olan xarici inkişaflar, meydana gəlmələrində və dəyişmə hissələrində səbəb-nəticə nizamına bağlıdır. Bu, davamlı və dəyişməz bir nizamdır. İstisna qəbul etməz. Elm və nəzəriyyə sahələrində mütəxəssisləşmiş alimlər bu mövzuda görüş birliyində olduqları kimi daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə Quran da buna şahidlik edir. [16] Xarici dünyadakı inkişafların davamlılığında və dəyişməzliyində sapma olmaz. Hətta əksəriyyətlə meydana gəlmələri qayda nəticəs(n)i olan hadisələrdə, əksəriyyətlə baş vermə halı davamlı və dəyişməzdir. Məsələn bütün vəziyyətlərinə müqayisə et əksəriyyətlə istilik meydana gətirən atəşin, bu əksəriyyətlə istilik meydana gətirmə vəziyyəti, onun davamlı bir təsiridir. Digər hadisələrdə də vəziyyət budur. İşdə bu haqqdır.

İkincisi; insan, fitrəti gərəyi bu ya da bu şəkildə xarici dünya qaynaqlı və obyektiv olaraq tapdığı şeyə xəbərdar et. Beləcə o fitrəti uyğun olaraq haqqa xəbərdar et. Hətta qəti məlumatın varlığını inkar edən bir kimsəyə, içində tərəddüd oyandırmayan bir məlumat təqdim edildiyi təqdirdə bu məlumatı etiraz etmədən qəbul edər.

Üçüncüsü; öyrəndiyin kimi haqq, insanın inanclarında qəbul etdiyi ya da davranışlarında uyğun gəldiyi xarici dünya qaynaqlı bir xüsusdur. İnsanın fikiri və idrakı isə, yalnız haqqa çatmağa yarayan bir vasitədir. Ayna ilə aynaya əks olunan cisim arasındakı əlaqə kimi.

Bu üç nöqtəni qavrayınca açıqca anlarsan ki, təbiətdə davamlı və ya -davamlılıq və dəyişməzlik qanunlarına söykənən olan- əksəriyyətlə meydana gəlmə halı demək olan həqiqət, davamlı olaraq və ya əksəriyyətlə meydana gələn xarici qaynaqlı hadisənin xüsusiyyətidir, yoxsa bu hadisəyə bağlı məlumatın və idrakın sifəti deyil.

Başqa bir ifadə ilə həqiqət məlumatın deyil bilinən şeyin sifətidir. Xarici dünyadakı davamlı olaraq və əksəriyyətlə meydana gəlmə halı da bir istiqaməti ilə haqq əhatəsinə girər. Əksəriyyətin fikirlərinə, inanclarına və qənaətlərinə gəlincə, bunlar azlıqdakılar qarşısında hər vaxt haqq olmazlar. Xarici dünyaya uyğun gəldikləri zaman haqq olarlar, uyğun gəlmədikləri zaman isə haqq olmazlar. O zaman insanın onlara boyun əyməsi yerində olmaz. Onsuz da/zatən əgər insan xarici dünyada olanın fərqində olsa, bununla uyğun gəlməyən əksəriyyət fikirinə uyğun gəlməz.

Məsələn sən əgər bir şeyin doğru olduğundan əmin olsan da bütün insanlar sənə o mövzuda tərs düşsə, təbii olaraq insanların fikirlərinə boyun əyməzsən. Əgər belə bir mövzuda insanlara xəbərdar et kimi görünsən qorxduğun üçün, utandığın üçün və ya başqa bir səbəbdən ötəri onlara xəbərdar et görünərsən. Yoxsa insanların o fikiri, uyğun gəlilməsi lazım olan haqq bir görüş olduğu üçün ona xəbərdar et görünməzsən. Əksəriyyətin görüşünün uyğun gəlilməsi lazımlı bir haqq olmasının lazımlı olmadığına bağlı ən gözəl şərh uca Allahın "Xeyr; o (Peyğəmbər) özlərinə haqqı gətirmişdir. Lakin onların çoxu, haqqdan xoşlanmamaqdadır." (Mu'minun, 70) buyruğudur. Əgər əksəriyyətin bütün fikirləri haqq olsaydı, ayədə haqqında danışılan əksəriyyətin haqqı məmnunsuzluqla qarşılamaları, ona qarşı çıxmaları mümkün olmazdı.

Bu şərh, əksəriyyətə uyğun gəlməyi təbii sistemə söykəmənin səhvini ortaya qoyur. Çünki bu sistem məlumatın və düşüncənin özündə deyil, məlumatın əlaqəli olduğu xarici dünyada etibarlıdır. İnsanın bu sistemdən iradəsində və davranışlarında uyğun gəldiyi xüsus, əksəriyyətin inandığı şey deyil, xarici dünyadakı meydana gəlməyə bağlı əksəriyyətdir. Yəni insan davranışlarını və hərəkətlərini "ümumiyyətlə yaxşı olan" qanununa söykəyər.

Quran qanuni hökmlərində və bu hökmlərlə əlaqədar məsləhətlərdə bu qanunu güdər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah sizi çətinə qaçmaq istəmir. Yalnız sizi təmizləmək, sizə istiqamətli nemətini tamama çatdırmaq istəyir ki, şükr edəsiniz." (Maidə, 6) "Oruc sizə fərz qılındı. Eynilə sizdən əvvəlkilərə fərz qılındığı kimi. Ümid edilər ki çəkinərsiniz." (Bəqərə, 183) Bunlar xaricində də ortaya qoyulan hökmlərin əksəriyyətlə tətbiq oluna gəlmişlik səbəbinə söykən/dözdüyünü ehtiva edən başqa ayələr vardır.

"Mövcud sivilizasiya inkişaf etmiş ölkələrə ictimai xoşbəxtlik təmin etdi. Fərdləri cəmiyyətin təsdiqləmədiyi çirkinliklərdən təmizləyib təmizlədi." iddiasına gəlincə, bu söz doğru olmayan və yanılmalarla qarışıq bir sözdür.

Elə sanıram ki, belə deyənlərin ictimai xoşbəxtlikdən nəzərdə tutduqları şey cəmiyyətin insan sayı, güc və maddi qaynaqlardan faydalanma sahəsindəki inkişaf baxımından üstün oluşudur. Halbuki bir çox dəfə etdiyimiz təkrarlardan öyrənmiş olmalısan ki, İslam belə bir inkişaf etmişliyi xoşbəxtlik saymaz.

Açıq dəlillərə söykənən araşdırmalar da, İslamiyyətin bu yanaşmasını təsdiq edər. İnsana xas xoşbəxtlik, ruh və bədənin birlikdə xoşbəxtliyindən meydana gəlir. Bu xoşbəxtlik, insanı maddi nemətlərlə nemətləndirər və onu əxlaqi ərdəmlərlə və gerçək ilahi bacarıqla təchiz edər. İnsanın həm dünya həyatındakı, həm axirət həyatındakı xoşbəxtliyini ancaq belə bir düstur zəmanətə bağlaya bilər. Ruh xoşbəxtliyini göz ardı edərək yalnız maddi həzzlərə dalmağa gəlincə bu, İslamın gözü ilə yalnız bədbəxtlikdir.

Bizdəki mütəfəkkirlərin inkişaf etmiş millətlərin fərdlərində gördükləri düzgünlük, dürüstlük, etibarlılıq, mərdlik kimi yaxşılıqlara duy/eşitdikləri heyranlığa gəlincə, bu mövzuda onlara həqiqətən uzaq bir yanılma içindədirlər. Çünki bizim şərqli araşdırmaçıların mütəfəkkirlərinin böyük əksəriyyəti ictimai düşünməyi reallaşdıra bilmir. Onlar fərdi düşünürlər. Belə ki, əgər içimizdən biri özünü israrla hər şeydən müstəqil bir varlıq olaraq görsə, gerçək bunun tərsi olduğu halda şəxsinin müstəqilliyini ortadan qaldıracaq obyektiv əlaqələrdən özünü mücərrədlənmiş fərz etsə, sonra da həyatında yalnız özünə çıxar təmin etməyi və özünə gələ biləcək zərəri başından sovmağı düşünsə və tək özü ilə məşğul olsa, başqasını özü ilə müqayisə edər və onun haqqında da özü üçün etibarlı gördüyü növdən bir müstəqilliyin varlığına hökm edər.

Adamın verdiyi bu hökm -əgər doğru olsa- yalnız bu cür bir düşüncə tərzini mənimsəmiş kəslər haqqında doğru ola bilər. Buna qarşılıq ictimai düşüncə tərzini mənimsəyən kəslər də vardır. Bu düşüncə tərzini mənimsəyən kimsə sırf özünü göz önünə al/götürməz. Özünü cəmiyyətin asılı və ayrılmaz parçası görər. Öz mənfəətlərini ictimai mənfəətlərin bir parçası qəbul edər. Cəmiyyətin yaxşılığını öz yaxşılığı və cəmiyyətin pisliyini öz pisliyi sayar. Cəmiyyətin hər halını və xüsusiyyətini öz halı və xüsusiyyəti bilər. Belə bir insanın düşüncə tərzi dəminki nümunədən fərqlidir. Onun başqaları ilə əlaqəsi yalnız cəmiyyətinin xaricindəkilər ilə söz mövzusudur. Öz cəmiyyətinin parçaları ilə məşğul olmaq onun əhəmiyyət və dəyər verdiyi bir iş deyil.

Verəcəyimiz örnəklə bu söylədiklərimizi açıqlığa qovuşdurmaq istəyirik: İnsan müxtəlif orqanlardan və güclərdən meydana gəlmiş bir bütündür. Bunların hamısının meydana gətirdiyi bütün ona gerçək bir-birlik qazandırar ki, biz bu bütünə insan adını veririk. Bu bütün, parçaların bütününün şəxsən və hərəkəti olaraq insan müstəqilliyi altında yox olmalarını təmin edər. Məsələn göz, qulaq, əl və ayaq insan üçün görər, eşidər, məbləğ və gedər. Bunların hamısı hərəkətlərindən insanın o hərəkətdən al/götürdüyü həzz çərçivəsində həzz alarlar. Bu orqanların və güclərin hər birinin məqsədi, bu orqanların sahibi olan insanın əlaqə yaratmaq istədiyi xarici dünya ilə əlaqə yaratmaqdır. Bu əlaqə istər yaxşılıq, istər pislik olsun. Məsələn göz və ya qulaq ya da əl və ya ayaq yalnız bu orqanların sahibi olan insanın yaxşılıq və ya pislik etmək istədiyi insana yaxşılıq ya da pislik etmək istəyərlər. Bu orqanların və güclərin tək insanlıq bayrağı altında olmalarıyla birlikdə bir-birlərinə pislik etdikləri ya da bir-birlərinə zərər verdikləri nadir olaraq görülər.

Bu nümunə, ictimai tək bir seyr izləyən insanın parçalarının vəziyyətidir. İnsanların meydana gətirdiyi cəmiyyətin fərdləri ictimai düşüncəyə sahib olduqları təqdirdə o fərdlərin vəziyyəti də bu nümunədəki kimidir. O fərdlərin saleh olmaları, muttaki olmaları, təxribatçı olmaları, günahkar olmaları, yaxşı ya da pis olmaları cəmiyyətlərinin bu sifətlərlə əlaqədar vəziyyətlərinə bağlıdır. Əgər cəmiyyətlərinin tək şəxsiyyət sahibi olduğu fərz edilsə, bu belədir.

Məzhəb ya da irq fanatizminin ictimai düşüncə tərzini mənimsəməyə sürüdüyü millətlər və qövmlər haqqında, Quranın verdiyi hökm bu qanun istiqamətindədir. Yəhudilər, Ərəblər və keçmişdə yaşamış başqa bəzi millətlər kimi. Quranın bu millətlərin yeni nəsillərini, köhnə atalarının cinayətlər/günahları səbəbi ilə hesaba çəkdiyini, yaşayan qurşaqları bu səbəb ilə danladığını, köhnələrin və ölülərin davranışları üzündən indikiləri qınadığını görərsən. Bütün bunların səbəbi budur: İctimai düşüncəni mənimsəmiş fərdlər haqqında bu hökm haqlıdır. Quranda bu xüsusiyyətdə çox sayda ayə vardır. Onları köçürməyi lazımlı görmürük.

Bəli; insaflı tutum bunu tələb edir: Əgər belə bir cəmiyyətdə yaxşı fərdlər varsa bunların haqqını tapdalamamaq lazımdır. Belə yaxşı kəslər pis cəmiyyətin fərdləri arasında yaşayırlar və onlarla ictimai əlaqələrdə ol/tapılırlarsa da, ürəkləri xarab düşüncələr ilə çirklənməmiş və bu cür cəmiyyətlərin içinə işləyən məşhur xəstəliklərə qapılmamış və şəxsləri o cəmiyyətin skeletində və bünyəsində çoxluq kimi dayanır. Onsuz da/zatən Quran da hər kəsi danlayan ayələrində bu qanunu güdərək salehləri və yaxşıları ümumidən xaric tutur.

Bu izah etdiklərimizdən ortaya çıxır ki, inkişaf etmiş və mədəni cəmiyyətlərin fərdləri haqqında digər millətlərin fərdləri ilə müqayisə edərək verəcəyimiz yaxşı və ya pis hökmləri, o fərdlərin aralarındakı əlaqələrə, qarşılıqlı tutumlarına və iç həyatlarına söykəmək doğru deyil. Tərsinə bu fərdlərə bağlı hökmləri, digər zəif millətlərə istiqamətli tutumlarında və dünyadakı o biri ictimai şəxsiyyətlər ilə olan canlı əlaqələrində ortaya çıxan ictimai şəxsiyyətlərinə görə vermək lazımdır.

Bir cəmiyyətin yaxşı və ya pis, xoşbəxt və ya bədbəxt olduğu mövzusunda hökm verərkən güdülməsi və ölçü qəbul edilməsi lazım olan qanun işdə budur. Araşdırmaçılarımız bu yolu izləməlidirlər. Sonra istəyərlərsə, o cəmiyyətlərə heyran olsunlar, istəyərlərsə də onların etdiklərinə heyrətlənsinlər.

Həyatım haqqı üçün söyləyirəm ki, əgər dərin düşüncəli bir araşdırmaçı Avropalıların sənaye inqilabından günümüzə qədər uzanan ictimai həyatlarının tarixini araşdırsa, onların özləri xaricindəki zəif millətlərə və qurşaqlara qarşı tətbiq etdikləri siyasətləri dərinliyinə irdələsə, heç tərəddüd etmədən bunları görər: Bu qərbli cəmiyyətlər insanlıq üçün mərhəmət və yaxşı niyyətlə dolu kimi görünərlər. İnsanlığa xidmət yolunda, onlara azadlıq vermək üçün, haqqı tapdalanan məzlumların əlindən tutmaq, köləlik və məhbusluq sistemini qaldırmaq üçün canlarını və mallarını fəda etdiklərini söyləyərlər.

Lakin diqqətli araşdırıcı görər ki, onlar yer üzünün yazıq, zəif millətlərini özlərinə kölə etməkdən başqa bir məqsədləri yoxdur. Tapa bildikləri hər yolu istifadə edərək əllərindən gəldiyi hər yerə əl ataraq bu məqsədlərini reallaşdırmağa çalışarlar. Bir gün silah çətini ilə, bir gün müstəmləkələşdirmə yolu ilə, bir gün müstəmləkə əldə edərək, bir gün rəhbərliyi idarə altına alaraq, bir gün ortaq mənfəətləri qoruma adına, bir gün müstəqilliyi qoruma adına, bir gün barışı qoruma və ona istiqamətli təhdidlərə etiraz etmə adına, bir gün yox olma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalan yoxsul zümrələrin haqqlarını müdafiə etmə adına, qısacası hər gün bir adla hamı/həmişə o məqsədlərini reallaşdırmağa çalışarlar.

Sağlam insan fitrəti, vəziyyəti belə olan cəmiyyətlərə yaxşı deməyə, onlara xoşbəxtlik sifətini yaraşdırmağa razı ola bilməz. Dinin hökmünə, vəhyin və peyğəmbərliyin mühakiməsinə görə xoşbəxtlik anlayışının daşıdığı məna göz ardı edilsə belə söz mövzusu cəmiyyətlərə yaxşı gözlə baxılmaz.

İnsan təbiəti bütün fərdlərini, bəzi imkanlarla bərabər şəkildə təchiz etdikdən sonra bu fərdlərində, bəzilərinə digərləri üzərində onların qanlarını, mallarını və namuslarını mübah sayacaq şəkildə suverenlik qurmalarına necə icazə verə bilər? Bu fərdlərin digərlərinin həyatları və varlıqları ilə oyun oynamalarına, köhnə çağ insanlarının belə qarşılaşmadığı və dözmədiyi şəkildə idrakları və iradələri üzərində qənaətdə ol/tapılmalarına necə zəmin hazırlayar?

Bütün bu izah etdiklərimizdə, bu təcavüzkar millətlərin tarixləri ilə mövcud nəsillərin onların əllərindən gördükləri əziyyətlərin sənədli isbatlarına söykən/dözürük. Əgər bu cəmiyyətlərin vəziyyəti xoşbəxtlik və yaxşılıq isə, bu yaxşılığın və xoşbəxtliyin mənas(n)ı tahakküm və sərhədsiz sərbəstlik olmalıdır.