Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin hədislər işığında şərhi

et-Dürr-ül Mensurda iştirak etdiyinə görə İbni Cərir və İbni Münzir "And olsun ki... Allah eşitmişdir." deyə başlayan ayə haqqında Katadenin belə dediyini nəql edir: "Bizə izah edildiyinə görə bu ayə Hayy b. Ahtab haqqında enmişdir. "Kimdir o ki, Allaha gözəl bir surətdə borc versin də Allah da bu borcu o kimsəyə qat qat çoxu ilə ödəməsin." (Bəqərə, 245) ayəs(n)i enincə bu adam, "Rəbbimiz bizdən borc tələbində var. Halbuki ancaq kasıb, zəngindən borc alar." dedi." (c. 2, s. 106)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) bu ayə haqqında belə buyurduğu nəql edilər: "Vallah, onlar Allahı görmüş deyildirlər ki, Onun kasıb olduğunu bilsinlər. Lakin onlar, Allahın dostlarının kasıb olduğunu görərək "Əgər Allah zəngin olsaydı dostlarını zəngin edərdi." dedilər və zənginlikləri səbəbi ilə Allaha qarşı lovğalandılar."

Menakıbı Al/götürü Ebitalip adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Mis (ə.s) bu ayələ əlaqədar olaraq belə buyurur: "Bu kəslər imamın, özünə gətirilən şeylərə möhtac olduğunu sanan kəslərdir."

Mən deyərəm ki: İlk iki rəvayətin məzmununun ayələ uyğunlaşdığı daha əvvəl ifadə etmişdik. Üçüncü rəvayətə gəlincə; o, nümunə vermə məqsədli bir şərhdir.

el-Kafidə İmam Sadiqdən (ə.s) belə nəql edilər: "Bu sözü ["Allah kasıb, biz isə zənginik." sözünü] deyənlər ilə peyğəmbərləri öldürənlər arasında beş yüz/üz illik fasilə var. Buna baxmayaraq uca Allah onları, atalarının etdiklərini təsdiqləmələri üzündən peyğəmbərləri öldürməklə günahlandırır." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 409, h: 1)

Mən deyərəm ki: Haqqında danışılan beş yüz/üz illik axtar/ara əlimizdəki miladi tarix ilə uyğun gəlmir. Daha əvvəl etdiyimiz tarixi araşdırmağa müraciət edilə bilər.

"Hər kəs ölümü dadacaq." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq et-Dürr-ül Mensurda belə iştirak edər: İbni Əbu Xatəm, Hz. Əlinin (ə.s) belə buyurduğunu nəql edər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) vəfat edib də başsağlığı diləklərinə sıra gəlincə, onların (Əhli Beytin) yanına biri gəldi. Sözləri eşidilir, lakin özü görülmürdü. Bunları söylədi: 'Ey Əhli Beyt! Allahın salamı, rəhməti və bərəkəti üzərinizə olsun. Hər kəs mütləq ölümü dadacaq. Və ancaq qiyamət günü etdiklərinizin qarşılığı sizə tastamam veriləcək. Allah qatında hər müsibətin bir mükafatı; hər yox olanın, yerinə keçən bir qarşılığı; hər əldən gedənin bir kompensasiyası vardır. O halda sırf Allaha güvənin və yalnız Ona ümid bəsləyin. Çünki əsl müsibətə uğrayan, savabdan məhrum qalandır.' Daha sonra Hz. Əli (ə.s), 'Bu Xıdır idi.' buyurdu." (c. 2, s. 107)

Yenə eyni əsərdə İbni Murdeveyhin, Sehl b. Saaddan Rəsulu Əkrəmin belə buyurduğu keçər: "Hər hansı birinizin cənnətdəki bir kamçılık yeri dünyadan və dünyadakı hər şeydən daha xeyirlidir." Peyğəmbərimiz bu sözlərinin arxasından 'Kim atəşdən uzaqlaşdırılıb cənnətə qon/qoyulsa, həqiqətən muradına çatmışdır.' ayəsini oxudu." (c. 2, s. 107)

Mən deyərəm ki: et-Dürr-ül Mensurda bu rəvayət başqa bəzi kanallardan Sehl b. Saaddan başqalarına söykənilərək də nəql edilmişdir. Biləsin ki, bu ayələrin eniş səbəbləri haqqında bir çox rəvayətlər vardır. Bunlar şəxsi görüşlər istiqamətində yaraşdırmalar olduqları açıq olduğu üçün onlara yer vermədik.

190- Göylərin və yer üzünün yaradılışında, gecə ilə gündüz bir-biri ardınca gəlib gedişində təmiz ağıl sahibləri üçün həqiqətən ayələr (dəlillər) vardır.



191- Onlar, ayaqda ikən, oturarkən və yanları üzərinə yatarkən Allahı xatırlayarlar; göylərin və yer üzünün yaradılışı haqqında mütəfəkkirlər və (belə deyərlər:) "Rəbbimiz! Sən bunu boşuna yaratmadın. Sən (belə bir iş etməkdən) münəzzəhsən. Bizi cəhənnəm əzabından qoru!



192- Ey Rəbbimiz! Sən kimi atəşə təyin etsən, həqiqətən onu alçaq-rüsva etmisən. Zalımların heç köməkçiləri yoxdur.



193- Ey Rəbbimiz! Həqiqətən də biz, imana çağıran bir dəvətçini (Hz. Məhəmmədi) duy/eşitdik ki (deyirdi:) "Rəbbinizə inanın!" Biz də dərhal inandıq. Rəbbimiz! Günahlarımızı bağışla, pisliklərimizi (kiçik günahlarımızı) ört və bizi yaxşılarla birlikdə öldür!



194- Ey Rəbbimiz! Peyğəmbərlərinin ağızından bizə vəd-etdiklərini ver və qiyamət günü (vədindən dönərək) bizi alçaq-rüsva etmə. Heç şübhəsiz sən vədindən daşınmazsan!"



195- Rəbləri də onlara cavab verdi ki: "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam. Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər. Elə isə onlar ki, hicrət etdilər, yurdlarından çıxarıldılar, mənim yolumda əziyyətə uğradılar, döyüşüb vuruş idilər və öldürüldülər, and olsun mən də onların pisliklərini (kiçik günahlarını) örtəcəyə(i)m və onları -Allah tərəfindən verilmiş bir mükafat olaraq- altlarından çaylar axan cənnətlərə qoyacağam. Və Allahdır ki, mükafatların ən gözəli Onun qatındadır.



196- Kafirlərin (zövq içində) diyar diyar gəzib gəzmələri əsla/çəkin səni aldatmasın!



197- Azca bir faydalanmadıyar bu. Sonra çatacaqları yer/yeyər cəhənnəmdir. Ora nə pis bir yurddur, yataqdır!



198- Lakin Rəblərindən qorxanlar üçün, Allah tərəfindən bir ikram olaraq, altlarından çaylar axan əbədi olaraq qalacaqları cənnətlər vardır. Yaxşı kəslər üçün Allah qatındakı daha xeyirlidir.



199- Heç şübhəsiz kitab əhlindən, Allaha, həm sizə endirilənə, həm də özlərinə endirilənə Allaha boyun əyərək inananlar, Allahın ayələrini az bir mənfəətə satmayanlar vardır. İşdə onlar üçün Rəbləri qatında mükafatları vardır. Şübhə yox ki Allah, hesabı tez olandır.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz ayələr möminlərin, müşriklərin və kitab əhlinin bu surədə izah edilən vəziyyətlərinin xülasəs(n)i xüsusiyyətindədir. Bunun üçün açıqlanır ki, "ebrar=iyi kəslər" mərtəbəsinə yüksələn möminlərin halları; yü tərəfindən Allahı xatırlamaq, Onun ayələri üzərində düşünmək, cəhənnəm əzabından Allaha sığınmaq, bağışlama (bağışlanma) və cənnət diləməkdir. Ayrıca açıqlanır ki, Allah onların dualarını qəbul etmiş və onlara deləydiklərini bağışlayacağına dair vəddə ol/tapılmışdır. İşdə onların ümumi vəziyyəti budur. Kafirlərin hallarına gəlincə; onlar az bir faydalanma uğruna diyar diyar gəzib dayanarlar. Arxasından isə sığınacaqları cəhənnəm olacaq. Görüldüyü kimi möminlərin halları, kafirlərin halları ilə əsla müqayisə edilə bilməz. Təbii/tabe bura da bir gerçəkdir ki, Əhli Kitabdan haqqa bağlı olanlar, onlardan istisna edilərək ayrı tutulur və bunların möminlər ilə birgə olduqları açıqlanır.

"Göylərin və yer üzünün yaradılışında..." Yəqin buradakı yaradılışdan; varlıqların yaradılış formaları, təsirləri və hərəkət, hərəkətsizlik, dəyişmə və çevrilmə kimi hərəkətləri nəzərdə tutulmuşdur. Buna görə göylərin və yer üzün yaradılışı, gecə ilə gündüz bir-birinin ardınca gəlib gedişi konkret ayələrin (nişanaların) əksəriyyətini əhatə etməkdədir. Bununla əlaqədar şərh, Bəqərə surəsində edilmişdir. [10] Ayrıca "ulu'l elbab=temiz ağıl sahibləri" ifadəsinin mənasına da daha əvvəl toxunulmuşdu. [11]

"Onlar ayaqda ikən, oturarkən... Allahı anlarlar..." Yəni onlar ayaqda dayanma, oturma və yatma kimi bütün vəziyyətlərində Allahı anlarlar. Zikrin və təfəkkürün nə mənanı verdiyi daha əvvəl araşdırılmışdı. Bu iki ayənin mənasından çıxan nəticə budur: Göylərin və yer üzünün ayələrinə, gecənin və gündüzün ard-arda gəlişinə istiqamətli müşahidə, onlara davamlı bir zikr halı qazandırır və beləcə onlar heç bir vəziyyətdə Allahı unutmurlar. Ayrıca bu müşahidə onlara göylərin və yer üzünün yaradılışı haqqında düşünmə şüuru da qazandırır. Ki bu düşüncə sayəsində uca Allahın özlərini öldükdən sonra dirildib hesablaşmağa çağıracağı gerçəyinə çatırlar. İşdə o zaman Allahın rəhmətini istəyirlər və verdiyi vədləri reallaşdırmasını diləyirlər.

"Ey Rəbbimiz! Sən bunu boşuna yaratmadın..." Burada işarə edilənlər çoxluq və müennes olmalarına baxmayaraq işarə əvəzliklərindən müfret (tək) və müzekker ədatı olan "haza=o" sözü istifadə edildi. Çünki məqsəd işarə edilənlərin şəxslərini və adlarını təyin etməklə əlaqədar deyil. Hamısı da "varlıq" olmaları baxımından birdir, təkdir. Bu vəziyyət uca Allahın, Hz. İbrahimin ağızından köçürdüyü aşağıdakı vəziyyətin bir bənzəridir: "Günəşi doğularkən görüncə də: "İşdə Rəbbim budur, çünki bu daha böyükdür" dedi." (Ən'am, 78) Çünki Hz. İbrahim, günəşin hələ nə mahiyyətini nə adını bilmirdi. Yalnız onun bir şey olduğunu bilirdi.

Bu ayədə keçən "batil" sözü "məqsəd qoy əlaqədar heç bir məqsədi olmayan şey" deməkdir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Köpük, dağılar gedər. İnsanlara fayda verən şeysə, yer üzündə qalar." (Rə'd, 17) İşdə bundan ötəri o düşünən möminlər yaradılışda məqsədsizliyə yer/yeyər olmadığını dilə gətirincə, uca Allahın insanları mühakimə etmək üzrə təkrar dirildəcəyi, orada zalımları alçaq-rüsva edici bir cəzaya yəni atəşə çarpdıracağı gerçəyini açıq-aşkar görürlər. Ki əzaba çarpdırmadakı məsləhəti heç bir kimsə rədd edə bilməz. Əks halda yaradılış boşuna olar, məqsədsiz vəziyyətə düşər. İşdə onların "Bizi cəhənnəm əzabından qoru! Ey Rəbbimiz! Sən kimi atəşə təyin etsən, onu alçaq-rüsva etmisən. Zalımların heç köməkçiləri yoxdur." şəklindəki sözlərinin mənas(n)ı budur.

"Ey Rəbbimiz! Həqiqətən də biz... bir dəvətçini duy/eşitdik ... " Dəvətçidən məqsəd, Allahın elçisi Hz. Məhəmməddir (s. a. a). Ayənin orijinalında keçən "ən/en aminu=inanın" 'ifadəsi, çağırışın məzmununu açıqlayır. Buradakı "ən/en" ədatı beyaniye=açıklama xüsusiyyətlidir. Möminlər burada özlərinin, çağırış vəzifəlisinə iman etdiklərini vurğulayırlar. Bu çağırış vəzifəlisi də Peyğəmbər əfəndimizdir. O onlara Allah tərəfindən bəzi xüsusları xəbər verir. Ki bu xüsusların bəzisindən onları çəkindirir. Günahlar, pisliklər, küfr və günah üzrəykən ölmək kimi. Bəzilərinə də təşviq edir. Bağışlama, rəhmət, uca Allahın eb-rar=iyiler dərəcəsinə yüksəlmiş mömin qullarına vəd etmiş olduğu cənnətə bağlı detallar kimi.

Belə olunca möminlər Rəblərindən özlərini bağışlamasını, pisliklərini örtməsini, ebrar dərəcəli möminlərlə birlikdə canlarını al/götürməsini, Allahın icazəs(n)i ilə peyğəmbərlərin özlərinə zəmanət etdikləri cənnət və rəhmət vədinin yerinə yetirilməsini istəyərək belə deyirlər: "Rəbbimiz! Günahlarımızı bağışla..." Ayənin orijinalında keçən "al/götürə resulike" ifadəsi yəni; peyğəmbərlərinə taşıttığın və onların sənin adına zəmanət etdiklərini bizə ver. "Bizi alçaq-rüsva etmə." yəni; sözünü yerinə yetirməmək, vədindən dönmək surətiylə bizi alçaq-rüsva etmə. Bundan ötəri bu duanın arxasından "Heç şübhəsiz sən vədindən daşınmazsan!" ifadəsinə yer verilir.

Bu ayələrdən aydın olur ki, onlar Allaha və axirət gününə inanmağı və Allahın peyğəmbərləri olduğu gerçəyini ayələr üzərində düşünərək əldə etmişlər. Peyğəmbərin gətirdiyi mesajın detallarını isə peyğəmbərlərə inanaraq qazanmışlar. Buna görə onlar fitrətin hökm sahəsində fitrətə uyğun davrandıqları kimi söz dinləmə və itaətin lazımlı olduğu yerlərdə də bu qaydaya bağlı qalmaqdadırlar.

"Rəbləri də onlara cavab verdi ki..." Burada "Rəbb" sözünün istifadə edilməsi və bu sözün möminlərə izafə edilməsi, ilahi rəhmətin coşğuluğuna dəlalət edər. "Mən... işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam." ifadəsindəki ümumilik də bu gerçəyə dəlalət edər. Yəni uca Allah qatında bu və bu əməl ilə bu və bu işlə/çalışan kimsə arasında ayrım güdülməz.

Buna görə, "Elə isə onlar ki, hicrət etdilər, yurdlarından çıxarıldılar, mənim yolumda əziyyətə uğradılar..." şəklindəki yaxşı əməlləri detallı olaraq sayan və oxuduğumuz cümlələrin davamı olaraq gələn ifadə, bu yaxşı əməllərin savablarının təyin olunması məqsədini daşıyar. İfadənin cümlələri arasındakı "vav" hərfi ayırma funksiyas(n)ı daşıyar; məzmuna, toplama funksiyas(n)ı daşımaz. Çünki əgər məzmuna funksiyası daşısa idi, o zaman mühacirlərin yalnız şəhid olanlarının savabı açıqlanmış olardı. [Halbuki burada, hicrət edən hər kəsin mövqesinə toxunulmaq istənmişdir; istər bu adam şəhid də olsun, istər olmasın.]

Bununla birlikdə bu ayə yalnız bu surədə edilməsi istənən, israrla təşviq edilən və etina etdirilən əməlləri sıralayır. Bunlar da dini yurda seçmək, Allah yolunda çətinliklərə dözmək və cihada getmək əməlləridir.

Aydın olduğuna görə bu ayədəki hicrət, şirkdən və yurddan ayrılmağı birlikdə ifadə edir. Çünki həm istifadə edilən söz mütləqdir, həm də xüsusi və məhdud hicrəti dilə gətirən "yurdlarından çıxarıldılar." ifadəsi ilə bunun arxasından gələn "mən də onların pisliklərini örtəcəyəm." ifadəsinə qarşılıq olaraq zikr edilir. Çünki bu sonrakı ifadədə iştirak edən "seyyiat=kötülükler" sözünün Qurandakı zahiri mənas(n)ı "kiçik günahlar"dır. Buna görə onlar, qaçınmaq və tövbə etmək surətiylə böyük günahlardan hicrət etmişlər [və Allah da onların kiçik günahlarını örtmüş, bağışlamışdır]. Bu səbəbdən ayədə sözü keçən "hicrət" ge-nel əhatəlidir. Bunun üzərində yaxşıca düşünün.

"Kafirlərin diyar diyar gəzib gəzmələri əsla/çəkin səni aldatmasın..." Bu ayə ağıllara ilişə biləcək bir yanılmanı aradan qaldırmağı məqsəd qoyur. Deyilmək istənən budur: Bu izah edilənlər, ebrar=iyiler dərəcəsinə yüksəlmiş olan möminlərin vəziyyəti, bu da onların mükafatıdır. Kafirlərdə gördüyün rifaha, dəbdəbəli həyata və bolluq içindəki dolanışıq şərtlərinə gəlincə; bu vəziyyət əsla/çəkin səni aldatmasın. (Xitab Peyğəmbərimizə istiqamətli olmaqla birlikdə nəzərdə tutulan bütün insanlardır.) Çünki bu az bir əmtəə və faydalanmadıyar, davamlı deyil.

"Lakin Rəblərindən qorxanlar üçün..." Ayədə keçən "nuzu-len=ikram" sözü "ağırlanan qonaqlar üçün hazırlanan yeməklər və içkilər" deməkdir. Bu qonaqlardan məqsəd "ebrar" dərəcəsinə yüksəlmiş möminlərdir. Ayənin sonu bunun dəlilidir. Bu ayə, daha əvvəlki ayənin ağıllara ilişə biləcək bir yanılmanı aradan qaldırma məqsədi daşıdığı yolundakı şərhimizi təsdiq edir.

"Heç şübhəsiz kitab əhlindən..." Bu ayə, söz mövzusu xüsusiyyətləri daşıyan kitab əhlinin gözəl mükafatda möminlər ilə ortaq olduqlarını ifadə etmək istəyir. Ayənin məqsədi, axirət xoşbəxtliyinin müəyyən bir seqmentin təkəlində olmadığını, buna görə iman etsələr də kitab əhlinin bundan məhrum qalacaqlarının irəli sürtülə bilməyəcəyini vurğulamaqdır. Məsələnin oxu Allaha və peyğəmbərlərə iman etməkdir. Əgər kitab əhli bu qanunlara inansa, möminlər ilə bərabər olarlar.

Uca Allah burada təriflənən kitab əhlində, daha əvvəlki ayələrdə qınanmalarına səbəb olan tutumların ol/tapılmadığını bildirir. Bu tutumlar Allahın peyğəmbərləri arasında ayrım güdmək [bəzisinə inanıb bəzisinə inanmamaq], Allahın ayələrini bir neçə pul qarşılığında satmaq üçün açıqlayacaqları yolunda söz verdikləri gerçəkləri gizli tutmaqdır.

fəlsəfi bir Araşdırma və müqayisə etmə

Müşahidə və təcrübə, kişi ilə qadının ortaq bir cövhərə sahib bir növün iki fərdi olmasına hökm edir. Bu ortaq cövhər isə insandır. Çünki kişi seqmentində görülən bütün nəticələndirər, fərqsiz bir şəkildə qadın seqmentində də görülür. Heç şübhəsiz bir növə aid nəticələndirərin ortaya çıxması o növün mövzusunun (obyektiv) varlığının reallaşmasını tələb edir. Bəli bu da var ki seqmentlərdən biri, bu ortaq ifadə edilərin bəzilərində şiddət və zəiflik fərqliliyi göstərə bilər. Lakin bu fərqlilik türdeşlik xüsusiyyətinin fərddə yox olub aradan getməsini tələb etməz. Bundan aydın olur ki, iki seqmentdən biri üçün mümkün olan türsel kamal o biris(n)i üçün də mümkündür. Bunlardan biridə iman ilə, ibadət ilə və Allaha yaxınlaşdırıcı hərəkətlərlə əldə edilən mənəvi kamallardır. Bundan anlaya bilərsən ki, bu mənas(n)ı ifadə edən ən gözəl və geniş əhatəli söz, uca Allahın "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam. Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." ayəsidir.

Əgər bu ayəs(n)i, Tövratda iştirak edən mövzuya bağlı ifadələrlə müqayisə etsən, bu iki kitabın bu mövzudakı dünyagörüşü fərqini açıqca görərsən. Tövratın bir hissəsində bu ifadələr ilə qarşılaşırıq: "Döndüm, və hikməti, və şeylərin səbəbini bilməyə və araşdırmağa və axtarmağa, və pisliyin ağılsızlıq olduğunu, və ağılsızlığın dəlilik olduğunu bilməyə qoyuldu. Və qadını ölümdən acı/ağrılı tapdım, o qadın ki, ürəyi tələ və şəbəkələr/ağlar, və əlləri zəncirlərdir..." Bu sətirlər belə nöqtələniyir: "Bir-bir hesabı çıxarmaq üçün bunu tapdım; canım hələ onu axtarır, lakin tapmadım; mində bir kişi tapdım; lakin onların hamısında bir qadın tapmadım." (Vaiz Kitabı, Bap 7 : 23-28)

Köhnə millətlərin çoxu, qadının əməllərinin Allah qatında qəbul edilməyəcəyini düşünürdülər. Köhnə Yunanda; "qadın şeytan işi bir murdarlıq" olaraq adlandırılırdı. Romalıların və bəzi köhnə Yunanlıların fikirinə görə kişi mücərrəd bir insani mənliyin sahibi idi; amma qadının belə bir mənliyi yox idi. Miladi 586 ilində Fransada toplanan bir konqresdə uzun mübahisə/müzakirələrdən sonra qadının insan olduğu qəbul edilmiş; lakin kişiyə xidmət etmək üçün yaradıldığı nəticəsinə çatılmışdır. İngiltərədə təxminən yüz/üz il əvvəlinə qədər qadın, insan cəmiyyətinin bir parçası sayılmırdı. Əgər millətlərin fikirlərini, inanclarını və ədəbiyyatlarını araşdıran kitablara müraciət etsən, o millətlərin qadına bağlı bir çox çaşdırıcı fikirlərini taparsan.

ayələrin hədislər işığında şərhi

et-Dürr-ül Mensurda belə keçər: "Əbu Nuaym, Hilyet-ul Övliya adlı əsərində İbni Abbasdan Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğunu nəql edir: "Allahın varlıqları üzərində düşünün; amma Allah haqqında düşünməyin." (c. 2, s. 110)

Mən deyərəm ki: et-Dürr-ül Mensurda bu mənanı verən hədislər, Abdullah b. Salam və Abdullah b. Ömər kimi dəyişik səhabələrə söykənilərək başqa kanallardan da nəql edilmişdir. Eyni hədis Şiə kanallarından da rəvayət edilmişdir. (Üsulu Kafi, c. 1, s. 92, et/ət-Tövhid, Şeyx Saduk, s. 54) "Allah haqqında" və ya fərqli rəvayətlərdəki ifadə ilə "Allahın şəxsi haqqında düşünmək"dən məqsəd, Onun mahiyyəti, özü və künhü haqqında düşünməkdir. Halbuki uca Allah "Onlar isə məlumat tərəfindən Onu (Allahı) qavraya bilməzlər." (Taha, 110) buyurur. Uca Allahın sifətlərinə gəlincə, Quran uca Allahın bunlar vasitəçiliyi ilə bilinəcəyinin ən ədalətli şahididir. Uca Allah bir çox ayələrdə özünü sifətləri vasitəçiliyi ilə tanımaya çağırmışdır.



Yenə eyni əsərdə Əbu Şeyxin Əzəmət adlı kitabında Əbu Hüreyrədən belə köçürdüyü nəql edilər: "Rəsulullah buyurdu ki: "Bir saat (=kısa bir müddət) düşünmək, altmış il ibadət etməkdən daha xeyirlidir." (c. 2, s. 111)

Mən deyərəm ki: Bu hədisin ikinci yarısı bəzi rəvayətlərdə "bir gecə ibadət etməkdən" başqa bəzi rəvayətlərdə də "bir il ibadət etməkdən" formasındadır. Bu hədis Şiə kanallarından da rəvayət edilmişdir. (Üsulu Kafi, c. 2, s. 54, bab-ut Təfəkkür)

Əhli Sünnə kanallarından nəql edildiyinə görə, "Rəbləri də onlara cavab verdi ki..." ayəs(n)i Ümmü Sələmə haqqında enmişdir. Ümmü Sələmə Peyğəmbərimizə "Ya Rəsulullah, (nə oldu da) uca Allah qadın mühacirlərdən danışdığını eşitdirmədi." deməsi üzərinə, "Rəbləri onlara cavab verdi ki..." ayəs(n)i endi." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 112)

Şiə kanallarından nəql edildiyinə görə, "Elə isə onlar ki, hicrət etdilər, yurdlarından çıxarıldılar..." ayəs(n)i Hz. Əli (ə.s) haqqında endi. Hz. Əli (ə.s), yanında Fatimələr yəni Fatimə binti Esed, Fatimə binti Məhəmməd və Fatimə binti Zübeyr olduğu halda Məkkədən yola çıxdı. Sonra Dacnan deyilən yerdə özlərinə Ümmü Eymen ilə bir neçə yazıq mömin də qatıldı. Birlikdə bütün vəziyyətlərində Allahı zikr edərək yollarına davam etdilər və Peyğəmbərimizin yanına var idilər. Bunun üzərinə bu ayə endi. (Təfsir-ağıl Safı, c. 1, s. 322) Əhli Sünnə kanallarından gələn məlumatlara görə isə bu ayə mühacirlər haqqında enmişdir. (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 112)



Yenə nəql edildiyinə görə, "Kafirlərin (zövq içində) diyar diyar gəzib gəzmələri əsla/çəkin səni aldatmasın!" ayəs(n)i bəzi möminlərin, kafirlərin müreffeh vəziyyətinə qibtə edərək onlar kimi həyata şərtlərinə sahib olmağı istəmələri üzərinə endi. (Təfsir-ağıl Safı, c. 1, s. 323)

Yenə gələn məlumata görə, "Heç şübhəsiz kitab əhlindən..." ayəs(n)i, zamanın Habeşistan kralı Necaşi ilə bir neçə yoldaşı haqqında endi. Necaşi öldüyündə Mədinədə olan Peyğəmbərimiz (s. a. a) onun üçün dua etmişdi. Bunun üzərinə bəzi münafiqlər, "Məhəmməd, öz dinindən olmayan biri üçün dua edir." deyə Peyğəmbərimizi tənqid etmişlər idi. Bunun üzərinə, "Heç şübhəsiz kitab əhlindən..." ayəs(n)i endi. (Təfsiri Əbul Futuhu Razi, c. 3, s. 299)

Görüldüyü kimi bu rəvayətlərin hamısı, ancaq ayələri bu hadisələrə uyğunlaşdırmaq istəmişdir; yoxsa bu hadisələrin heç birisi həqiqətən ayələrin eniş səbəbləri deyil.

200- Ey inananlar! Səbr edin; (düşmən qarşısında) topluca stabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun və Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çatasınız.