Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi
Yüklə 8,54 Mb.
|
Mən deyərəm ki: et-Dürr-ül Mensur təfsirində, bu qiraət və bu məna, İbni Məsuddan və başqalarından nəql edilmişdir. Yenə eyni əsərdə rəvayət edildiyinə görə, İbni Abbasa, bu ayədə keçən "ribbiyyun" sözünün mənas(n)ı soruşuldu. O da 'birliklər' deməkdir, dedi. (c. 2, s. 82) et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Abdullah b. Hamid və İbni Əbu Xatəmə söykən/dözülərək bildirildiyinə görə Mucahid, "Nəhayət Allah sizə sevdiyinizi (zəfəri) göstərdikdən sonra" (Al/götürü İmran, 152) ifadəsi haqqında bunları söylədi: "Yəni Allah, möminlərə müşriklər qarşısında zəfər göstərdi. Belə ki, müşriklərin qadınları sərt ya da itaatkar deyə baxmadan tapdıqları minik heyvanlarına minib qaçdılar. Lakin sonra Müsəlmanların Peyğəmbərin (s. a. a) əmrinə itaətsizlikləri səbəbi ilə müşriklər təkrar üzərlərinə hücum etdilər." (c. 2, s. 86) Yenə eyni əsərdə belə iştirak edər: İbni İshak, İbni Rahuveyh, ABŞ b. Hamid, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Əbu Xatəm və Beyhaki öz Delailin Nübüvve adlı əsərində Zübeyrin belə dediyini köçürərlər: "Qorxumuzun şiddətləndiyi bir sırada özümü Peyğəmbərimiz ilə birlikdə gördüm. Uca Allah üzərimizə yuxu endirmişdi. İstisnasız hamımızın çənəsi sinəsinə düşmüşdü. Vallah Mu'tib b. Kuşeyrin 'Əgər əlimizdə səlahiyyət olsaydı burada öldürülməzdik' dediyini eşidirdim. Bu sözləri yuxuda duy/eşidər kimi duy/eşitdim. Onları ağılımda tutdum. İşdə Mu'tib b. Kuşeyrin bu sözləri ilə əlaqədar olaraq 'Sonra da kədərin ardından Allah üzərinizə, içinizdən bir qrupu qucaqlayan bir güvən duyğusu, bir mürgüləmə endirdi... İçlərindən əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik.' ayəs(n)i endi." (c. 2, s. 88) Bu mənadakı sözlər Zubeyr b. Avama söykən/dözülərək müxtəlif kanallardan rəvayət edilmişdir. Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə İbni Məhrumda, Bacarıq-əsas Səhabə adlı əsərdə "İki birliyin qarşılaşdığı gün geri dönənlərinizi..." (Al/götürü İmran, 155) ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq İbni Abbasın belə dediyini nəql edər: "Bu ayə Osman, Rəfi b. Yüksək və Hərisə b. Zeyd haqqında endi." (c. 2, s. 88) Mən deyərəm ki: Bu mənadakı məlumat Abdurrahaman b. Avf, İkrime və İbni İshaka söykənilərək müxtəlif kanallardan da rəvayət edilmişdir. Rəvayətlərin bəzilərində bu adlara Əbu Huzeyfe b. Ukbe, Velid b. Ukbe, Saad b. Osman və Ukbe b. Osman da əlavə edilir. (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 88-89) Hər nə isə, (Üçüncü Xəlifə) Osmanın və bu qrupa girənlərin adlarının zikr edilməsi, nümunə vermə məqsədi daşıyar. Yoxsa bu ayə döyüşdən qaçan və Peyğəmbərimizə (s. a. a) itaətsizlik edən səhabələrin bütünü haqqında enmişdir. Bu hadisədə Osmana və yanındakı yoldaşlarına xüsusiyyət yükləyən faktor, bu kəslərin (Mədinə tərəfində Ağvas yaxınlarında olan) Ca'leb dağına qaçıb sığınmış olmaları və orada üç gün saxlanmalarıdır. Daha sonra döndüklərində Peyğəmbərimiz (s. a. a) onlara "Siz oraya müvəqqəti getmiş olmalısınız" dedi. Ümumiyyətlə səhabələrə gəlincə, çox saydakı rəvayətə görə bunların hamısı qaçdılar. Müsəlmanlardan iki Mühacir ilə yeddi Ənsardan başqa Peyğəmbərimizin yanında kimsə qalmadı. Bunun üzərinə müşriklər Peyğəmbərimizə (s. a. a) hücum etdilər. Ənsar Müsəlmanları Peyğəmbəri qorumaq üçün biri biri arxasından öldürülüncə, yanında onlardan heç kim qalmadı. Peyğəmbərimizin yanında qalanlar bir rəvayətə görə on bir, bir rəvayətə görə on səkkiz və başqa bir rəvayətə görə otuz adam idi ki, bu son rəvayət bu mövzudakı rəvayətlərin ən zəifidir. Bu fərqlilik, hərhalda ravilerin məlumat fərqlilikləri ilə başqa səbəblərdən qaynaqlanır. Keçmişi qəbiləsindən Nesibenin Peyğəmbərimizi müdafiə etməsinə bağlı rəvayətlərdən aydın olduğuna görə, o anda yanında başqa heç kim yox idi. Döyüşdə stabillik edib qaçmamış olan Müsəlmanlar o sırada döyüşməklə məşğul idilər. Raviler arasında yalnız Hz. Əlinin döyüşdən qaçmamış olduğu mövzusunda görüş birliyi vardır. Hərhalda Ənsardan olan Əbu Dücane Semmak b. Harşe də elə idi. Tək Əbu Dücane əvvəl Rəsulullahın qılıncı ilə döyüş idi. Sonra səhabələrin qaçdığını, Peyğəmbəri tərk edib tək buraxdıqlarını görüncə, onu bədəni ilə qorudu. Ona yönələn oxlara zirehini və sinəsini sipər etdi. Ağır şəkildə yaralanana qədər bu qorumağı davam etdirdi. Allah ondan razı olsun. Geridə qalan səhabələrə gəlincə, bəzisi onun öldürülmədiyini öyrənincə, bəzisi də bir müddət sonra ona qatıldı. İşdə bunlar uca Allahın üzərlərinə mürgüləmə endirdiyi kəslərdir. Tək Allah hamısını bağışladı. Daha əvvəl etdiyimiz şərhdən söz mövzusu əfvin nə mənanı verdiyini öyrənmiş oldun. Lakin bəzi təfsirçilərə görə bu ayədəki əfvin mənas(n)ı, uca Allahın müşrikləri möminlərin başından sovmasıdır. Belə ki, müşriklər möminləri toplu krıma uğratmadılar, öldürmədilər. et-Dürr-ül Mensur təfsirində belə iştirak edər: İbni Adiyy və Beyhakı bərabər/yoldaş-Şaab adlı əsərində hasen bir isnad zənciri ilə İbni Abbasın belə dediyini köçürərlər: "Edəcəyin işlər haqqında onların fikirlərini al/götür" (Al/götürü İmran, 159) ayəs(n)i enincə Peyğəmbərimiz belə buyurdu: "Bilin ki, Allahın və ONun peyğəmbərinin buna (bu həmrəyliyə) ehtiyacları yoxdur. Lakin uca Allah bunu ümmətimə rəhmət etdi. Ümmətimdən kim müşavirə etsə, doğrunu tapmaqdan məhrum qalmaz. Kim müşavirəni tərk etsə sapmaqdan xilas olmaz." (c. 2, s. 90) Yenə eyni əsərdə Taberaninin, əl-Evsat adlı kitabda Ənəsdən belə nəql etdiyini köçürər: Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "İstihare edən (xeyiri Allahdan diləyən) ümidsiz olmaz, müşavirə edən peşman olmaz." (c. 2, s. 90) Nehc-ül Belağada Hz. Əlidən (ə.s) belə nəql edilmişdir: "Kim sırf öz fikirinə söykən/dözsə, həlak olar. Kim başqaları ilə müşavirə etsə, onların ağıllarına ortaq olar." (Qısa Sözlər, 161) Yenə Nehc-ül Belağada belə nəql edilər: "Müşavirə hidayətin də ken idisidir. Kim sırf öz fikirinə söykən/dözsə təhlükəyə atılmış olar." (Qısa Sözlər, 211) Təfsir-əsas Safıda iştirak etdiyinə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurur: "Özünü bəyənmişlikdən daha ürküdücü bir təklik və müşavirədən daha etibarlı bir dəstək yoxdur." Mən deyərəm ki: Müşavirə haqqındakı rəvayətlər bir çoxdur. Müşavirənin yeri, müşavirə edənin seçimlərə bağlı olaraq etməsi və etməməsi caiz olan mövzulardır. Dəyişməz ilahi hökmlərə gəlincə, bunlar müşavirə mövzusu edilə bilməz. Necə ki, onları heç kimin dəyişdirməsinə icazə olmadığı kimi. Əks halda inkişaf edən hadisələrdəki dəyişmələr uca Allahın sözünü qüvvədən qaldırıcı bir faktora sahib olardı. əl-Mecalis adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) belə deyir: "İnsanların razılığı əldə edilə bilməz və onların dilləri tutula bilməz. Bədir günü Peyğəmbərimizin qənimətlərin içindən qırmızı bir məxməri özünə al/götürdüyünü iddia etmədilər mi? Sonunda uca Allah ona (qeybdən) o məxməri tapdırdı da Peyğəmbərini xəyanət günahlandırmasından ağladı. Arxasından da Quranda 'Heç bir peyğəmbərə, xəyanət etmək yaraşmaz...' (Al/götürü İmran, 161) ayəsini endirdi." Mən deyərəm ki: Bu hədisi Qummu öz təfsir kitabında zikr etmişdir. Bu təfsir kitabında hədisin davamında belə deyilir: "Bunun üzərinə adamın biri Peyğəmbərimizə gəldi və 'filan adam qırmızı məxmərə əl qoyub burada bir yerə basdırdı' dedi. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) adamın dediyi yerin qazılmasını əmr edərək məxməri çıxartdı." (c. 1, s. 126-127) Bu anlama və ya buna yaxın mənanı verən sözlər bir çox kanaldan gələn rəvayətlər halında et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etmişdir. Ayənin bu mövzuda olmasından məqsəd, hərhalda ayənin bu mövzuya işarə etmiş olması mənasındadır. Yoxsa sözün axışına görə bu ayə daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi Uhud Döyüşündən sonra enmişdir. Təfsir-ul Qummuda İmam Misdən (ə.s) belə nəql edilir: "Kim xəyanət etsə (bir şeyi haqsız şəkildə mənimsəsə), qiyamət günü onu atəşin içində görər və özünə, atəşə dalıb onu çölə çıxarması əmr edilər." (c. 1, s. 122) Mən deyərəm ki: İmam Misin (ə.s) bu şərhi, "Kim xəyanət etsə, qiyamət günü o xəyanətini daşıyaraq gəlir." ayəsindən edilən incə və lətif bir qəbul etmədiyər. Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə, İmam Cəfər Sadiq (ə.s) "Onların Allah qatındakı dərəcələri fərqlidir." (Al/götürü İmran, 163) ayəs(n)i haqqında belə deyir: "Allahın razılığına uyanlar, imamlardır. Vallah, onlar Allah qatında möminlər üçün dərəcə vəsilələridir. Bizim vəlayətimizi qəbul etmələri və bizə istiqamətli sevgiləri ilə Allah onların əməllərini qat qat artırar və onları yüksək dərəcələrə çıxarar. Allahın qəzəbinə uğramışlar da, Hz. Əlinin (ə.s) və biz Əhli Beyt İmamlarının haqqını inkar edənlərdir. Onlar bu tutumları üzündən Allahın qəzəbinə uğramışlar." (c. 1, s. 205, h: 149) Mən deyərəm ki: Bu şərh, ümumi hökmü konkret nümunələrə uyğunlaşdırma məqsədlidir. Yenə eyni kitabda İmam Razılıqdan (ə.s) belə nəql edilər: "Dərəcə, göylə yer üzü arası qədərdir." (c. 1, s. 205, h: 150) Yenə Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Cəfər Sadiq (ə.s), "(Bədir Döyüşündə) iki qatını (düşmənin) başına gətirdiyiniz müsibət (Uhud Döyüşündə) sizin başınıza gəlincəmi..." (Al/götürü İmran, 165) ayəs(n)i haqqında belə deyir: "Müsəlmanlar Bədir Döyüşündə müşriklərdən yüz qırx adamın başına müsibət gətirmişlər idi. Bunların yetmişini öldürmüşlər, yetmişini də əsir al/götürmüşlər idi. Uhud Döyüşündə isə Müsəlmanlar yetmiş itkin verdiklərində kədərə qapıldılar və bunun üçün bu ayə endi." (c. 1, s. 205, h: 151) et-Dürr-ül Mensur təfsirində belə keçər: İbni Əbu Şeybe, Tirmi-zi -hədisin hasen olduğunu ifadə edərək-, İbni Cərir və İbni Mürdeveyh Hz. Əlidən belə köçürərlər: "Cəbrayıl, Peyğəmbərimizə (s. a. a) gələrək dedi ki: 'Ya Məhəmməd, qövmünün əsir al/götürmə mövzusundakı tutumu Allahın xoşuna gəlmədi. Allah sənə onları bu iki qəşəngdən birini seçmək üzrə sərbəst buraxmağı əmr etdi. Ya onların boyunlarını vurmağına bəli deyəcəklər ya da fidyə al/götürəcəklər. Amma o təqdirdə (fidyə al/götürmə vəziyyətində) o əsirlər qədər adam (irəlidə ediləcək bir döyüşdə) öz tərəflərindən öldürüləcək.' Peyğəmbər xalqı çağırdı və bu mesajı özlərinə çatdırdı. Müsəlmanlar dedilər ki: 'Ey Allahın elçisi, bu əsirlər tayfalarımızdan və qövmlərimizdəndirlər. Onlar qarşılığında fidyə al/götürək və o imkanlarla düşmənlərimizə qarşı döyüşmək üçün gücümüzü artıraq. Onlar qədər adam da aramızdan şəhid olar. Bunda xoşumuza getməyəcək bir şey yox!' Necə ki Uhud Döyüşündə onlardan yetmiş adam, yəni Bədir əsirləri qədər adam öldürüldü." (c. 2, s. 93) Mən deyərəm ki: Bu hədis Mecma-ul Bəyan təfsirində Hz. Əlidən (ə.s) nəql edilmişdir və Təfsir-ul Qummuda da ona yer verilmişdir. Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma..." ayələri haqqında İmam Misdən belə nəql edilər: "Bu ayələr, birlikdə Bədir və Uhud şəhidləri haqqında enmişdir." (c. 2, s. 535) Mən deyərəm ki: Bu mənadakı rəvayətlərin sayı çoxdur. et-Dürr-ül Mensur və başqa qaynaqlar bunlara yer vermişdir. Daha əvvəl bu mövzuya toxunduq ki, bu ayələrin mənas(n)ı ümumidir və Allah yolunda həqiqətən şəhid olarılan ya da şəhid hökmünü daşıyan hər kəsi əhatəsinə al/götürər. Bir görüşə görə bu ayələr Maune quyusu şəhidləri haqqında endi. Bunlar yetmiş ya da qırx səhabə idi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) onları Komandir b. Tufeyli və qövmünü İslama dəvət etmək üçün göndərmişdi. Komandir və qövmü söz mövzusu quyunun yaxınında yaşayırdılar. Səhabələr əvvəl Əbu Milhan Ənsarını onlara elçi olaraq göndərdilər. Adamlar əvvəl onu öldürdülər, arxasından səhabələrə hücum etdilər və çıxan qarşıdurmada hamısını öldürdülər. (Allah hamısından razı olsun.) Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) deyir ki: "Vallah onlar (ayədə xüsusiyyəti keçənlər), bizim Şiələrimizdir. Onların ruhları cənnətə çatıb uca Allahın hədiyyəs(n)i ilə qarşılaşdıqları zaman qətiliklə haqq yolda və Allahın dini üzərində olduqlarını anlarlar və arxalarından gələcək və hələ özlərinə qatılmamış olan mömin qardaşlarına müjdə vermə sevinci içində olarlar." Mən deyərəm ki: Bu rəvayət ümumi hökmü konkret nümunələrə uyğunlaşdırma məqsədinə istiqamətlidir. O şəhidlərin haqq yolda olduqlarını qətiliklə bilmələrinin mənas(n)ı, dünyadaykən bu mövzuda şübhəli olduqları deyil, dünyada bu məlumata elm-ul yəqin ilə çatdıqdan sonra ona ayn-ul yəqin ilə yəni gözlə müşahidə edərək çatmalarıdır. et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə Əhməd, Hennad, ABŞ b. Hamid, Əbu Davud, İbni Cərir, İbni Münzir, Hakim -hədisin səhih olduğunu ifadə edərək- və et-Delail adlı əsərdə Beyhaki, İbni Ab-basın belə dediyini rəvayət edirlər: "Peyğəmbərimiz belə buyurdu: Uhudda şəhid olan qardaşlarınızın ruhlarını uca Allah yaşıl quşların kursaklarına yerləşdirdi. Bu quşlar cənnət çaylarında uçuşur, cənnətin meyvələrindən yeyir və Ərşin kölgəsinə asılı dayanan gümüş şamlara qon/qoyulurlar." "Onlar yeməklərinin, içkilərinin nəfsliyini və iqamətgahlarının gözəlliyini gördükdən sonra 'Kaş ki qardaşlarımız Allahın bizə nələr etdiyini bilsədilər' dedilər." Başqa bir ifadəyə görə belə dedilər: 'Biz cənnətdə diriyik, yeyir və içirik. Əgər qardaşlarımız vəziyyətimizi bilsələr cihaddan qaçınmazlar və döyüşdən uzaq dayanmazlar. Uca Allah, 'Sizin adınıza vəziyyətinizi mən onlara çatdıraram' deyə buyurdu və bunun üzərinə 'Allah yolunda öldürülənləri...' (Al/götürü İmran, 169-171) deyə başlayan ayələri endirdi." (c. 1, s. 95) Mən deyərəm ki: Bu mənada Əbu Səid Hudriyə, Abdullah b. Mesuda, Əbul Əliyəyə, İbni Abbasa və başqalarına söykənilən çox sayda rəvayət vardır. Bu rəvayətlərin bəzilərində, Əbul Əliyənin rəvayətində olduğu kimi "yaşıl quşlar surətində" ifadəsi istifadə edilərkən bəzilərində, Əbu Səidin rəvayətində görüldüyü kimi "yaşıl quşda" ifadəsi və bəzilərində də, İbni Məsudun rəvayətində olduğu kimi "yaşıl quş kimi" ifadəsi istifadə edilmişdir. İstifadə edilən ifadələr bir-birinə yaxındır. Əhli Beyt kanallarından gələn məlumatlara görə bu rəvayət özlərinə ifadə edildiyində Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə bir şey söyləmədiyini ifadə etmişlər. Bəzi rəvayətlərdə də İmamlar, xalqın Peyğəmbərdən nəql edilən bu sözləri şərh etdiklərini və şərhə təbii/tabe tutduqlarını ifadə edirlər. Heç şübhəsiz bu rəvayət əgər bir tərəfə atılmayacaqsa (rədd edilməyəcəksə), dəyişməz və qəbul edilmiş qanunlar uyğun olaraq şərh olunmalıdır. Bununla birlikdə bu rəvayətlər şəhidlərin axirət cənnətindəki vəziyyətini şərh məqsədi daşımır. Nəzərdə tutulan yer/yeyər boğaz cənnətidir. Bunun iki dəlili vardır. Biri İbni Cəririn Mucahiddən köçürdüyü, "Onlar cənnət meyvələri ilə bəslənərlər. Cənnətdə olmadıqları halda cənnətin qoxusunu duy/eşidərlər." şəklindəki rəvayətdir. O biri dəlili də yenə İbni Ce-ririn Süddidən köçürdüyü bu rəvayətdir: "Şəhidlərin ruhları ərşə asılı dayanan qızıl şamlar içindəki yaşıl quşların kursaklarındadır. Onlar səhər-axşam cənnətdə oradan oraya uçub dayanarlar və gecələri şamları üzərində tünerler." Boğaz haqqında daha əvvəl etdiyimiz araşdırmadan bilirsən ki, bu iki rəvayətin məzmunu, axirət cənnəti ilə deyil, dünya cənnəti olan boğaz ilə uyğun gələr. et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə Əbu İshak, İbni Cərir və Delailin Nübüvve adlı əsərdə Beyhaki, Abdullah b. Əbu Bəkir b. Məhəmməd b. Əmr b. Həzmin "Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin çağırışına razılıq edənlər..." (Al/götürü İmran, 172) ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq bunları söylədiyini rəvayət edirlər: "Əbu Süfyan və yoldaşları Uhud Döyüşündən sonra təkrar Peyğəmbərimiz (s. a. a) ilə səhabələr üzərinə getməyə qərar verdilər. 'Onların kökünü qırxmadan geri döndük, qalanlarının üzərinə təkrar hücum etməliyik.' dedilər. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz Hamra-ul Esed deyilən yerə vardı. Əbu Süfyan, Peyğəmbərimizin səhabələri ilə birlikdə özlərini axtarışa çıxdığı xəbərini al/götürdü. Bu vəziyyət Əbu Süfyan ilə yoldaşlarını yola davam etməkdən saxladı. O sırada Abdulkays qəbiləsinə mənsub bir karvana rast gəldilər. Əbu Süfyan onlara 'Məhəmmədə xəbər verin ki, biz onun yoldaşlarına bir daha hücum edib köklərini qırxmağa qərar verdik' dedi. Bu karvan Hamra-ul Eseddə Peyğəmbərimiz (s. a. a) ilə qarşılaşınca, karvandakılar Əbu Süfyanın dediklərini Peyğəmbərimizə çatdırdılar. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz və bərabərindəki Müsəlmanlar "Allah bizə yetər, O nə də gözəl vəkildir." dedilər. İşdə o zaman uca Allah "Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin çağırışına razılıq edənlər..." deyə başlayan ayələri endirdi." (c. 2, s. 101) Mən deyərəm ki: Bu hadisəs(n)i, Qummu öz təfsir kitabında detallı şəkildə nəql etmişdir. Bu təfsirdəki məlumata görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) yalnız yaralı səhabələri ilə Hamra-ul Esedə çıxmışdı. Bəzi rəvayətlərə görə də Rəsulullah (s. a. a) Uhud Döyüşündə ol/tapılanları yanına al/götürərək bu səfərə çıxmışdı, ki bu iki rəvayət də eyni mənanı verər. Yenə et-Dürr-ül Mensurda belə iştirak edər: Musa b. Ukbe əl-Meğazi adlı əsərində və Beyhaki et-Delail adlı əsərində İbni Şıhabdan belə rəvayət edərlər: "Peyğəmbər, Bədirdə Əbu Süfyan ilə qarşılaşmaq üzrə Müsəlmanların səfərə çıxmalarını əmr etdi. Şeytan isə insan növündən yardakçılarını, xalq arasına girərək onları qorxutmağa məcbur etdi. Onlar da Müsəlmanlara belə dedilər: Xəbər aldıq ki, düşmənləriniz sizə qarşı gecə kimi bir yığnaq etdilər. [Yəni gecənin, hər yeri qaranlığa bürüdüyü kimi Əbu Süfyanın ordusu da hər yeri örtmüşdür.] Üzərinizə gedib sizi yox etmək istəyirlər. Aman ha, çəkinin onlardan!" "Lakin uca Allah, Müsəlmanları şeytanın qorxutmalarından qorudu da onlar Allahın və Peyğəmbərin çağırışına müsbət cavab verdilər. Satılıq mallarını (sərmayələrini) al/götürərək yola çıxdılar və belə dedilər: 'Əgər Əbu Süfyan ilə qarşılaşsaq onsuz da/zatən onun üçün yola çıxdıq. Yox, əgər onunla qarşılaşmazsaq alış-verişimizi edərik.' O zamanlarda Bədirdə hər il bir bazar təşkil edilirdi. Müsəlmanlar yola qoyularaq Bədir bazarına var idilər və oradan ehtiyaclarını qarşıladılar. Əbu Süfyan sözünü tutmadı, nə özü nə də yoldaşları yola çıxmadı." "İbni Hammam yolda Müsəlmanlarla qarşılaşdı və 'kim bunlar?' deyə soruşdu. Özünə, 'Bunlar Rəsulullah ilə səhabələridir. Əbu Süfyan ilə yanındakı Qureyşliləri gözləyirlər.' İbni Hammam oradan ayrılınca bu vəziyyəti Qureyşlilərə heber verdi. Bunun üzərinə Əbu Süfyan qorxaraq Məkkəyə geri döndü. Beləcə Peyğəmbərimiz (s. a. a) Allahın neməti, hədiyyəs(n)i və kərəmi ilə geri döndü. Sevik=Bulgur Ordusu Döyüşü deyə xatırlanan bu döyüş, hicri üç ilinin şaban ayında meydana gəldi." (c. 2,s.101) Mən deyərəm ki: Sunu idi et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirində bu rəvayəti başqa kanallardan da köçürmüşdür. Mecma-ul Bəyan təfsirində də detallı olaraq bu rəvayət İmam Misdən (ə.s) nəql edilmişdir. Bu rəvayətin bir hissəsində belə keçər: "Bu ayələr kiçik Bədir Döyüşü haqqında endi. 'Yarma Ordusundan (Ceyş-us Sevikdən) məqsəd, Əbu Süfyanın ordusudur. Çünki Əbu Süfyan Məkkədən bir Qureyş ordusu ilə yola çıxdı. Bu ordu, yanında yarma yükləri daşıyırdı. Məkkə xaricində yerləşdilər və yanlarında gətirdikləri yarmas(n)ı ərzaq olaraq xərclədilər. Sonra Bədirdə Müsəlmanlarla qarşılaşmaqdan qorxuya qapıldıqları üçün Məkkəyə döndülər. Xalq təhqir və lağ/alay məqsədi ilə bu orduya 'yarma ordusu' adını verdi." (c. 2, s. 540) Yenə eyni kitabda bu məlumat verilir: Nəsəninin, İbni Əbu Xatəmin və Taberaninin səhih sənəd ilə İkrimeyə söykən/dözərək rəvayət etdiklərinə görə İbni Abbas belə deyir: "Müşriklər Uhud Döyüşündən döndüklərində 'Nə Məhəmmədi öldürdünüz, nə düşmənin qızlarını əsir al/götürdünüz. Nə qədər pis bir iş etdiniz. Geri dönün' dedilər. Peyğəmbərimiz bu vəziyyəti eşidincə Müsəlmanlara səfərə çıxma əmri verdi. Onlarda yola çıxaraq Hamra-ul Esed deyilən yerə və ya Əbu Utbe quyusuna -terdit Əbu Süfyandandır- var idilər. Müşriklər qorxularından 'indi geri dönək, gələcək il döyüşərik.' dedilər." "Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz də geri döndü. Bu hadisə də döyüşlərdən biri olaraq sayıldı və uca Allah onunla əlaqədar 'Yara aldıqdan sonra Allahın və Peyğəmbərin çağırışına razılıq edənlər...' deyə başlayan ayəs(n)i endirdi. Daha əvvəl Əbu Süfyan Peyğəmbərə (s. a. a) demişdi ki: 'Sizinlə Bədir Döyüşünün baş verdiyi tarixdə yoldaşlarımızı öldürdüyünüz yerdə görüşəcəyik.' Ancaq qorxaq döndü. Cəsur isə, döyüş və ticarət vasitələrini yanına al/götürdü. Beləcə Müsəlmanlar ticarətə məşğul oldular. Bunun üzərinə Allah bu ayəs(n)i endirdi: 'Bunun üzərinə, özlərinə heç bir pislik toxunmadan Allahın nemət və kərəmiylə geri döndülər...' (c. 2, s. 101) Mən deyərəm ki: Qısaltma və yekunlaşdırma qanununa tərs düşdüyü halda biz bu rəvayəti nəql etdik. Halbuki hər mövzudan seçiləcək əhatəli nümunələr verilərək ediləcək olan qısaltma və yekunlaşdırma təsirli bir üsuldur. Belə etməmizin səbəbi rəvayətlərdə zikr edilən nüzul səbəblərinin bütünü və ya əksəriyyəti şəxslərin nəzəri fikirləri olduğunu dərin düşüncəli araşdırıcıların görmələridir. Bu mənadakı bu rəvayətlərə yer verənlər, əksəriyyətlə əvvəl tarixi hadisələri görürlər. Sonra da bu hadisələri, onlarla bardaşa biləcək ayələr ilə yan-yana gətirərək söz mövzusu hadisələri o ayələrin eniş səbəbi sayırlar. Bu tutum bəzən bir ayənin və ya bütünlük ifadə edən bir ayə qrupunun bölünməsinə və hər hissəsinin ayrı bir enişə nisbət edilməsinə gətirib çıxarır. Buna görə ayələrin nizamının pozulmasına və bütünlüklərinin itməsinə diqqət edilmir. İşdə ayələrin eniş səbəblərinə bağlı rəvayətlərin zəifliyinin səbəblərindən biri budur. Bu araşdırmanın başlanğıcında söylədiklərimizi də buna əlavə etmək lazımdır. Orada demişdik ki məzhəb fərqliliyinin bu rəvayətlərin üslubu üzərində təsiri vardır. Müəyyən məzhəblər bu rəvayətlərdən özlərini haqlı göstərmək üçün faydalanırlar. Üstəlik, gerçəklər üzərində hər zamanın suveren güclərinin və siyasi atmosferinin güclü təsiri vardır. Bu təsir ilə gerçəklər saxlana bilir və ya naməlum buraxıla bilir. Buna görə dərin düşüncəli araşdırıcının gerçəkləri anlamada rolları olan beləsinə səbəbləri göz ardı etməməsi lazımdır. tarixi araşdırma Müsəlmanlar Uhud Döyüşündə yetmiş şəhid vermişlər idi. Bunların ad siyahılarını veririk. 1- Həmzə b. Abdulmuttalib b. Haşim. 2- Abdullah b. Cahş. 3- Mus'ab b. Ümeyr. 4- Şemmas b. Osman. -Bu dörd şəhid mühacirlərdən idi.- 5- Əmr b. Muaz b. Nü'man. 6- Həris b. Ənəs b. Rəfi. 7- Ümid edərə b. Ziyad b. Seken. 8- Səlimə b. Sabit b. Vakş. 9- Əmr b. Sabit b. Vakş. 10- Sabit b. Vakş. 11- Rıfaa b. Vakş. 12- Huseyl b. Cabir Əbu Huzuyfe əl-Yeməyin. 13- Sayfi b. Qeydi. 14- Hubbab b. Qeydi. 15- Übbad b. Sehl. 16- Həris b. Evs b. Muaz 17- İyas b. Evs 18- Übeyd b. Teyyihan. 19- Həbib b. Yezid b. Teym 20- Yezid b. Hatıb b. Ümeyye b. Rəfi. 21- Əbu Süfyan b. Həris b. Kays b. Zeyd. 22- Hanzele b. Əbu Komandir. Cənazəsi mələklər tərəfindən yuyundu. 23- Enis b. Katade. 24- Əbu Dən b. Ömər b. Sabit. 25- Abdullah b. Cübeyr b. Nü'man. -Oxçu birliyinin komandiri.- 26- Əbu Saad Hayseme b. Hayseme. 27- Abdullah b. Səlimə. 28- Sebi b. Hatıb b. Həris. 29- Əmr b. Kays. 30- Kays b. Əmr b. Kays. 31- Sabit b. Əmr b. Zeyd. 32- Komandir b. Muhalled. 33- Əbu Hubeyre b. Həris b. Alkama b. Əmr. 34- Əmr b. Muttarif b. Alkame b. Əmr. 35- Evs b. Sabit b. Münzir. -Xüsusiyyətin b. Sabitin qardaşı- 36- Ənəs b. Nadr. -Peyğəmbərimizin xidmətçisi olan Ənəs b. Maliyyəkin əmisi- 37- Kays b. Muhalled. 38- Keysan. -Neccar oğullarının köləsi- 39- Süleym b. Həris. 40- Nü'man b. ABŞı Əmr. 41- Xaricə b. Zeyd b. Əbu Züheyr. 42- Saad b. Rebi b. Əmr b. Əbu Züheyr. 43- Evs b. Erkam. 44- Malik b. Sinan. -Hudre oğullarından Əbu Səid Hudrinin atası- 45- Səid b. Suveyd. 46- Ütbe b. Rebi. 47- Səhləbə b. Saad b. Malik. 48- Sagf b. Ferve b. Bud idi. 49- Abdullah b. Əmr b. Vehb. 50- Damara. -Tureyf oğullarının müttəfiqi- 51- Nevfel b. Abdullah. 52- Abbas b. Ubade. 53- Nü'man b. Malik b. Səhləbə. 54- Mücezzer b. Ziyad. 55- Ubade b. Hashas. -Nü'man, Mücezzer və Ubade eyni məzara basdırıldı.- 56- Rıfaa b. Əmr. 57- Abdullah b. Əmr. -Haramoğullarından- 58- Əmr b. Cumuh. -Haram oğullarındandır və Abdullah b. Əmr ilə eyni məzara basdırıldı.- 59- Hallad b. Əmr b. Cumuh. 60- Əbu Eymen. -Əmr b. Cumuhun köləsi- 61- Süleym b. Əmr b. Həddidə. 62- Antere. -Süleymin köləsi- 63- Sehl b. Kays b. Əbu Kaab. 64- Zekvan b. ABŞı Kays. 65- Übeyd b. Yüksək. 67- Həris b. Adiy b. Harşe. 68- Malik b. İyas. 69- İyas b. Adiy. 70- Əmr b. İyas. İşdə Uhud Döyüşündə şəhid olan yetmiş adamın adları bunlardan ibarət idi. Bu adlar İbni Hişamın Siretin Nəbi adlı əsərindən alınmışdır. (c. 3, s. 59) 176- Küfrə doğru yarışaraq gedənlər səni üzməsin. Çünki onlar Allaha heç bir zərər verə bilməzlər. Allah onlara axirətdə heç bir pay verməməyi istəyir. Onlar üçün böyük bir əzab vardır. 177- İman qarşılığında küfrü satın alanlar, Allaha heç bir zərər verə bilməzlər. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır. 178- İnkar edənlər sanmasınlar ki, özlərinə möhlət və fürsət verməmiz onlar üçün daha xeyirlidir. Onlara sırf cinayətlər/günahlarını artırmaları üçün fürsət veririk. Onlar üçün alçaldıcı bir əzab vardır. 179- Allah, möminləri bu olduğunuz vəziyyətdə buraxacaq deyil; sonunda murdar olanı təmiz olandan ayıracaq. Ayrıca Allah sizə qeybi də bildirəcək deyil. Lakin Allah (bunun üçün) peyğəmbərlərindən dilədiyini seçər. O halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın. Əgər iman edər və (günahlardan) çəkinsəniz, sizə böyük bir mükafat vardır. 180- Allahın, kərəmindən özlərinə verdiklərini (infak etmədə) xəsislik göstərənlər, bunu özləri üçün əsla/çəkin xeyirli sanmasınlar. Xeyr bu, onlar üçün şərdir də. Xəsislik etdikləri şey, qiyamət günü boyunlarına dolanacaq. Göylərin və yer üzünün mirası Allahındır. Heç şübhəsiz Allah bütün etdiklərinizdən xəbərdardır. AYƏLƏRİN şərhi Oxuduğumuz ayələr ilə daha əvvəl ələ aldığımız Uhud Döyüşü haqq-qında enən ayələr arasında əlaqə vardır. Sanki bu ayələr, xüsusilə ilk dörd ayə, o ayələrin tamamlayıcıları xüsusiyyətini daşımaqdadır. Çünki bu dörd ayənin toxunduğu ən əhəmiyyətli xüsus uca Allahın qullarına istiqamətli imtahanı və sınağıdır. Buna görə söz mövzusu ayələr Uhud Döyüşünə bağlı ayələrin xülasəs(n)i və nəticəs(n)i xüsusiyyətindədir. Uca Allah bu ayələrdə imtahan və sınaq qanunun kafirlər içində möminlər üçün də etibarlı olan qaçınılmaz bir qanun olduğunu açıqlayır. Başqa bir deyişlə uca Allah kafirlərin və möminlərin iç dünyalarını ortaya çıxarmaq və kafirləri qatqısız bir bütünlüklə cəhənnəmlik etmək, möminlərdəki murdar ünsürləri təmiz ünsürlərdən ayırt etmək üçün qullarını imtahana təbii/tabe tutur. "Küfrə doğru yarışaraq gedənlər səni üzməsin..." Bu ayə, məsələnin gerçək mahiyyətini açıqlamaq surətiylə edilmiş bir təsəlli, bir kədəri aradan qaldırma cəhdidir. Çünki kafirlərin küfr sahəsində sürətlə yol al/götürmələri, Allahın nurunu söndürmək üçün əlbirlik ilə işləri və zaman zaman qazandıqları görünüşdəki qalibiyyətləri möminlərin kədərlənmələrini tələb etmiş ola bilər. Belə ki onlarda, haqq sözünün ucaltma iradəsində kafirlərin Allahı məğlubiyyətə uğratdıqları kimi bir qorxu oyandırmış ola bilər. Lakin möminlər əgər ümumi imtahan məsələsini yaxşı mütəfəkkirlərsə, qətiliklə anlarlar ki, əslində qalib olan Allahdır və insanlar bütünü ilə (müəyyən) məqsədlərin, hədəflərin yolunda irəliləməkdədirlər. Məqsədlərinə istiqamətli yaratma və teşrii hidayətlər reallaşdırılması məqsədiylə, hər kəs öz məqsəd və hədəfinə doğru yönəldilmişdir. Buna görə kafirlər nuş, nemət və güclə əskiksizcə təchiz edilərək -ki bu bir istidrac (=cezalandırmak içi bir növ möhlət vermək) və ilahi bir tələdir- öz məqsədlərinə yəni, azğınlıq və isyankarlık barəsində vara biləcəkləri ən son nöqtəyə doğru yönəldilərkən, möminlər davamlı imtahan putasında əməliyyata/işləmə təbii/tabe tutularlar. Bu əməliyyat və imtahan nəticəs(n)i, xarici ünsürlərlə qarışan içlərindəki iman, xarici ünsürlərdən təmizlənilərək sırf Allaha xas qılınar və ya onların müşriklikləri saf hala getiri-lerek tağutların və küfr öndərlərinin dostları derekesine salınarlar. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Küfrə doğru sürətlə qaçanlar, bu sürətlərini davamlı artıranlar səni üzməsin. Çünki sən əgər kədərlənirsənsə, onların belə etməklə Allaha zərər verdiklərini sanırsan deyə kədərlənirsən. Halbuki vəziyyət belə deyil. Yəni onlar Allaha ən kiçik bir zərər verə bilməzlər. Çünki onlar Allahın iradəsinə asılıdırlar. O, onları həyatları boyunca axirətdə heç bir paylarının qalmayacağı nöqtəyə doğru irəlilətməkdədir. (Bu nöqtə, onların küfrdəki uc nöqtələridir.) Və ayrıca onlar üçün acı/ağrılı bir əzab da vardır. Ayədəki, "səni üzməsin." ifadəsi irşadı bir əmrdir. "Çünki onlar Allaha..." ifadəsi isə bu qadağan etmənin səbəbini ifadə edir. "Allah... verməyi istəyir." cümləsi də onların niyə/səbəb zərər verə bilmədiklərinin səbəbini açıqlayır. Uca Allah daha sonra istər sürətlə küfrə doğru qaçan, istər elə ol-mayan bütün kafirlərin özünə zərər verə bilməyəcəklərini vurğulayır. Xüsusiyə istiqamətli şərhdən sonra gələn bu ümumi şərh, "səni üzməsin." qadağan etməsinin yanında bu qadağan etmənin səbəbi olan "Çünki onlar Allaha heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin də səbəbi olmağa əlverişlidir. Çünki bu vurğulama, xüsusinin səbəbini ehtiva edən bir əhatə genişliyinə malikdir. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı budur: Biz, doludizgin küfrə qaçan kafirlərin Allaha heç bir zərər verə bilməyəcəklərini söylədik; çünki kafirlər bir bütün olaraq Allaha heç bir zərər verməzlər. "İnkar edənlər sanmasınlar ki..." Uca Allah kafirlərin doludizgin küfrə qaçmaları mövzusunda Peyğəmbərimizin (s. a. a) könülünü xoş edəcək bir şərh etdikdən, bunun əslində onların Allahın əmrinə boyun əymələri (suverenliyi altında ol/tapılmaları), beləcə axirətdə heç bir nəsiblərinin olmayacağı bir nöqtəyə süründürüldükləri mənasını verdiyini ifadə etdikdən sonra sözü kafirlərin özünə çevirərək özlərinə Allah tərəfindən verilən möhlətə, tanınan fürsətə sevinməmələrinin lazım olduğunu vurğulayır. Çünki bu, onları istidrac (=Allah'ın kafirlərin pozğunluğunu artırmaq üçün üst üstə lütfkarlıqda ol/tapılması) yolu ilə günahların çoxalmasına doğru sövq etməkdir. Bundan başqa, bərabərində yalnız zillətin ol/tapıldığı qürur incidici və alçaldıcı bir əzab vardır. [Ayrıca bu mövzuya da diqqət yetirmək lazımdır ki,] bunların hamısı kamala çatdırma qanununun gərəyi olaraq reallaşmaqdadır. "Allah, möminləri bu olduğunuz vəziyyətdə buraxacaq deyil..." Sonra da uca Allah sözü möminlərə çevirərək imtahan qanununun onlar haqqında da qüvvədə olduğunu bildirir. Məqsəd onların da kamala çatmaları, qatqısız möminlərin belə olmayanlardan ayırt edilməsi və murdarların təmizlərdən ayrılmasıdır. Burada murdarların təmizlərdən ayırt edilməsində bir başqa yolun da olduğu sanıla bilər. Bu da möminlərə kimlərin murdar olduğunun bildirilməsi və beləcə murdarlardan ayrılmalarının təmin edilməsi olaraq düşünülə bilər. O zaman münafiqlərin və ürəklərində xəstəlik olanların aralarına qarışmalarından qaynaqlanan bütün bu çətinliklərə və bəlalara dözməzlər. Uca Allah bu vəhmi aradan qaldırmaq üçün bu şərhi edir: Qeybə bağlı məlumat uca Allahın öz təkəlində tutmuş olduğu məlumatlardan biridir. Bu məlumatı, bu mövzuda imtiyaz tanışı bəzi peyğəmbərləri xaricində heç kimə bildirəcək deyil. Söz mövzusu peyğəmbərlərini bu məlumatdan vəhy yolu ilə xəbərdar etməsi olabiləcəkdir. İşdə, "Ayrıca Allah sizə qeybi də bildirəcək deyil. Lakin Allah (bunun üçün) peyğəmbərlərindən dilədiyini seçər." ifadəsinin mənas(n)ı budur. Arxasından bu nöqtə xatırladılır: Madam ki imtahan yolu ilə kamala çatdırılma müddəti qaçınılmazdır, o halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın ki murdarların deyil, təmizləyərin arasına girə biləsiniz. Tək təmiz həyatı davam edə bilmək üçün yalnız iman kafi deyil. Bununla birlikdə imanı Allaha çıxaracaq və onun təmizliyini qoruyacaq saleh əməlin də olması lazımdır. Buna görə uca Allah, "O halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın." dedikdən sonra bu əmri, "Əgər iman edər və (günahlardan) çəkinsəniz, sizə böyük bir mükafat vardır." müjdəsi ilə tamamlayır. Bu ayədən bunlar ortaya çıxır: 1) Nəfsləri kamala çatdıraraq onları xoşbəxtlik və bədbəxtlikdən ibarət olan/yaranan məqsədlərinə, son nöqtələrinə çatdırmaq qaçınılmaz bir müddətdir. 2) Təmizlik və pislik, şəxslərin özləri ilə əlaqədar olmaları yanında iman və küfr oxlarına bağlıdırlar. İman ilə küfr isə insanların qoca və seçimlərinə söykənən qəşənglərdir. Bu nöqtə, tövhid sirlərinin bir çoxuna qaynaqlıq edən Qurana xas incə gerçəklərdən biridir. Uca Allahın, "Hər kəsin yönəldiyi bir qibləsi vardır. Elə isə xeyr işlərində yarışın." (Bəqərə, 148) ayəs(n)i, "Lakin sizə verdikləri mövzusunda sizi sınamaq üçün (ayrı-ayrı ümmətlər etdi). Elə isə xeyr işlərində yarışın." (Maidə, 48) ayəs(n)i ilə birlikdə qiymətləndirilsə, bu gerçəyə dəlalət etdiyi görülər. Bu mövzudakı daha doyurucu şərhi, "(Bu) Allahın murdarı təmizdən ayırması və bütün murdarların bir qisimini digər qisiminin üstünə qoyub hamısını birdən cəhənnəmə atması üçündür..." (Ənfal, 37) ayəsini araşdırarkən edəcəyik. 3) Allaha və peyğəmbərlərinə inanmaq təmiz həyatın təməl qanunudur. Bu da şəxsin (özün) təmizliyi deməkdir. Mükafata gəlincə; o təqvaya (günahlardan çəkinmək) və saleh əmələ söykən/dözər. Bundan ötəri uca Allah murdar olan ilə təmiz olanın ayırt edilməsini Söz mövzusu etdikdən sonra bunun arxasından "O halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın." buyruğuna yer verdi. Sonra mükafat mövzusuna toxunmaq istəyincə təqvanı imana əlavə edərək "Əgər iman edər və (günahlardan) çəkinsəniz, sizə böyük bir mükafat vardır." buyurdu.
Təfsirini etməkdə olduğumuz bu ayədə "Allah" sözü bir neçə dəfə təkrarlanır. Son üçündə əvəzlik yerinə ad (adı zahir) istifadə etmə qaydas(n)ı işlədilir. Bunun tək səbəbi üluhiyyəti ilə sırf onun sifətləri olan xüsuslarda cəlal və camalın yeganə qaynağına vurğu etməkdir. Bu xüsuslar imtahan, qeybin məlumatına çatdırma, peyğəmbərlər arasında seçki etmə və iman edilməyə layiq olmadıyar. "Allahın kərəmindən özlərinə verdiklərini (infak etmədə) xəsislik göstərənlər... sanmasınlar." Uca Allah daha əvvəl kafirlərə möhlət verməsi ilə əlaqədar bir şərh etmişdi. Malda xəsiscə davranaraq onu Allah yolunda infak etmə hadisəsində də vəziyyət eynidir. Yəni xəsis insan da yığdığı mal səbəbindən sevincli və iftixarlıdır. İşdə uca Allah sözü onlara çevirərək, bu tutumun onlar hesabına pis olduğunu bildirir. Malın, "Allahın kərəmindən özlərinə verdikləri" təbiriylə xarakterizə edilməsində onlara istiqamətli qınama və pisləmə mesajı vardır. "boyunlarına dolanacaq." cümləsi, xəsisliyin onlar hesabına nə üçün pis və şər olduğunu bildirməkdədir. "Göylərin və yer üzünün mirası Allahındır." cümləsi zahirən, "qiyamət günü" ifadəsinin halıdır (yəni, vəziyyət bildirmə xüsusiyyəti daşımaqdadır). Bunun kimi, "Allah bütün etdiklərinizdən xəbərdardır." cümləsi də eynilə elədir. [Yəni o da eyni şəkildə haldır.] "Göylərin və yer üzünün mirası Allahındır." cümləsi, uzaqlığına baxmayaraq "yebhalune=cimrilik göstərənlər" sözünün failindən (əvəzliyindən) hal olması və "Allah bitin etdiklərinizdən xəbərdardır." cümləsinin də ya eyni sözün failindən hal və ya müste'nife=yeniden sözə başlama cümləsi olması olabiləcəkdir. AYƏLƏRİN hədislər işığında şərhi Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Misə (ə.s), kafir üçün ölümünmü, yoxsa yaşamanınmı daha xeyirli olduğu soruşuldu. İmam bu suala bu cavabı verdi: "Ölüm həm mömin üçün, həm də kafir üçün xeyirlidir. Çünki uca Allah (möminlər haqqında) belə buyurur: "Yaxşı kəslər üçün Allah qatındakı daha xeyirlidir." (Al/götürü İmran, 198) Və (kafirlər haqqında da) belə buyurur: "İnkar edənlər sanmasınlar ki özlərinə möhlət və fürsət verməmiz, onlar üçün daha xeyirlidir." (c. 1, s. 206, h: 155) Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə zikr edilən istidlal (=delil göstərmə) Əhli Beyt İmamlarının zövqünə tam olaraq uyğun deyil. Çünki dəlil olaraq göstərilən ayələrin ilkində iştirak edən "ebrar=iyi kəslər" möminlərin müəyyən bir seqmentini ifadə edər, bütününü əhatə etməz. Tək belə deyilə bilər: Buradakı "ebrar"dan məqsəd bütün möminlərdir. Çünki onların hər birində yaxşılığın bir ünsürü vardır. Bu mənadakı bir rəvayət, İbni Məsuda söykənən olaraq et-Dürr-ül Mensurda köçürülmüşdür. (c. 2, s. 104) 181- And olsun ki; "Allah kasıb, biz isə zənginik" deyənlərin sözünü Allah eşitmişdir. Biz onların (bu) dediklərini, haqsız yerə peyğəmbərləri öldürmələri ilə birlikdə yazacağıq və (qiyamətdə onlara) deyəcəyik ki: "Dadın atəşin (və ya şiən) əzabını!" 182- Bu (əzab), öz əllərinizlə etdiklərinizin qarşılığıdır. Yoxsa Allah heç bir şəkildə qullarına zülm etməz. 183- Onlar ki; "Allah bizə, (göydən gələn) atəşin yeməyi (yanacağı) bir qurban(ı möcüzə olaraq) gətirmədikcə heç bir peyğəmbərə inanmamamızı əmr etdi" deyərlər. Onlara da ki: "Sizə, məndən əvvəl açıq-aşkar dəlillər (möcüzələr)le və söylədiyiniz (möcüzə) ilə nə qədər peyğəmbərlər gəldi. Əgər doğru söyləyirsinizsə, yaxşı onları nə deyə öldürdünüz?" 184- Əgər səni yalanladılar isə, səndən əvvəl açıq-aşkar dəlillər, səhifələr və işıqlandırıcı kitab gətirən nə qədər peyğəmbərlər də yalanlanmışlar idi. 185- Hər kəs ölümü dadacaq. Və ancaq qiyamət günü etdiklərinizin qarşılığı sizə tastamam veriləcək. Kim atəşdən uzaqlaşdırılıb cənnətə qon/qoyulsa, həqiqətən muradına çatmışdır, xilas olmuşdur. Dünya həyatı, onsuz da/zatən aldatma əmtəəsindən başqa bir şey deyil. 186- And olsun ki, mallarınız və canlarınız mövzusunda sınanacaqsınız; sizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən və müşriklərdən bir çox kədərli sözlər eşidəcəksiniz. Əgər səbr edər və (günahlardan) çəkinsəniz, şübhə yox ki bu, əzmliliyinizin əlamətidir. 187- Hanı Allah özlərinə kitab verilənlərdən "Onu (kitabı) insanlara mütləq açıqlayacaqsınız, onu gizləməyəcəksiniz" deyə söz al/götürmüşdü. Onlar isə bunu arxalarına atıb tərk etdilər (qulaq ardı etdilər); onun qarşılığında az bir mənfəət al/götürdülər, ki al/götürmüş olduqları nə pis bir şeydir! 188- Əsla/çəkin sanma ki, etdikləri ilə (mallarıyla) sevinən və etmədikləri ilə təriflənməyi sevənlər (var ya), əsla/çəkin onların əzabdan xilas ola biləcəklərini sanma. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır. 189- Göylərin və yer üzünün mülkü (suverenliyi) Allahındır. Allahın hər şeyə gücü yetər. Yüklə 8,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|