Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Ravi deyər ki: Bunun üzərinə Mikdat b. Esved qalxdı və belə dedi:

"Ya Rəsulullah, sükunət yurdu nədir?" Buyurdu ki: "Qovuşma

(onunla məqsədə çatma) və ayrılma yurdu deməkdir. Tünd qaranlıq

bir gecənin çökməsi kimi fitnələr üzərinizə yığışınca, Qurana

sarılın. O şəfaəti qəbul edilən bir şəfaətçi və şikayəti təsdiqlənən bir

şikayətçidir. Onu izləyəni cənnətə aparar. Onu ardına atanı cəhənnəmə

göndərər. O ən xeyirli yolu göstərən bir rəhbərdir. İçində

detallı şərh, bəyan və haqqla qərbli ayırdedecek şeylər olan

bir kitabdır. O haqq ilə qərbli qəti olaraq bir-birindən ayırar, qətiliklə

zarafat deyil. Bir zahir bir də qərbin mənas(n)ı vardır. Zahiri,

hökm; qərbi isə elmdir. Zahiri göz qamaşdırıcı gözəlliyə malikdir,

qərbi isə dərindir. Sərhədləri vardır və sərhədlərinin də sərhədləri. Fövqəladəliklərini

saymaq mümkün deyil. Ağıllara durğunluq verən

qəribə ifadələri köhnəlmək nədir bilməz. Onda hidayət lampaları vardır.

Hikmət işığını saçan fənərlər. Sifəti bilənlərə bacarığı göstərər.

Bəsirət gözü olan kimsə, gözlərini yaxşıca açsın, baxışını sifətə

çatdırsın. Ki həlak olmaqdan xilas olar və çarəsi ol/tapılmayan şeylərə

düşməkdən sıyrılar. Heç şübhəsiz düşünmə, bəsirətli kimsənin

ürəyinin həyatıdır. Eynilə əlində işıqlandırıcı bir fənər olan bir

kimsənin qaranlıqlarda rahatlıqla gedə bilməsi kimi. Bu halda

ixlas və səmimiyyətdən ən gözəl səviyyəyə çatın və çox bir gözləməniz

olmasın." (c. 2, s. 598, h: 2)

Eyni rəvayət, Təfsir-ul Ayyaşidə "Bəsirət gözü olan gözlərini yaxşıca

açsın..." ifadəsinə qədər iştirak edər.

350 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Yenə el-Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə

dediyi rəvayət edilər: Rəsulullah əfəndimiz buyurdu ki: "Quran pozğunluqdan

çıxaran bir yol göstəricidir. Korluqdan uzaqlaşdıran bir

şərhdir. Dolaşmaları kompensasiya edəndir. Qaranlıqdan çıxaran nurdur.

Çıxarılan bidətlərdə uyğun gəliləcək işıqdır. Həlak olmaqdan qoruyucudur.

Pozğunluqdan rüşde (yetkinluğa) çatdırandır. Fitnələr zamanında yol

nümayişçi şərh funksiyasını görər. İnsanları dünyadan axirətə aparar.

Dininizin kamalı ondadır. Qurandan sapan bir kimsənin yolu

qətiliklə atəşə doğru gedər." (əl-Kafi, c. 2, s. 600, h: 8; Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1,

s. 5, h: 8)

Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət, gərək Rəsulullahdan

(s. a. a) və gərəksə Əhli Beyt İmamlarından (hamısına salam olsun)

köçürülmüşdür.

Təfsir-ul Ayyaşidə Fudayl b. Yesəyərin belə dediyi rəvayət edilər:

İmam Misdən (ə.s) "Quranda heç bir ayə yoxdur ki, bir zahiri bir

də qərbi mənas(n)ı olmasın. Quranda heç bir hərf yoxdur ki, bir sərhədi

olmasın və hər sərhədin də bir başlanğıcı ol/tapılmasın." rəvayətini

soruşdum və dedim ki: "Zahir və qərbin nə mənanı verər?" Buyurdu ki:

"Quranın zahiri indirilişidir. Qərbi də şərhidir. Bunların bir qisimi

keçmişdə yaşanmışdır. Bir qisimi də hələ reallaşmamışdır.

Quran günəş və ay kimi axıb gedər. Mənalarından birinin zamanı

gəlincə, dərhal reallaşar. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Onun şərhini Allahdan və elmdə dərinləşənlərdən başqası

bilməz." Biz (Əhli Beyt İmamları) onun şərhini bilərik."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin daxilində Fudayl kanalıyla köçürülən

rəvayət, Əhli Sünnənin Peyğəmbər Əfəndimizdən (s. a. a) an-

lam etibarilə eyni olan, ancaq dəyişik lafızlarla köçürdükləri rəvayətdir.

Necə ki əs-Safı Təfsirində Əhli Sünnə kanalıyla Peyğəmbərimizin

(s. a. a) belə bir hədisinə yer verilər: "Heç şübhəsiz Quranın

zahiri, qərbi, sərhədi və başlanğıcı vardır." Yenə eyni əsərdə Peyğəmbər

Əfəndimizdən (s. a. a) bu rəvayət köçürülür: "Quranın bir zahiri,

bir də qərbi vardır. Qərbin də yeddiyə qədər qərbi vardır."

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 351

İmamın, "Bunların bir qisimi keçmişdə yaşanmışdır. Bir qisimi

də hələ reallaşmamışdır." sözündəki əvəzlik ətrafda

Qurana dönükdür. Bu qiymətləndirmədə Quranın həm indiriliş,

həm də şərhi təmsil etdiyi əsas alınar. O halda "Quran günəş və ay

kimi axıb gedər" ifadəsi həm indirilişi, həm də şərhi əhatə edər. Bu ifadənin

indirilişle əlaqədar məzmunu, sözün obyektiv qarşılığı ilə uyğunlaşması

mənasında demək olan və rəvayətlərdə bir termin halına gələn

cery=uyarlamayla uyğun gəlməkdədir. "Ey iman edənlər, Allahdan

qorxub çəkinin və doğrularla birlikdə olunuq." ayəsinin, ayənin eniş

zamanından sonrakı əsrlərdəki bütün mömin qruplara uyğunlaşdırılması

kimi. Bu da ayələrin mənaları ilə obyektiv qarşılıqları arasında

uyğunlaşdırma reallaşdırmanın bir nümunəsidir. Cihad ayələrinin nəfslə

cihada uyğunlaşdırılmaları da buna bir nümunədir. Yenə münafiqlərlə əlaqədar

ayələrin möminlərin içindəki fasiq qruplara uyğunlaşdırılması da bu

kateqoriyaya girər. Bu son uyğunlaşdırma, əvvəlkinə görə daha incəliklidir.

Yenə əvvəlki uyğunlaşdırmada söz mövzusu edilən ayələrin və

günahkarlarla əlaqədar ayələrin özlərini sınadım altında tutan,

zikr edən, hüzur/dinclik əhli, Allahın zikri məzmununda özlərini qüsurlu

hiss edən, bu mövzuda səhlənkarlıq göstərən kəslərə uyğunlaşdırılması

də bunun bir başqa nümunəsidir. Bu uyğunlaşdırma əvvəlkinə görə çox

daha incəlikli bir uyğunlaşdırma növüdür. Rəbliyin gərəklərini yerinə

gətirmədə qüsur işləmələrinə də bu ayələrin uyğunlaşdırılması söz

mövzusu ola bilər, ki bu da əvvəlki bütün nümunələrdən çox daha

incəlikli bir uyğunlaşdırma olaraq çıxır qarşımıza.

Buradan hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: Quranın ehtiva etdiyi

mənaların dərəcələri vardır və bunlar həmsöhbətlərin vəziyyətinə

görə nəzərdə tutulmuşlar. Bəzi araşdırmaçılar, iman dərəcələri və vəlayət

mövqeləri haqqında Quranın ehtiva etdiyi mənalardan bəzi

şərhlərdə ol/tapılmışlar ki, bunlar arasında bizim etdiyimiz

şərhlərdən çox daha dəqiq və incə məlumatlar ehtiva edənlər vardır.

352 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İkinci olaraq da: Zahirlik və qərbinlik nisbi şeylərdir. Hər zahir

olan, öz zahirinə görə qərbindir. Eyni vəziyyət tərsi üçün də etibarlıdır.

Aşağıdakı rəvayət bu nöqtəyə təmas etməkdədir.

Təfsir-ul Ayyaşidə Cabirin belə dediyi rəvayət edilər:

Qurandan bir ifadənin təfsiri haqqında İmam Misə (ə.s) bir sual

soruşdum. O, mənə cavab verdi. Sonra eyni ayələ əlaqədar olaraq ikinci

dəfə sual soruşdum, ancaq fərqli cavab verdi. Bunun üzərinə dedim

ki: "Sənə fəda olum. Bu suala, bir gün əvvəl başqa bir cavab

vermişdinilik." Buyurdu ki: "Ey Cabir! Heç şübhəsiz Quranın bir qərbi

vardır. Qərbin də qərbi vardır. Bir də zahiri vardır; zahirin də zahiri

vardır. Ey Cabir, insanların ağılına Quran təfsirindən daha uzaq bir

şey yoxdur. Bir ayənin başı, bir şeylə, ortası başqa bir şeylə, sonu da

digər bir şeylə əlaqədar ola bilər. Bir neçə istiqamətə dönə bilən (işarə edilə bilən)

amma (başı, ortası və sonu) bütünlük ifadə edən, bitişik bir sözdür."

(c. 1, s. 12, h: 8)

Yenə eyni əsərdə İmam Misin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Əgər Qurandakı bir qövmə xitab olaraq enən hər hansı bir ayə o

qövmün ölümü ilə birlikdə ölsə (yəni ayənin mənas(n)ı və hökmü də

ortadan qalxacaq olsa), Qurandan geriyə bir şey qalmazdı. Ancaq

göylər və yer/yeyər dayandıqca, Quranın başı sonuna doğru axacaq. Hər

qövm üçün xeyr və ya şər olmaq üzrə oxuduqları və əhatəs(n)i al/götürə-

nında olduqları bir ayə vardır." (c. 1, s. 10, h. 7).

Meani'l Ahbar adlı əsərdə Hamran b. A'yan'ın belə dediyi rəvayət

edilər. İmam Misdən (ə.s) Quranın zahiri və qərbi haqqında

bir sual soruşdum. Buyurdu ki: "Zahiri, üzərinə vəhy enən ilk birlikdir.

Qərbi isə, onların etdiklərini edən kimsədir. İlklər haqqında

enənlər, bunlar üçün də etibarlıdır." (s. 259, h: 1)

əs-Safı Təfsirində Hz. Əlinin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"Heç bir ayə yoxdur ki, dörd məna ehtiva etməsin: Zahir, qərbin, sərhəd və

başlanğıc. Zahir oxuma və tilavətdir. Qərbin mənayadır. Sərhəd halal və

haramla əlaqədar hökmlərdir. Başlanğıc isə, bu ayələ uca Allahın

qullarından istədiyidir. Allahın muradıdır." (c. 1, s. 18)

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 353

Mən deyərəm ki: Oxumadan məqsəd, ləfzin obyektiv qarşılığının

zahiridir. Bunun dəlili Hz. Əlinin onu məna kateqoriyasında qiymətləndirmiş

olmasıdır. Bu halda Hz. Əlinin qərbi açıqlayarkən istifadə etdiyi

"anlama" ifadəsindən məqsəd, mənanın zahirinin altındakı

qərbindir. Yenə Onun "Halal və haramlara bağlı hökmlər" ifadəsindən

məqsəd, Quran mənasının ən üst nöqtəsi olan başlanğıc

səviyyəsinə qarşılıq ilk ya da orta mərtəbələrdə qəbul edilən Quranı

məlumatların zahirleridir. Və yaxud bilindiyi kimi sərhəd və başlanğıc da

nisbidir. Necə ki daha əvvəl, qərbin və zahirin də nisbi olduğunu

meydana çıxmışdıq. Bu halda hər yüksək mərtəbə, daha aşağı bir

mərtəbəyə görə başlanğıc mövqesindədir.

İmamın sözlərinin orijinalında keçən və başlanğıc mənasında

istifadə etdiyimiz söz ya "muttala" şəklində "it idilə" məsdərindən

adı məkan hesab edilər ya da "metla" şəklində "tulu" məsdərinin

adı məkanı olaraq qəbul edilir. Hz. Əlinin də işarə etdiyi

kimi, o, uca Allahın qulundan istədiyi şeydir, yəni muradı ilahidir.

Peyğəmbərimizdən rəvayət edilən məşhur bir hədisdə bu dörd

xüsusa bu şəkildə təmas edilmişdir: "Quran yeddi hərf üzərində

nazil olmuşdur. Quranda ki hər ayənin, zahiri və qərbi vardır. Və

hər sərhədin bir başlanğıcı vardır." Digər bir rəvayətdə isə belə bir

ifadə istifadə edilmişdir: "Hər biri üçün bir sərhəd və bir başlanğıc vardır."

İki rəvayətdən birində keçən: "Hər sərhədin bir başlanğıcı vardır"

ifadəsi ilə nəzərdə tutulan məna budur: Gərək zahir və gərəksə qərbin

hər biri, bir sərhəd mövqesindədir və bunlardan üstə yer alan başlanğıc

nöqtəsi mövcuddur. O biri rəvayətdə iştirak edən bu ifadənin də

söz mövzusu qiymətləndirməyə dönük olduğunu söyləmək mümkündür:

"Hər biri üçün bir sərhəd və başlanğıc vardır."

Bu vəziyyətdə əldə etdiyimiz məna bu olar: Hər birinin bir sərhədi

vardır və bu sərhəd özüdür. Bir də başlanğıc vardır; bu başlanğıcda

sərhədin çatdığı son nöqtədir. Bu nöqtə də şərhə istiqamətli bir üst

səviyyədə məna olar. Amma bu qiymətləndirmə ətrafda Hz. Əlidən

(ə.s) nəql edilən bu rəvayətlə üst-üstə düşmür: "Quranın heç bir ayəs(n)i

354 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

yoxdur ki, dörd məna ehtiva etməsin..." Ancaq rəvayətdən belə bir an-

lam nəzərdə tutulmuş ola bilər: Mənasının dörd dəyişik algılanışı vardır və

bunların bir qisimi bir qisimi ilə üst-üstə düşə bilər də. Belə bir məna nəzərdə tutulmuş

olsa, artıq, üst-üstə düşməmə söz mövzusu ola bilməz.

Bu vəziyyətdə Hz. Əlinin (ə.s) işarə etdiyi bu dörd mənala əlaqədar

olaraq əldə edilən nəticə budur: Zahirden məqsəd, ayənin dərhal

ilk anda qəbul edilən zahiri mənasıdır. Qərbin isə, zahirin altındakı mənadır.

Qərbi mənalar bir və ya birdən çox ola bilərlər. Yaxın ya da

aralarında vasitəs(n)i olacaq şəkildə uzaq da ola bilərlər. Sərhəd isə, mənanın

özüdür. Bunun zahir və ya qərbin olması fərq etməz. Başlanğıc

isə, sərhədin ondan doğulduğu mənadır. Bu eyni zamanda bitişik

olduğu qərbidir də. Bu şərh üzərində yaxşıca düşünün.

Şiə və sünni kanallardan Peyğəmbər əfəndimizdən belə bir

hədis rəvayət edilər: "Quran yeddi hərf üzərində nazil olmuşdur."

Mən deyərəm ki: Bu hədis hərçənd, bəzi şifahi fərqliliklərlə rəvayət

edilmişdir; ancaq məzmun baxımından müstafiz həddinə çatmışdır və

bu xüsusla əlaqədar olaraq nəql edilən rəvayətlərin bütününün mənas(n)ı

bir-birinə yaxındır. Bu hədisləri həm Sünnilər, həm də Şiələr nəql etmişlər.

Bu vaxt hədisin mənas(n)ı üzərində böyük ixtilaflar baş

göstərmişdir. Bu mövzuda az qala/haradasa qırxa yaxın görüş irəli sürülmüşdür.

Bu vaxt işimizi asanlaşdıran bir xüsus da bu yeddi hərfin

hansı mənada istifadə edildiyinə bağlı xəbərlərin köçürülmüş olmasıdır.

Biz də onlara söykən/dözərək şərhlərdə ol/tapılacağıq.

Bəzi rəvayətlərdə: "Quran yeddi hərf üzrə enmişdir. Bunlar əmr,

nəhy təşviq, təhdid, mübahisə/müzakirə, hekayə və nümunədir." deyilir. Digər

bəzisində isə, belə deyilir: "Bunlar; nəhy, əmr, halal, haram,

möhkəm, təşbehli və nümunələrdir."

Hz. Əlinin belə dediyi rəvayət edilər: "Uca Allah Quranı yeddi

qisim üzərində endirdi. Bu qisimlərin hər biri kafi və şəfa vericidir.

Bunlar; əmr, nəhy, təşviq, təhdid (ürkütmə), mübahisə/müzakirə, nümunə və

hekayədir." (əs-Safı Təfsiri, c. 1, s. 39)

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 355

Beləcə Quranın yeddi hərf üzərində enməsi xüsusu, yeddi xitab

qisiminə və şərh növünə hamledilmesi lazımdır. Bu səbəbdən

bunlar, Allaha və dümdüz yola dəvət etmək baxımından bir amma

tərz olaraq yeddi hissəyə ayrılarlar. Bu rəvayətdən yola çıxaraq ilahi

məlumatların təməl prinsiplərinin nümunələrlə məhdud olduğu xüsusu an-

laşılmış olar. Çünki geridə qalanlarla bu prinsipləri, ancaq müəyyən

bir məcbur etmə və məcaz xüsusiyyətli istifadələ bardaşdıra bilərik.

356 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

HƏDİSLƏR İŞIĞINDA

(Öz Fikirinə Görə Quranı Təfsir Etmək və Ayələrin Bir

Qisimini Bir Qisimiylə Vurmaq)

əs-Safı adlı təfsirdə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Quranı fərdi fikiri istiqamətində təfsir edən

kimsə, atəşdəki oturağına indidən hazırlansın." (c. 1, s. 21)

Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir çox hədis, sünni və şiə kanallar tərəfindən rəvayət

edilmişdir. Yenə eyni mənas(n)ı dəstəkləyən başqa hədislər də

Peyğəmbərimizdən (s. a. a) və Əhli Beyt İmamlarından (hamısına

salam olsun) rəvayət edilmişdir.

"Münyet-ül Mürid" adlı əsərdə Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə

rəvayət edilər: "Quran haqqında hər hansı bir məlumata söykən/dözmədən

danışan kimsə, atəşdən oturağına indidən hazırlansın." (s. 191)

Bu hədisi Əbu Davud Sünenində rəvayət etmişdir.

Yenə Münyet-ül Mürid adlı əsərdə Peyğəmbərimizdən (s. a. a)

belə rəvayət edilər: "Quran haqqında bir məlumata söykən/dözmədən

danışan kimsə, qiyamət günü, ağızına atəşdən bir gem vurulmuş