Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

halda haşir meydanına gətirilər." (s. 191)

Eyni əsərdə iştirak edən bir başqa rəvayətdə Peyğəmbərimizin

(s. a. a) belə buyurduğu ifadə edilər: "Bir kimsə Quran haqqında fərdi

fikirinə söykən/dözərək danışsa, isabət etsə belə səhv etmiş

olar." (s. 191)

Bu hədisi Əbu Davud, Tirmizi və Nəsəs(n)i də rəvayət etmişdir. (Sünen-

i Əbi Davud, c. 3, s. 320, h: 3652. Tirmizi, c. 5, s. 200, h: 2952)

Eyni əsərdə Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu sözü rəvayət edilər:

"Məndən sonra ümmətim haqqında ən çox narahatlıqlandığım xüsus,

bir adamın gəlib Quranı araşdırması və Quran ifadələrini nəzərdə tutulmayan

mənalara şərh etməyə cəhd etməsidir." (s. 191)

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 357

Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Basar kanalıyla İmam Sadiğin (ə.s) belə

buyurduğu rəvayət edilər: "Quranı fərdi fikiri istiqamətində

təfsir edən kimsə isabət etsə, bundan ötəri mükafatlandırılmaz. Əgər

yanılsa, o göydən daha uzaqda iştirak edər. (Allahın dərgahına bir o

qədər məsafə uzaqlıqda iştirak edər.)" (c. 2, s. 17, h: 4)

Yenə eyni əsərdə Yaqub b. Yezidin Yasir kanalıyla rəvayət etdiyinə

görə İmam Razılıq (ə.s) belə buyurmuşdur: "Allahın kitabı haqqında

fərdi fikiri əsas alan/sahə bir rəftar içində olmaq küfrdür."

(c. 1, s. 18, h: 6)

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən daha başqa hədislər də

Yatılı Ahbar-ir Razılıqda, Şeyx Sadukun Hisalında və Təfsir-ul

Ayyaşi kimi qaynaqlarda rəvayət edilmişdir.

Peyğəmbərin (s. a. a) "Quranı fərdi fikiri istiqamətində

təfsir edən..." sözünün mənasını verincə: Fərdi görüş olaraq mənalandırdığımız

"rəy" ictihad nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan qənaət, inanc deməkdir.

Bu söz bəzən hava və istehsandan [şəri dəlillərdən birinə

söykən/dözmədən sırf ilk baxışda gözəl görünmədən] qaynaqlanan

danışma üçün də istifadə edilmişdir. Hansı olursa olsun, Peyğəmbərimiz:

"Fərdi fikiri istiqamətində..." sözünü istifadə edərkən bunu

bir əvəzliyə izafə edərək (bire'yihi) istifadə etməsindən aydın olur ki,

məqsəd, Quranın təfsiri məzmununda mütləq olaraq ictihadı qadağan etmək

deyil. Əgər belə olsaydı, hədis əhlinin müdafiə etdiyi kimi,

bu qadağan etmənin bir gərəyi olaraq təfsir məzmununda yalnız Peyğəmbərimizin

və Əhli Beyt İmamlarının sözlərini və rəvayətlərini

əsas al/götürmək lazım idi. Ayrıca, belə bir yanaşma, Quranın açıq-aşkar

Ərəbcə bir dil ilə enmiş olmasına və insanların bu ayələr üzərində

dayanıb düşünmələri lazım olduğunu ifadə edən bir çox Quran ayəsiylə

ziddiyyət təşkil etməkdədir. Yenə insanların Qurana müraciət etmələri və rəvayətləri

Qurana təqdim etmələri və onunla test etmələri lazım olduğunu ifadə

edən bir çox rəvayətlə də ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Daha doğrusu "Fərdi fikiri..." ifadəsindəki izafet, xas olmağı,

təkliyi və müstəqilliyi ifadə edər. Bir təfsirçinin Quranı təfsir

358 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

edərkən yalnız Ərəb dilini anlama məzmununda özünə xas

səbəbləri dayaq olaraq al/götürməsi, bu səbəbdən Allahın sözünü, insanların

sözləriylə müqayisə etməsi yəni. Sözgəlişi, hər hansı bir insan

tərəfindən sərf edilmiş bir söz bizə çatsa, heç gözləmədən o

sözü, insanların məqsədlərini anlamada istifadə edilən ümumi keçər

qaydaları əsas al/götürərək qiymətləndirərik və bu qaydalar istiqamətində

bir mühakiməyə çatarıq və deyərik ki: "Adam, bu sözləriylə bu xüsusu izah etmək

istəmişdir." Necə ki bu üsulları, mühakimə edər, etiraflar, şahidliklər

barəsində tətbiq edər və onları etibarlı bilərik. Bütün bunların

səbəbi, şifahi şərhlərimizin dil baxımından bildiyimiz qaydalara

söykən/dözür olması və sözlərin gerçək ya da məcazi qarşılıqlarını

həmişə bilir olmamızdır.

Daha əvvəlki şərhlərdə də vurğuladığımız kimi,

Qurandakı şərhlər bu cür üsul üzrə seyr etməzlər. Tam

tərsinə, Quran ifadələri bir-biriylə əlaqəli sözlərdən meydana gələr, amma

eyni zamanda bir-birindən ayrıdırlar da. Hz. Əlinin də (ə.s) ifadə etdiyi

kimi, bəzisi, digər bəzisinin dəstəyiylə özünü ifadə edər. Bəzisi,

digər bəzisinə şahidlik edər. Bu səbəbdən mövzuyla əlaqədar bütün ayələr

yaxşıca araşdırılmadan, üzərində düşünülmədən, tam sözlərin gerçək

mənalarını ortaya çıxarmağa bağlı elmlərin qaydalarına söykən/dözərək,

bu qaydaları işlədərək bir ayədən qəbul edilən mənala nəzərdə tutulan

anlama çatıldığını söyləmək doğru olmaz. Necə ki bir ayədə

bu xüsusa bu ifadələrlə işarə edilmişdir: "Onlar bibi/hələ Quranı

yaxşıca düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqasının qatından

olsaydı, şübhəsiz içində bir-birini tutmaz bir çox şeylər tapardılar."

(Nisa, 82) Bu barədə xülasə də olsa Quranın fövqəladənliyi

vs. mövzuları işlərkən bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

Bu halda qadağan mövzusu olan fərdi fikirlə təfsir etmək,

mənaları ortaya çıxarma üsuluyla əlaqədardır, başa düşülməyə işlə/çalışılan

şeylə əlaqədar deyil. Digər bir ifadəylə, Peyğəmbərimiz (s. a. a), uca

Allahın sözünün, insanların sözləri üçün istifadə edilən üsulla anla

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 359

şılmasını qadağan etmişdir. Belə ki, bu üsul doğru və real bir nəticə

əldə etsə belə, Allahın kəlamı məzmununda əsas alınmamalıdır.

Bu çıxarsamamızın dəlili, Peyğəmbərimizdən rəvayət edilən

bir başqa hədisdir: "Quran haqqında fərdi fikiri istiqamətində

danışan kimsə, isabət etsə də yanılmış olar." İsabət etmə fərziyyəsinə

baxmayaraq bir şey haqqında səhv hökmünü vermə, ancaq

üsuldakı səhvdən ötəri ola bilər. Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak edən

rəvayətdə keçən: "Əgər isabət etsə, bundan ötəri mükafatlandırılmaz"

ifadəsi də bunu ortaya qoymaqdadır.

Peyğəmbər əfəndimizin zamanındakı tətbiq də bu qiymətləndirməmizi

gücləndirər xüsusiyyətdədir. Çünki Quran hələ bir araya

gətirilməmişdi, bir sıra surə və ayələr dağınıq halda insanların

əllərində ol/tapılırdı. Bu səbəbdən, parça parça təfsir etmək,

məqsədin əksinə bir nəticəyə çatma təhlükəsi doğururdu.

Bu şərhlərdən çıxan nəticə budur: Qadağan edilən xüsus,

Quranı təfsir edərkən tək başına və müstəqil olaraq hərəkət etməkdir.

Təfsirçinin yalnız öz fikirinə söykən/dözməsi və başqa

şeyləri diqqətə al/götürməməsidir. Buna görə, başqalarına müraciət edərək

onlardan kömək almaq zəruridir. Bu başqası da zəruri olaraq

ya Qurandır ya da sünnədir. Bu başqasının sünnət olması

Quranla ziddiyyət təşkil edər. Çünki şəxsən sünnə Qurana müraciət etməyi və rəvayətləri

Quranla test etməyi əmr etməkdədir. Bu səbəbdən müraciət

qaynağı, təfsir üçün kömək alınacaq mərci olaraq Quranın özündən

başqa bir şey qalmır.

Bundan hərəkətlə, fərdi fikirlə təfsir etmə ifadəsinə

bağlı şərhlərin vəziyyəti də aydın olur. Bu ifadənin mənas(n)ı ilə

əlaqədar olaraq müxtəlif görüşlər irəli sürülmüşdür.

1- Bu ifadə ilə nəzərdə tutulan, təfsir üçün lazımlı olan məlumatlar

olmadan təfsir etməyə cəhd etməkdir. Bu məlumatlar da Sunu idinin

əl-İtkan adlı əsərində ifadə etdiyi kimi on beş təməl elmdir: Dil (lüğət),

zəif, sərf, iştikak (etimologiya, sözlərin törəməsiylə əlaqədar elm

budağı), maani, bəyan, gözəl, qiraət, din üsulu, fiqh üsulu, nüzul se

360 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bebi, Hekayələr, nasih, mensuh, fiqh, mücməl və mübhəm ifadələri

açıqlayan hədislər, vehbi (Allah vergisi) elm. Bu sonuncusu ilə,

Peyğəmbərimizin bu hədisində işarə edilən xüsusa göndərmədə

ol/tapılılmışdır: "Kim bildikləriylə əməl etsə, Allah ona bilmədiklərini

öyrədər." (c. 2, s. 180)

2- Bu ifadəylə nəzərdə tutulan, mənasını uca Allahdan başqa kimsənin

bilmədiyi təşbehli ifadələri təfsir etməkdir.

3- Batil bir məzhəbin fikirlərini dəstəkləməyə dönük təfsirdir.

Məzhəbin əsas götürülərək, təfsirin bu istiqamətdə edilməsi və

mümkün olan hər cür yola baş vurularaq məzhəbin nəzərdə tutduğu

nəticəyə çatılması. Zəif belə olsa, məzhəbin fikirini sübut etməyi

məqsəd hesab etmək və təfsiri bu məqsəd üçün istifadə etmək.

4- Heç bir dəlilə söykən/dözmədən Allahın bu ifadəylə nəzərdə tutduğu

budur, deyə qəti bir təfsirdə ol/tapılmaq.

5-İstihsan (şəri dəlillərə söykən/dözmədən sırf ilk baxışda gözəl

görünəni mənimsəmək), heva və həvəs üzərinə bir təfsir etmək.

Sunu idinin əl-İtkan adlı əsərində toxunduğuna görə bu beş maddəni

İbni Nakib köçürmüşdür. (c. 2, s. 183) Digər bəzi görüşlər də vardır.

İndi də onları bura al/götürürük.

6- Bu ifadəylə nəzərdə tutulan xüsus budur: Quranda iştirak edən içindən

çıxılmaz, problem ifadələr haqqında səhabə kimi ilk qurşaq

Müsəlmanların toxunmadıqları növdən şeylər söyləmək. Belə

etmək, insanı Allahın qəzəbi ilə qarşı-qarşıya buraxar.

7- Quran haqqında, haqq olaraq bilinən şərhlərin tərsi

istiqamətdə şərhlərdə ol/tapılmaq. Bu iki fikiri İbni Enbari

nəql etmişdir.

8- Quran haqqında məlumatsızca və qəti bir dəlil olmadan

danışmaq. İstər gerçəyin bunun tam əksinə olduğu bilinsin, istər

bilinməsin fərq etməz.

9- Bu ifadəylə nəzərdə tutulan, Quranın zahirini əsas alan/sahə bir rəftar

içində olmaqdır. Bu şərhi müdafiə edənlərə görə, Quranın dəlalət

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 361

etdiyi zahiri bir mənas(n)ı yoxdur. Tam tərsinə, bir ayə haqqında günahsızdan

gələn nassa görə hərəkət edilər. Belə olunca da, bu, ayəs(n)i

təfsir etmək deyil, nassa təbii/tabe olmaq olaraq xarakterizə edilər. Bunlara

görə təfsir, günahsızın səlahiyyətində olan işlər əhatəsinə girər.

10- Burada nəzərdə tutulan Quranın zahirinə görə hərəkət etməkdir.

Bu fikiri müdafiə edənlərə görə, Quranın hər hansı bir zahiri an-

lamı vardır, amma bunu biz anlaya bilmərik. Tərsinə, ayəs(n)i təfsir çərçivəsində

günahsızdan gələn nassa təbii/tabe olmamız lazımdır.

Bu on dəyişik yanaşmanın, bəzisini, digər bəzisiylə birləşdirmək

mümkün olmaqla birlikdə, dəlildən məhrumdurlar. Hətta bunların

içindəki bir qisim, qəti olaraq batildir ya da etdiyimiz şərhlərdən

hərəkətlə batil olduqları diqqətə çarpanlaşar. Burada söz mövzusu

şərhləri yenidən təkrarlamaq surətiylə sözü uzatmaq

istəmirik.

Qısacası, rəvayətlərdən və "Quranı yaxşıca düşünmürlər

mı?..." (Nisa, 82) "Ki onlar Quranı parça parça etdilər." (Hicr, 91)

"Bizim ayələrimiz mövzusunda təhrif etmə edənlər, bizə gizli qalmazlar.

Elə isə atəşin içinə buraxılanmı daha xeyirlidir, yoxsa

qiyamət günü etibarla gələnmi?" (Fussilət, 40) "Sözləri qoyulduqları

yerlərdən sapdırarlar." (Nisa, 46) "Haqqında məlumatın olmayan

şeyin ardına düşmə." (İsra, 36) kimi, bu rəvayətləri dəstəkləyən ayələrdən

çıxan nəticəyə görə, bəzi rəvayətlərin toxunduqları qadağan, təfsir

üsuluyla əlaqədardır. Bir insanın uca Allahın sözünü təfsir edərkən

insanların sözlərinin başa düşülməsində əsas alınan üsulları

əsas götürən bir üsul içində olması yəni.

Uca Allahın sözləri ilə insanların sözləri arasındakı fərqlilik,

sözlərin istifadə tərzindən, cümlə quruluşundan, ədəbi sənətlərin

istifadə edilməsindən qaynaqlanan bir vəziyyət deyil. Tam tərsinə,

uca Allahın sözləri də Ərəbcədir və Ərəb dilində güdülməsi

lazım olan qaydaların bütünü burada da güdülmüşdür. Necə ki uca

Allah belə buyurur: "Biz heç bir elçini, öz qövmünün dilindən

başqasıyla göndərmədik ki, onlara açıq-aşkar izah etsin." (İbrahim, 4)

362 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Bu açıqca Ərəbcə olan bir dildir." (Nəhl, 103) "Biz onu, bəlkə ağılınızı

istifadə edərsiniz deyə Ərəbcə bir Quran etdik." (Zuxruf, 3)

Allahın sözü ilə, insanların sözləri arasındakı fərq, məqsəd və

sözdən aydın olan mənanın uyğunlaşdırıldığı obyektiv qarşılıq ilə elin idilidir.

Mövzunu bir az daha açacaq olsaq: Varlığımız bedensel təbiətlə

əlaqəli olduğu və biz də maddi bir dünyada iqamət edilmək

üzrə yaradıldığımız üçün, hər anlam üçün maddi bir qarşılıq bəlləmişik.

Cisimlərə və cisimlərlə əlaqədar təriflərə alışkınız. Bizim kimi bir

insanın, hər hansı bir məsələylə əlaqədar sözlərini eşitdiyimiz və bu sözlərin

mənasını qəbul etdiyimiz zaman onu biz tərəfindən bilinən obyektiv qarşılığa

və ona suveren olan maddi nizama uyğunlaşdırarıq. Çünki, bu sözlərin

bundan başqa bir anlama işarə etmədiyini bilərik. Bunun səbəbi,

bu sözləri söyləyən insanın da bizim kimi olması və ancaq

bizim duyumsadığımız, bizim qəbul etdiyimiz şeyləri duyumsaması,

qəbul etməsidir. Bu vəziyyətdə mənaların obyektiv qarşılıqlarına suveren

olan maddi nizam, anlayış və məfhuma da suveren olar. Kimi

zaman bu sayədə ümuminin xüsusiyə, xüsusinin də ümumiyə çevrildiyini

də görə bilirik. Ya da anlayışın başqa cür şərh olunduğu

də söz mövzusu ola bilir. Biz buna, dilsel qar/qazancınalar xaricindəki ağılı

qar/qazancınaların dövrəyə soxulması ilə reallaşdırılan şərh etmə

deyirik.

Buna bunu nümunə verə bilərik: Suverenlik və sərvət sahibi şərəflidən

bir kimsənin: "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda

olmasın" dediyini eşitdiyimiz zaman, sözün semantik ölçülərini

düşünər, tək-tək sözlərin mənalarını dərs edərik və sözü

obyektiv qarşılığa uyğunlaşdırma mərhələsində bu mühakiməyə çatarıq: Bu adamın

binaları vardır. Ətrafı möhkəm və aşılmaz surlarla tərcüməli. Bir

çox şeyi içinə al/götürəcək anbarları vardır. Çünki bir xəzinə əldə etmək

istədiyi zaman bir insan, belə bir sistem qurar. Yenə anlarıq ki, bu

adam çox miqdarda qızıl, gümüş, sikkəli pul, ev əşyası, bəzək əşyası

və silah kimi qiymətli şeyləri saxlamaqdadır. Çünki bu saydığımız

şeylər, bizim bucağımızdan xəzinə olaraq saxlana bilən və qoru

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 363

ması mümkün olan şeylərdir. Yer/yeyər, göy, quru, dəniz, ulduz və insan

kimi şeylər bir əşya olmaqla birlikdə, xəzinə olaraq saxlanmaları

və yığılmaları mümkün deyil. Bundan ötəri, adamın sözləri

arasında keçən şey sözcüyünün, varlıqlar aləminin sayılması

mümkün olmayan cüzlərinin bir qisimi mənasında istifadə edildiyini

anlarıq. Yenə "xəzinələr" sözcüyünün lakin az bir alan/sahə üçün istifadə edildiyini

anlarıq. Bu səbəbdən mənaların obyektiv qarşılıqlarına suveren

olan maddi nizam söz mövzusu olar. Belə ki bir çox şey xəzinə olaraq

biriktirilemez; ayrıca xəzinə olaraq saxlanan şeylərin möhkəm

və oğurluğa, soyğuna qarşı qoruna bilən yerlərdə tutulması lazımdır.

Beləcə, suveren olan maddi nizam, şey və xəzinə kimi mütləq

ifadələr əsasında maraqlı bir məhdudlaşdırma dövrəyə soxmuş olar.

Sonra bir də baxırıq ki, uca Allah elçisinə belə bir ayə endirmiş: