Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 16)"Onlar: Rəbbimiz şübhəsiz biz iman etdik, artıq bizim

günahlarımızı bağışla və bizi atəşin əzabından qoru, deyənlərdir."

Bu ayə də, əvvəlki ayədə "qorxub çəkinənlər" ifadəsiylə işarə edilən müttakilerin

xüsusiyyətlərinə yer verilir. Ayədə, onların "Rəbbimiz..." deyə sözə

başladıqları ifadə edilir. Bu, Allahın rəbliyini xatırlamaq surətiylə qulluğu

ifadə etmək və "Biz iman etdik... artıq əzabından qoru" sözüylə

özündən dilədikləri şeyləri verməsini xahiş etməkdir.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 421

Heç şübhəsiz, "Biz iman etdik" cümləsi, Allaha minnət etmək

məqsədinə istiqamətli deyil. Çünki iman nöqtəsində uca Allah onlara

minnət edər. Necə ki bir ayədə belə buyurulur: "Tam tərsinə,

sizi imana yönəltdiyi üçün Allah sizə minnət etməkdədir." (Hucurat,

17) Bu səbəbdən muttakilerin bu sözləri, uca Allahın iman edənləri

bağışlayacağına bağlı vadinin reallaşmasına istiqamətli bir diləkdir.

Başqa bir ayədə isə belə buyurulur: "ONA iman edin, sizi

bağışlasın." (Əhqaf, 31) Bu səbəblə muttakiler də sözlərinə ifadənin

başında, detallandır-mayı ifadə edən "fa" hərfini gətirərək

(fekina) bu detalı əlavə etməyi laqeyd yanaşmırlar: "artıq bizim günahlarımızı

bağışla..." Ayədə, onların sözlərinin ("şübhəsiz" mənasına

gələn "inne" ədatıyla) vurğulu bir şəkildə təkrarlanılması, onların doğruluğuna

və imanların qətiliyinə ilişkin bir işarə xüsusiyyətindədir.

Günahların bağışlanması, əzabdan xilas olmağı tələb etməz.

Belə ki: Cəhənnəm əzabından qorunmaq, uca Allahın özünə

iman edib qulluq təqdim edənlərə istiqamətli bir lütfüdür. Bu nöqtədə qulun

hakkedişi və uca Allahın onu cəhənnəm əzabından qurtarmaq

və ya cənnətlə mükafatlandırmaq məcburiyyətində olması kimi vəziyyət haqqında danışılan

deyil. Çünki iman və ibadət də uca Allahın bir nemətidir və bu

mövzuda ONdan başqasının bir fəaliyyəti haqqında danışılan deyil. ONun

öz üzərinə al/götürdüyü bir haqq başqa. İman etmələri vəziyyətində qullarını

bağışlaması və onları cəhənnəm əzabından qoruması, ONun

üzərinə al/götürdüyü bu cür bir haqqdır. Uca Allah mövzuya bağlı olaraq bir

ayədə belə buyurur: "ONA iman edin; günahlarınızdan bir qisimini

bağışlasın və sizi acı/ağrılı bir əzabdan qorusun." (Əhqaf, 31)

Quranda iştirak edən bəzi ayələrdən, cəhənnəm əzabından

qorunmanın, bağışlanma və cənnətlə mükafatlandırma ilə eyni

mənanı verdiyi şəklində bir nəticə çıxarıla bilər: "...Sizi acı/ağrılı bir

əzabdan qurtaracaq bir ticarəti xəbər verim mi? Allaha və

ONun Rəsuluna iman edərsiniz, mallarınızla və canlarınızla

Allah yolunda cihad edərsiniz. Bu, sizin üçün daha xeyirlidir; əgər

bilsəniz. O da sizin günahlarınızı bağışlayar/hədiyyələr, sizi altlarından

çaylar axan cənnətlərə və Adn cənnətlərindəki gözəl

422 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

və Adn cənnətlərindəki gözəl evlərə yerləşdirər." (Saf, 10-12) Bu

üç ayənin son ikisi: "Sizi acı/ağrılı bir əzabdan qurtaracaq bir ticarəti

xəbər verim mi?" ayəsinin şərhi xüsusiyyətindədir. Bu nöqtədə

son dərəcə dərin bir məna yatmaqdadır. Əgər bacara bilsək, bu

nöqtəni yeri gəlincə detallı bir şəkildə açıqlayacağıq.

(Al/götürü İmran / 17) "Səbr edənlər, doğru olanlar..." Burada muttakilerin beş təməl

xüsusiyyətindən sözediliyor ki, heç bir muttaki bunlarsız olmaz. Səbir

xüsusiyyətinin, digər xarakterlərdən əvvəl zikr edilməsi və mütləq olaraq

buraxılmış olması, səbrin bütün qisimlərini əhatə etdiyinə istiqamətli

bir işarədir. Səbir üç qisimdir: İtaət etmədə səbir, günah işləməmədə

səbir və müsibətlərə qarşı səbir.

Düzgünlük; anlayışın gerçək analizi baxımından söz və hərəkət olaraq

insanın xarici ilə içinin uyğun olması deməkdir; ancaq bu mənasıyla

səbir və könüldən itaət kimi digər bütün fəzilətləri də əhatə etməkdədir.

Ancaq bu ayədə, bu geniş məna nəzərdə tutulmamışdır. Burada Allah

doğrusunu daha yaxşı bilər- yalnız doğru şifahi/sözlü olmaq mənasında

istifadə edilmişdir.

Ayənin orijinalında keçən "qanı idinə" "kunut" sözündən, Allaha

boyun əymək deməkdir. Ki bütün ibadətləri və qulluq təqdim etmə

şəkillərini əhatə edər. İnfak isə, malın hakkedenlere və xeyr məqsədli

olaraq verilməsi deməkdir. Səhərlərdə bağışlanma diləmək, gecənin

son dilimində qalxmağı və bağışlanma diləməyi tələb edir. Hədislər

bunu, gecə namazı və Vitr namazında oxunan kunut duası

daxilində bağışlanma diləmək şəklində açıqlamışdır. Uca Allah

"Dehr" və "Müzzəmmil" surələrində bunu insanı Rəbbinə aparan

bir yol olaraq təyin etmişdir: "Şübhəsiz, bu bir öyüddür. Artıq

diləyən Rəbbinə bir yol tapa bilər." (Müzzəmmil, 19; Dehr, 29)

(Al/götürü İmran / 18)"Allah ədaləti dəstək olaraq, həqiqətən özündən başqa ilah

olmadığına şahidlik etdi; mələklər və elm sahibləri də ONdan başqa ilah

olmadığına şahidlik etdilər." Şahidliyin əsli, gözlə görməkdir. Görmək

və duyumsamak surətiylə məlumat sahibi olmaq yəni. Daha sonra bu

anlayış, görülən və duyumsanan məlumatın ifadə edilməsi, şahidin

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 423

daşıdığı məlumatı şərhi mənasında istifadə edilmişdir. Ardından eyni

məqsədə istiqamətli olmaları səbəbindən məlumatın daşınması və açıqlanması

mənasında müştərək bir sözük kimi istifadə edilmişdir. Çünki bir məlumatı daşımaq

ümumiyyətlə gerçəyin və reallığın çəkişmələr, zorbalıqlar, unutmalar

və örtbas etmələr nəticəs(n)i etibarsız qılınmasını tədbirə

məqsədinə istiqamətli olar. O halda şahidlik, gerçəyi və haqqı qorumaq

deməkdir. İşdə bu tərz bir yanaşma və məqsəd qoy, məlumatı daşıma və

aşkar etmə faktlarına şahidlik, yəni haqqı qorumaq və suveren

etmək deyilmişdir. Ayədə keçən "kıst" sözü də ədalət deməkdir.

"Şübhəsiz inkar edənlər, onların malları da uşaqları da özlərini

Allahdan müstağni etməz." deyə başlayan və "səhər

vaxtlarında bağışlanma diləyənlər" cümləsinə qədər sürən

ayələr qrupu bizə bu gerçəyi açıqlayır: Uca Allahdan başqa ilah

yoxdur və heç bir şey ONdan müstağni deyil. İnsanın özünü

Allahdan müstağni edəcəyini sandığı və həyatında güvənib

söykən/dözdüyü şeylər, yalnız bir bəzəkdirlər, bir əylənmə

əmtəəsidirlər. Uca Allah onları daha xeyirli olana qovuşmaq üçün

faydalanılmaq üzrə yaratmışdır. Bunlara da ancaq Allaha qarşı

duyul/eşidilən təqva duyğusuyla çatıla bilər. Digər bir ifadəylə; insanın

böyük bir səmimiliklə yaxınlıq duy/eşitdiyi bu nemətlər, dünyada

kafirlərin və möminlərin ortaq istifadəsinə təqdim edilmişdir. Axirətdə

isə, tam möminlərə xas qılınmışlar. Təfsirini təqdim etdiyimiz

ayədə işarə edilən şahidlik də, yuxarıdakı ayələrin diqqət

çəkdikləri xüsusun gerçək olduğunu, bundan şübhə edilməməsi

lazım olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir.

Uca Allah, özündən başqa ilah olmadığına şahidlik etmişdir.

Bu halda ONun xaricində hər hansı bir tanrının varlığı haqqında danışılan

deyil. Bu səbəbdən nə mal, nə övlad, nə dünya həyatının hər hansı

bir bəzəyi nə də təbii bir səbəb insanı Allahdan müstağni edə bilməz.

Çünki əgər bu sayılanlardan biri, insanı Allahdan müstağni edəcək

olsaydı o, Allahdan başqa bir ilah olardı ya da ONun xaricində

424 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bir başqa ilaha söykən/dözərdi, nəticədə ona söykənərdi. Halbuki Allahdan

başqa ilah yoxdur.

Uca Allah, hərəkətlərində adeleti əsas al/götürərək, yaratdıqları haqqında

ədalətə uyğun hökmlərdə ol/tapılaraq bu şahidlikdə ol/tapılmışdır.

O, kainatın rəhbərliyini, səbəblər və nəticələndirər yaratmaq surətiylə

təşkil etmişdir. Səbəblər və nəticələndirər arasında tələb edici bağlar

var etmişdir. Hər şeyin gedişinin, səyinin, təkamülünün və

mərhələləri qət etməsinin özünə dönük olmasını təmin etmişdir.

Lay üstünə lay yaratmışdır. Bu məqsədə doğru gedən yolun

üzərində bir sıra nemətlər var etmişdir ki, insanlar axirətləri üçün

dünyadaykən və axirətə doğru yol al/götürərlərkən bunlardan faydalansınlar.

Yoxsa insandan istənən bunlara güvənib söykən/dözməsi və onları

əsl məqsəd hesab edib dayanması deyil. İşdə ədalətə uyğun davranan

bir şahid olaraq uca Allah buna şahidlik etməkdədir.

İşin incəliyinə baxın ki, uca Allahın ədaləti ONun şəxsinə və

üluhiyyətinin təkliyinə şahidlik edir. Yəni, ədaləti, şəxsən sabitdir

və ONun birliyini isbat etməkdədir. Daha açıq bir ifadəylə; bizlər

şahidlik edən bir kimsədə ədaləti bunun üçün nəzərə alarıq:

Şahid normal həyat yolu üzrə olsun, fitrət yolunu izləmiş

olsun, ifrat və təfritə meyl göstərərək bir hərəkəti aid olmadığı yerə

qoymasın. Beləcə ədalətə uyğun şahidlikdə ol/tapıldığı zaman,

yalan və böhtandan yana zəmanətdə olunar. Doğrunu əsas al/götürmək və

yaradılış qanununa uyğun hərəkət etmək, insanın ədalətli olmasını tələb edir.

O halda Allahın hərəkəti olaraq xarakterizə edilən kainata suveren

olan və universal fenomenlərin də incə detalına qədər hərəkətlərini

istiqamətləndirən sistem, tam ədalətdir.

Yaranma qanunu uyğun olaraq reallaşan hadisələrin daxilində razı

olmadığımız ya da meylimizin və gözləmələrimizin əksinə meydana

gələn bütün hadisələr qarşısında, prioritetli rəftar olaraq bunlara

qarşı çıxarıq, bunları mübahisə et/müzakirə edərik. Bunu edərkən, bunlara istiqamətli

qarşı çıxışımızda ağılımızın hökm etdiyi ya da iç motivimizin meyl

göstərdiyi şeyləri söz mövzusu edərik. Bunların hamısı universal düzə

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 425

nin gərəyi olaraq diqqətə çarpanlaşan xüsuslardır. Sonra bir az daha araşdırdığımızda,

hadisənin səbəbini qəbul etməyə başlarıq. Beləcə şübhə

ortadan qalxar. Ya da səbəbi qavramaqdan aciz qalarıq və əlimizdə

səbəbi bilməməkdən başqa bir şey qalmaz. Məlumatın yoxluğu qalar,

yoxluğun məlumatı deyil yəni. Bu halda, uca Allahın əsəri olan universal

nizam, ədalətin də özüdür. Bunun üzərində yaxşıca düşünmək

lazımdır.

Əgər, hər hansı bir işdə insanı Allahdan müstağni edəcək bir ilah

olsaydı, yaranma nizamı mütləq ədalət olmazdı. Tam tərsinə hər

ilahın etdiyi öz baxımından, öntasarımı və hərəkəti çərçivəsində

ədalət olardı.

Yekunlaşdıracaq olsaq, uca Allah, ədalətli bir şahid olaraq, özündən

başqa ilah olmadığına şahidlik edir. Buna mələkləri də

şahidlik edir: "Allah, həqiqətən özündən başqa ilah olmadığına

şahidlik etdi" ifadəsi bunu ortaya qoymaqdadır. Bu səbəbdən bu

ayə, uca Allahın təkliyinə istiqamətli şahidliyini ehtiva etməsi baxımından

bu ayəyə bənzəməkdədir: "Lakin Allah, sənə endirdiyinə şahidlik

edər; onu öz elmiylə endirdi. Mələklər də şahiddirlər. Şahid

olaraq Allah yetər." (Nisa, 166)

Mələklər, ONdan başqa ilah olmadığına şahidlik edərlər. Uca

Allah, bu ayələrdən əvvəl Məkkədə enən ayələrdə onların ikram

edilmiş qullar olduqlarını, Rəblərinə qarşı gəlmədiklərini, ONun

əmriylə hərəkət etdiklərini, ONU tənzih etdiklərini vurğulamışdı.

Onların Allahı təsbeh etmələrində, ONdan başqa ilah olmadığına

bağlı şahid də vardır. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur:

"Xeyr, onlar ikrama layiq görülmüş qullardır. Onlar sözlə

belə olsa ONun qabağına keçməzlər və onlar ONun əmriylə edib

etməkdədirlər." (Ənbiya, 26-27) "Mələklər Rəblərini həmd ilə təsbeh

edərlər." (Şura, 5)

Elm sahibləri Allahdan başqa ilah olmadığına şahidlik edərlər.

Onlar iç və xarici aləmdəki ayələri müşahidə edərək bu şahidlikdə bu

426 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lunurlar. Əldə etdikləri dərin məlumat duyğularını doldurmuş və ağıllarında

kökləşmişdir.

İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu nəticələri

əldə edirik:

Birincisi: Ayədə edilən şahidlikdən məqsəd, şifahi/sözlü şahidlikdir. Hərəkəti

şahidlik özü etibarıyla gerçək və etibarlı olsa da ayənin zahirindən,

onun nəzərdə tutulmadığını anlayırıq. Çünki varlıq aləmi, özünə

suveren olan tək və bütünsel nizamı ilə, tək-tək varlıqları təmsil

edən cüzləri ilə üluhiyyətin təkliyinə şahidlik etməkdədir.

İkincisi: Ayədə keçən "kaimen bil kıst=adaleti dəstək olaraq"

ifadəsi "Allah şahidlik etdi" ifadəsinin failinin halı funksiyasını

görməkdədir. Digər bir ifadəylə, ONun ədaləti dəstək olması, nə

uca Al/götür-lah, nə mələklər, nə elm sahiblərinin şahidliyinə mövzu olan

xüsus də-ğildir. Tərsinə uca Allah ədaləti qaim edərək özündən

başqa ilah olmadığına şahidlik etməkdədir. Mələklər və elm

sahibləri də ONun birliyinə şahidlik edirlər. Ayənin zahirindən bu

aydın olur. Çünki "ONdan başqa ilah yoxdur" cümləsiylə "ədaləti

dəstək olaraq" ifadəsi arasında, "mələklər və elm sahibləri" ifadəsinə

yer verilmişdir. E-ğer, ədaləti qaim etmək şahidliyin bir cüzü

olsaydı, cümlənin belə qurulmuş olması lazım idi: "Şehidellahu

ennehu la ilahə mütləq huve kaimen bil kıst vəl melaiketu=Allah, həqiqətən

ədalətlə qaim olub özündən başqa ilah olmadığına

şahidlik etdi; mələklər..."

Toxunduğumuz bu iki xüsusla, bəzi təfsirçilərin ayəs(n)i təfsir edərkən

iki istiqamətdəki (şahidliyin əməli olması, ədaləti dəstək olmanın

şahidliyə mövzu olması istiqamətindəki) qiymətləndirmələrinin əsassızlığı

də aydın olmuş olur. Haqqında danışılan təfsirçilərin mövzuya bağlı qiymətləndirmələrini

araşdıranlar, bu əsassızlıqları müşahidə edə bilərlər.

Mövzuyla əlaqədar olaraq irəli sürülən problemlərin ən qəribəs(n)i isə,

bəzilərinin bu tərz qiymətləndirmələrdə ol/tapılmalarıdır: Ayədə keçən

şahidliyi, yuxarıda açıqladığımız kimi şifahi/sözlü şahidlik olaraq şərh etmək,

tövhid qanunu baxımından ağıldan çox nəqlə söykən/dözməyi

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 427

tələb edir. Halbuki belə bir vəziyyətin doğruluğu da vəhyin səhih oluşuna

bağlı olar. Bu şahidliyin doğruluğu, Quranın gerçək vəhy

olduğuna söykənən olar. Halbuki Quranın gerçək vəhy olması da, bu

şahidliyin doğruluğuna bağlıdır. Şahidliyin buna söykənən olması muhal

xüsusiyyətli sonsuz dövrü tələb edir.

Buradan hərəkətlə bəzi təfsirçilər belə bir qiymətləndirmədə

ol/tapılmışlar: Buradakı şahidlikdən məqsəd istiare növü bir mənadır.

Belə ki uca Allahın yaratdığı bütün varlıqların, ehtiyac və

nizam birliyinin, yaradıcının birliyinə şahidlik etmələri, şifahi/sözlü bir

izahat və Uca Allahın özündən başqa ilah olmadığını xəbər

verməsi hesab edilər. Eyni

şəkildə, mələklərin ONA ibadəti Allahın

əmrinə görə hərəkət etmələri və insanlardan elm sahiblərinin

Allahın birliyinə dair işarələri müşahidə etmələri, uca Allahın

təkliyinə istiqamətli şahidlikdə bu-lunmaları mövqesindədir."

Buna bağlı cavabımız budur: Bu qiymətləndirmə yanılma və

də-mogoji məhsuludur. Ağılın və ya duyğunun qavraya biləcəyi xüsuslarda

ancaq nəqlə dözülməz. Çünki haqqında məlumat sahibi olunması

lazım olan bir nöqtədə insana məlumat qazandırmaz. Ancaq ağıl

kimi və ya ondan daha güclü bir şəkildə məlumat verməsi mümkün olan

yerdə ağıl kimi və ya ondan daha güclü bir şəkildə diqqətə alınar.

Necə ki mütevatir səviyyəsindəki bir xəbər, yəqin səviyyəsində olan və

yəqini nəticə verən ağılı-nəzəri öncüllerden ibarət olan/yaranan dəlillərin dəstəklədiyi

məntiqi mülahizələrdən daha təsirli və daha doğru qəbul

edilər.

Fərz edilən şahidin, qəti dəlil dəstəyiylə yalan və böhtan kimi

faktlara təvəssül etmədiyi bilinsə, onun şahidliyi qəti dəlilin

ifadə etdiyi nəticəs(n)i verər. Uca Allah -nöqsanlıqlardan və batildən

münəzzəh olduğu üçün- haqqında yalan təsəvvür edilməz. Bu səbəbdən

ONun öz birliyinə istiqamətli şahidliyi, haqqı göstərən bir şahidlikdir.

Eyni

şəkildə ONun mələklərin və elm sahiblərinin şahidliklərini

xəbər vermiş olması da onların şahidlik etdiklərini isbatlar.

428 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ayrıca bütlər və heykəllər kimi saxta ilahları Allaha ortaq

qaçanlar, bunların Allah qatında şəfaətçilər olduqlarını, Allah ilə

qulları arasında vasitəsilər funksiyasını gördüklərini irəli sürərək belə bir

yanaşma içinə girirlər. Necə ki uca Allah, onların bu tutumlarını

yenə onların ağızından belə köçürür: "Biz, bunlara bizi Allaha

daha çox yaxınlaşdırsınlar, deyə ibadət edirik." (Zumər, 3) Eyni

şəkildə heva və həvəs, itaət edilən lider, mal və övlad kimi gizli şirk

ünsürlərini Allahın ortaqları kimi qəbul edənlər də, onları Allahdan

qaynaqlanan amma müstəqil təsirə sahib səbəblər olaraq görməkdədirlər.

Bu səbəbdən ONun ortağı kimi görülən saxta ilahlar, ancaq

ONun bunları ortaqlığa qəbul etdiyi sanısından ötəri bu mövqeyə

gətirilmişlər. Yəni özlərindən qaynaqlanan bir xüsusiyyətləri

yoxdur. Uca Allah, özü üçün ortaqlar əldə etmədiyini məlumatın tərəfindən,

ONun ortaqları olduğunu iddia edənlərin iddiaları havada qalmış

oldu.

Beləcə ifadə bu ayəyə bənzər bir funksiya icra etmiş olar.

"Də ki; siz, Allaha göylərdə və yerdə bilmədiyi bir şeymi xəbər

verirsiniz?" (Yunus, 18) Bu ifadə, Allahın ortağı olduğuna dair

iddianı uca Allahın göylərdə və yerdə belə bir şeyi bilmədiyi və

heç bir şey ONA gizli qalmaz şəklində etibarsız etməkdədir. Gerçəkdə

bu da, Ağalıq və ucalıq mövqesindən qaynaqlanan xəbərlərdən

biridir. Bu ayəs(n)i kərimə kimi: "O, onların şirk qaçdıqlarından

uzaq və ucadır." (Yunus, 18) və bunun bənzəri ayələr. Ancaq

burada verilən xəbərin şahidlik anlayışıyla üst-üstə düşməsi göz qarşısında

saxlanılmışdır. Çünki iddia edilən bir mövzuda verilən xəbərdir.

Bu xəbəri verən də ədalətə uyğun hərəkət etməkdədir. Beləcə bu

xəbər şahidlik xüsusiyyətli olar. Bu səbəbdən kəlamda bir ədəbi sənət

nümunəs(n)i riayət edilsən deyə şahidlik ifadəsi istifadə edilmişdir.

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə şərh olunar: Əgər varlıq aləmində

Allahdan başqa yaratmada və varlıq aləminin rəhbərliyində et/ət-

kin olan ortaqlar və şəfaətçilər olaraq bir sıra tanrıların varlığı

haqqında danışılan olsaydı, uca Allah bunları mütləq bilərdi və varlıqları

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 429

na şahidlik edərdi. Ancaq O, ortağının olmadığını bildirir. Bu halda

ONun ortağı ola bilməz. Əgər belə bir vəziyyət haqqında danışılan olsaydı,

kainatın yaradılış və rəhbərliyi üçün vasitəsilər olaraq işlər görən mələklər

də bilərdilər və bunu etiraf edərdilər. Ancaq onlar, Allahın ortağının

olmadığına şahidlik edirlər. Elm sahibləri də bunu bilər və

əsərini görərdilər. Ancaq onlar da müşahidə etdikləri ayələrindən

əldə etdikləri məlumatla Allahın ortağı olmadığına şahidlik edirlər.

Bu sözlərimizi, bu simvolik izahatla daha da diqqətə çarpanlaşdırmamız

mümkündür: Əgər filan ölkədə, bildiyimiz kralın xaricində

məmləkət işlərində və rəhbərlikdə təsirli olan başqa bir kral olsaydı,

hər kəsdən əvvəl, bizim bildiyimiz kral bunu bilərdi. Çünki

fərqinə varmaması mümkün deyil. Yenə səltənət ilə xalq arasında

vasitəçilik vəzifəsini yerinə yetirən işçilər və digər təşkilatlar bunu bilərdilər.

Hər gün əllərindəki hökm və əmrlərlə məmləkət içində

icras(n)ı fəaliyyət edən bu vasitəs(n)i təşkilat və kəslərin ikinci bir kralın varlığını

fərqinə varmamaları mümkün müdir? Ayrıca söz mövzusu ölkə

xalqının içindəki ağıllı

şəxsiyyətlər də bunu bilərdilər. Əmr və buyruqlarını

tətbiq edənlər və ölkə içində yaşayanlar olaraq belə bir

şeyin varlığını bilməzlər idimi? Amma kral, böylə birinin varlığını

inkar edirsə, dövlət vəzifəliləri belə birini tanı-mıyorsa, ağılı başında

vətəndaşlar varlığını isbat edəcək bir şey görmürlərsə,

belə biri yoxdur, deməkdir.

"Mütləq güc və hikmət sahibi Allahdan başqa ilah yoxdur." Bu bir

axtar/ara cümləcikdir. İfadənin axışı içində iştirak etməsi də, xatırladılmaması

vəziyyətində gözdən qaçılması olabiləcək olan bir gerçəyi

vurğulama məqsədinə istiqamətlidir. Yoxsa, cümlənin axışı bu gerçəyi

ifadə etmək deyil. Uca Allahla əlaqədar, ONun şanına yaraşmayan

bir mövzudan sözedildiği vəziyyətlərdə, ONun ucalığını vurğulamağa

dönük olaraq Quranın həmişə geyindiyi bir ədəb rəftarıdır bu.

"Allah uşaq əldə etdi, dedilər, O, bundan ucadır" (Yunus, 68) kimi.

"O, bundan ucadır" sözü, uca Allah ilə əlaqədar olaraq yaraşıqsız bir

xüsusun dilə gətirilmiş olması səbəbiylə, ONun ucalığını vurğu

430 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lamak üçün cümlə içində iştirak etmişdir. Aşağıdakı ayə də bir baxımdan

buna bənzəməkdədir: "Yəhudilər: "Allahın əli möhkəmdir" dedilər. Onların

əlləri bağlandı." (Maidə, 64)

Qısacası, ayənin baş tərəfi, -şiryi olumsuzlayarak- uca Allahın,

mələklərin və elm sahiblərinin şahidliyini əhatə etməkdədir. Bu səbəbdən,

bu hadisəs(n)i izah edənin, şahidliyi xəbər verənin, yəni natiqin

-ki ayədə uca Allahdır- və bunu dinləyən həmsöhbətin, şiryi

olumsuzlamak su-rəddiylə Allahı birlemesi və "ONdan başqa ilah

yoxdur" deməsi üzərinə düşən bir haqqdır. Aişəyə istiqamətli böhtan ilə

əlaqədar ayəs(n)i də buna bənzədə bilərik: "Onu eşitdiyiniz zaman; bu mövzuda

söz söyləmək bizə yaraşmaz. Allahım Sən ucasan; bu, böyük

bir böhtandır" deməmiz lazım deyil idimi?" (Nur, 16) Bu halda uca

Allahın onlar üzərindəki bir haqqı, bir böhtan duy/eşitdiklərində və böhtana

uğrayan kimsəni bu günahlandırmadan tənzih etmək istədiklərində,

bundan əvvəl Allahı tənzih etmələridir. Çünki uca Allah, əsassız

günahlandırmalardan və nöqsanlıqlardan tənzih edilməyə hər kəsdən çox

layiqdir.

Bu halda: "Mütləq güc və hikmət sahibi olan Allahdan başqa

ilah yoxdur." ifadəsi Uca Allaha istiqamətli bir tərif xüsusiyyətindədir və

ONun ucalığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir. Buna görə ifadənin

sonunda "Əziz və Hakim" adları iştirak etmişdir. Əgər ifadə, şahidliyin

nəticəs(n)i mövqeyində olsaydı, cümlənin birlik və ədalətlə qaim

olma sifətləriylə sona çatması daha uyğun olardı. O halda, ONun

birliyinə bağlı şahidlikdən sözedildiği bir sırada, ONun birliyinin

vurğulanması lazım idi. O, üstün iradəli oluşuyla təkdir. Mütləq

iradəsi üluhiyyət mövqesində, bir ortağın ol/tapılması surətiylə zəlil

olmasını qeyri-mümkün edər. Hikməti etibarıyla təkdir. Hikməti ONdan

başqasının, ONun varlıq aləmi ilə maraq/əlaqəli əmrini etibarsız etməsini,

kainat üzərindəki rəhbərliyinə müdaxilə et/ət-mesini, universal nizamı

pozmasını, iradəsini ifsad etməsini maneələr/mane olar.

Yuxarıdakı şərhlər, ayədə, tövhid sözünün təkrarlanışının

və ifadənin sonunda "Əziz və Hakim" adlarının iştirak etməsi

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 431

nın səbəbini ortaya qoyar xüsusiyyətdədir. Allah hər kəsdən daha yaxşı

bilər.