Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda olmasın."

(Hicr, 21) Əgər zehinimiz primitiv qəbul etmə səviyyəsindən xilas ola bilməmişsə,

bu sözü, hər hansı bir insanın sözü kimi açıqlayarıq. Halbuki qətiliklə

buna bağlı bir dəlil yoxdur əlimizdə. İşdə bu, bir məlumata

söykən/dözmədən qəbul etdiyimiz anlama görə təfsir etməmizin konkret

bir nümunəsidir.

Əgər zehinimiz, bir ölçüdə bu primitiv səviyyəs(n)i aşmışsa və uca Allah'

ın qətiliklə mal yığmayacağını, xəzinə qurmayacağını qavramış isək,

xüsusilə də ONun bu sözlərini eşitmiş isək: "O, ancaq onu

müəyyən bir miqdarla endirər" (Hicr, 21) "Allah göydən ruzi endirib ölümündən

sonra yer üzünü diriltməsində..." (Casiyə, 5) dərhal bu

mühakiməyə çatarıq: Ayədə keçən şeydən məqsəd, çörək və su kimi

ruzilərdir. Bu ruzinin endirilməsi isə, yağışın endirilməsidir. Çünki

göydən ancaq yağış endirildiyinə şahid olmuşuq. Bu vəziyyətdə,

hər şeyin Allah qatında xəzinələrinin olması, sonra bunların müəyyən

bir ölçüylə endirilməsi, yağışın göydə saxlanmasından və qida

maddələrinin əldə edilməsinə bir hazırlıq olaraq endirilməsindən

kinayədir, mühakiməsinə çatarıq. Bu da bir məlumata söykən/dözmədən, ayələri

fikirimizə görə təfsir faktorun/etmənin bir nümunəsidir. Çünki belə bir

364 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

qiymətləndirmədə ol/tapılmanın tək dayağı, bizim göydən yalnız

yağışın endiyini bilməmizdir. Belə bir vəziyyətdə biz, bir şeyin

olmadığını bilir deyilik, tam tərsinə məlumatdan məhrumuq.

Bu səviyyənin də üzərinə çıxar, Quran haqqında bir məlumata söykən/dözmədən

danışmaqdan qaçınar, qarşımızdakı ifadəni əskiksiz

bir mütləqliklə baş-başa buraxar və: "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri

bizim qatımızda olmasın." ayəsinin yaradılış məsələsini ələ aldığını

düşünsək, insan, heyvan və bitki kimi yaradılış yoluyla davamlı

yenilənən varlıqların göydən enmədiklərini, yerdə bir şəkildə meydana

gəldiklərini konkret olaraq müşahidə etdiyimiz üçün: "Heç bir şey

yoxdur ki xəzinələri bizim qatımızda olmasın." ayəsinin, əşyanın,

yaranması müddətində uca Allahın iradəsinə boyun eğişini kinayəli

olaraq izah etdiyi mühakiməsinə çatarıq. Bu vəziyyətdə ilahi iradəni, yaradılan

varlıqların içində yığıldığı bir növ xəzinə kimi hisslərik. Varlıqlar,

ondan çıxır və uca Allahın diləməsi ilə oradan enirlər.

Görüldüyü kimi bu da, ayənin bir məlumata söykən/dözmədən təfsir

edilməsinə bir nümunədir. Çünki bizim, enmək anlayışından anladığımız

və onun xaricində də başqa bir şey bilmədiyimiz xüsusla əlaqədar

olaraq, Allahın qatından heç bir şeyin enmədiyini görməmizdən

başqa bir dayağımız yoxdur.

Uca Allahın Quranda adları, sifətləri, hərəkətləri, mələkləri,

kitabları, peyğəmbərləri, qiyamət günü və Bu gündə meydana gələcək

hadisələr haqqında etdiyi şərhlər, bütün bunlara suveren

etdiyi qanunlar, bunların işləyişinə istiqamət verən sistem haqqında verdiyi

məlumatlar üzərində düşündüyün zaman, bir də bunların təfsiri

məzmununda söylədiklərimiz və irəli sürdüyümüz ağılı dəlillər/sübut edər və

ipucları üzərində düşündüyün zaman, bütün bunların fərdi görüşə

söykən/dözərək təfsir etmək və sözləri qoyulduqları yerlərdən

təhrif faktorun/etmənin nümunəs(n)i olduğunu anlarsan.

Möhkəm və təşbehli mövzusu ilə əlaqədar beşinci hissədə bu

xüsusa diqqət çəkmişdik: Qurandakı şərhlər, ilahi məlumatlar

baxımından nümunələr kimidirlər və yaxud örnəklə nümunə verilən şey

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 365

arasındakı əlaqə kimi bir əlaqə var aralarında. Bunlar, dəyişik ayələr

arasında bölünmüş ol/tapılırlar, fərqli formalarda şərhlər

edilmişdir ki, bəzi ayələr baxımından fərq edilməyəcək bəzi nöqtələrin

digər bəzi ayələr vasitəsilə başa düşülməsi mümkün olsun. Bu

yüzdən bəzisi, bəzisinin şahidi mövqesindədir. Bir ayə digər bir

ayənin açıqlayıcısıdır. Əks halda ilahi məlumatlar, həqiqi mənalarının

bilinməsi etibarilə bir qarışıqlığa qurban gedəcəkdilər. Yuxarıda

də açıqladığımız kimi, bir ayənin təfsiri nöqtəsində, bir məlumata

söykən/dözmədən şərh etməkdən xilas olma mümkün olmayacaqdı.

Buradan bunu anlayırıq: Yuxarıda da söylədiyimiz kimi, fərdi

fikirlə edilən təfsir, bir məlumata söykən/dözmədən danışma

vəziyyətindən soyutlanamaz. Yenə yuxarıda yer verdiyimiz hədis də

buna işarə etməkdədir: "Quran haqqında hər hansı bir məlumata

söykən/dözmədən danışan kimsə, indidən cəhənnəmdəki oturağına

hazırlansın."

Bu səbəbdən bu gerçəklə qarşı-qarşıya qalırıq: Quran haqqında

bir məlumata söykən/dözmədən danışmaq, ayələr arasında ətrafda

bir ziddiyyətin yaşanmasına səbəb olmaqdadır. Çünki,

Quran ayələri arasında mövcud olan mənəvi tərtibi pozmuş

olar. Bu vəziyyət ayənin əsl ol/tapılması lazım olan yerdən uzaqlaşdırılmasını,

digər bir ifadəylə sözlərin yerlərindən təhrif edilməsini

doğurar. Bundan ötəri də qaçınılmaz olaraq Quranın bir qisiminin

və ya böyük bir qisiminin zahiri mənalarından mücərrədlənərək şərh

edilməsi lazım olacaq. Cəbriyyə məktəbinə mənsub kəslərin insan

azadlığını ifadə edən ayələri şərh etməsi, insan başı boşluğunu,

anarşizmi müdafiə edən qrupların da qədərə işarə edən ayələri şərh

etmələri kimi. İslam məzhəblərinin böyük bir qisimi, bu və ya bu

nisbətdə məzhəblərinin prinsipləriylə uyğunlaşmayan ayələri şərh etmə

istiqamətinə getmişlər. Ağılı karinelere söykən/dözərək şərh etmə arxasına

düşmüşlər. Məsələn belə deyə bilmişlər. Filan ayənin zahiri

366 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

mənasının əksinə ağılı dəlillərlə təsbit edilmişdir. Bu səbəbdən bu ayəs(n)i

zahiri mənasından soyutlamak lazımdır.

Qısacası, bunun nəticəs(n)i, heç şübhəsiz, semantik nizamlarının

pozulması surətiylə, ayələrin bir-birləriylə ziddiyyət təşkil etməsidir. Bəzi ayələrin

məqsədləri ilə digər bəzi ayələrin məqsədləri arasında ziddliklərin

meydana gəlməsidir. Bu vəziyyətdə bütün məqsədlərin etibarsız

olması gündəmə gəlmiş olar. Çünki Quranda ixtilaf yoxdur.

Quran ayələrinin bəzisi ilə digər bəzisi arasında ixtilaf baş göstərməsi,

nizamın pozulmasından və mənanın qarışmasından başqa

bir şey deyil.

Bəzi rəvayətlərdə, ayələrin bəzisini bəzisiylə vurmaq deyə təbir

edilən xüsusla nəzərdə tutulan budur. Aşağıdakı rəvayətlərdə bu xüsusa

toxunulmuşdur.

"el-Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiq (ə.s) atasından

(ona salam olsun) belə rəvayət edər: Bir adam Quranın bir qisimini

digər bir qisimiylə vursa kafir olar." (əl-Kafi, c. 2, s. 632, h: 17; Təfsir

ul Ayyaşi, c. 1, s. 18, h: 2)

Meani-l Ahbar və əl-Mehasin adlı əsərlərdə müsned olaraq və

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayətlə belə deyilir:

"Bir adam Quranın bir qisimini digər bir qisimiylə vursa, kafir

olar." (Meani-l Ahbar, s. 190, h: 1. əl-Mehasin, s. 212, h: 86)

Şeyx Saduk deyər ki: Bu hədisin mənasını İbni Veliddən soruşdum.

Dedi ki: Burada nəzərdə tutulan, sənin bir adamına cavab olaraq hər hansı

bir ayənin təfsiri olaraq başqa bir ayənin təfsirini söyləməyindir."

Mən deyərəm ki: İbni Velidin cavabında müəyyən ölçüdə mübhəmlik

yox deyil. Əgər bununla, haqqında danışılan mənaları qarışdırmağı və

bəzi araşdırmaçıların mübahisə/müzakirələrində ayələri qarşı-qarşıya gətirmələrini,

bəzisinin mənasını əsas al/götürərək digər bəzisini buna görə

şərh etmələrini nəzərdə tutmuşsa, doğrunu söyləmişdir. Yox əgər bununla

bir ayənin digər bir ayələ təfsir edilməsini, bəzi ayələrə digər

bəzi ayələrin şahid göstərilməsini nəzərdə tutmuşsa, şübhəsiz yanıl

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 367

mıştır. Aşağıda təqdim edəcəyimiz iki rəvayət də bu tərz bir yanaşmas(n)ı

rədd etməkdədir.

Numanı Təfsirində İsmayıl b. Cabirə isnaden deyilir ki: Cəfər

b. Məhəmməd Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Hər cür nöqsan

sifətdən münəzzəh uca Allah, Hz. Məhəmmədi peyğəmbər

olaraq göndərdi və onun göndərilişi ilə birlikdə peyğəmbər göndərmə

işinə son verdi. Artıq Hz. Məhəmməddən sonra peyğəmbər

gəlməyəcək. Allah ona bir də kitab endirmişdir və beləcə kitab

endirmə dövrünü də sona çatdırmışdır. Bundan sonra kitab enməyəcək.

Bu kitabda bir sıra halallar və haramlar təyin etmişdir.

Quranın halal etdiyi şey, qiyamətə qədər halal, haram etdiyi də

qiyamətə qədər haram qalacaq. Onda sizin şəriətiniz və hüquq

sisteminiz, sizdən əvvəlki və sonrakı nəsillərin xəbərləri vardır.

Peyğəmbər Əfəndimiz onu, qəyyumları üçün qalıcı bir elm halına gətirmişdir.

Ancaq insanlar onları tərk etdilər. Halbuki onlar bütün zamanların

insanları üzərində şahidlər mövqesindəidilər. İnsanlar onlardan

üz çevirdilər, sonra da onları öldürdülər. Onların xaricindəki

kəslərə peyklər. Bu səlahiyyətsiz öndərlərə səmimiliklə itaət etdilər.

Hətta biri əsl səlahiyyətlilərdən birinin dostluğunu və onları vəli bildiyini

və onların elminə talib olduğunu aşkar edincə, ona qarşı isyankarca

davrandılar.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Sonunda onlar özlərinə

xatırladılan şeydən pay almağı unutdular. İçlərindən bir azı

xaricində, onlardan davamlı xəyanət görər dayanarsan." (Maidə, 13) Çünki

onlar, Quranın bir qisimini digər bir qisimiylə vururlar.

Neshedilen bir ayəs(n)i dəlil göstərir və onun nasih olduğunu sanırlar.

Təşbehli bir ayəyə söykən/dözərək qərar verir və onu möhkəm

hesab edirlər. Xüsusi xüsusiyyətli bir ayəs(n)i dəlil göstərir və

onu ümumi xüsusiyyətli qaydalar ehtiva edən bir şərh olaraq qiymətləndirirlər.

Ayənin əvvəlini əsas al/götürürlər, amma bu şərhə bağlı səbəbləri

unudurlar. Sözün girişini və sonunu görmürlər. Çatacağı

yeri və qaynaqlandığı yeri bilmirlər. Çünki Quran məlumatlarını çat

368 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

gili mərcilərdən al/götürmürlər. Buna görə həm özləri sapdılar, həm

də başqalarını sapdırdılar."

Bunu bilin ki, -Allah sizə mərhəmət etsin; Allahın kitabında

iştirak edən nasih-mensuh, xüsusi-ümumi, möhkəm-təşbehli, ruhsatazimet,

Mekki-Medeni ayələri, bu ayələrin nüzul səbəblərini, kəsik

və birləşmiş mübhəm lafızları (mübhəm cümlə və sözləri),

qəza və qədər elminə bağlı şərhləri, əvvəllənmiş və təxirə salınmış

(təqdim, təxir) ifadələri, mənas(n)ı açıq və aydın olar olanı, mənas(n)ı

dərində olanı, zahir və qərbin ifadələri, başlanğıc və nəticələri, sual

və cavabları, kəsmə və birləşdirmə yerlərini, istisna olanı və ümumi

keçər olan, əvvəlki bir ifadədə iştirak edib də sonrakı bir ifadəyə işarə

edən xüsusiyyəti, təkidli və vurğulu olanı, detallı olanı, azimet xüsusiyyətli

hökmlərlə sənəd xüsusiyyətli hökmləri, fərzlərin və hökmlərin ol/tapıldığı

yerləri, inkarçıların həlak olmasına səbəb olan halal və

haramların mənalarını, ulamalı, bitişik lafızları, əvvəlinə və ya

sonrasına aid olan ifadələri bilməyən bir kimsə Quranı bilmədiyi

kimi, Quran əhli də deyil.

Bir kimsə, heç bir dəlilə söykən/dözmədən bütün bunları bildiyini

iddia etsə, o yalançıdır, ürəyini şübhələr gəmirməkdədir, Allah

və Rəsuluna yalan, böhtan atmaqdadır. Onun barınağı cəhənnəmdir.

Ora nə pis bir gediş yeridir."

Nehc-ül Belağa və el-İhtacacda Hz. Əli belə deyər: "Onlara bir

problem ifadə edib hökmə bağlanması istəndiyində, o məsələylə

əlaqədar olaraq öz fərdi fikirinə görə hökm verər. Sonra eyni

problem, eyni şəkildə başqa birinə soruşular; əvvəlkinin əksinə bir hökm

verər. Sonra bu hakimlər, baş qadının ətrafında toplanaraq

verdikləri hökmləri izah edib hökm verməsini istəyərlər, o da bu

görüşlərin bütününü təsdiqləyər. Halbuki ilahları bir, peyğəmbərləri bir,

kitabları birdir.

Görəsən Allah onlara ixtilaf etməyimi əmr etdi də, onlar belə

etməklə ONA itaət etdilər? Yoxsa onlara ixtilaf etməyi qadağan etdi

də, onlar ONA üsyan etdilər? Yoxsa əskik bir dinmi endirmişdir ki,

Al/götürü İmran Surəsi 7-9 ........................................................................................ 369

bu dini tamamlamaq üçün bunların köməyinə ehtiyac duydu? Ya da

onlar ONun ortaqlarıdırlarmı, ki belə şeylər ifadəyə haqqına

sahibdirlər və Allaha da bunları təsdiqləmək düşür? Yoxsa Allah

əskiksiz bir din endirdi də Peyğəmbərmi bu dini təbliğ etmədə,

gərəklərini yerinə yetirmədə qüsur işlədi?

Halbuki uca Allah belə buyurur: "Biz kitabda heç bir şeyi

nöqsan buraxmadıq." Onda hər şeyin şərhi vardır. Yenə kitabın

bir qisiminin digər bir qisimini təsdiq etdiyini və kitabında ixtilaf

olmadığını ifadə edir. "Əgər Quran Allahdan başqasının qatından

olsaydı, onda bir çox ixtilaflar tapardılar." Quranın zahiri insanları

heyrətə salacaq qədər gözəlmi gözəl, qərbi sonuna

erişilemez, dərinmi dərindir. Onun fövqəladəliklərini saymaq

mümkün deyil. Qəribə ifadələrinin sonu gəlməz. Qaranlıqlar ancaq

onunla işıqlanar." (Nehc-ül Belağa, xütbə, 18; əl-İhticac, c. 1, s. 389)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi bu rəvayət, hər dini düşüncənin

nəticədə Qurana söykən/dözməsi lazım olduğuna bağlı bir nass xüsusiyyətindədir,

İmamın "Onda hər şeyin şərhi vardır." ifadəsi eyni an-

lama işarə edən bir ayəyə göndərmə etməkdədir.

et-Dürr-ül Mensur adlı təfsirdə iştirak edən, ayrıca Əbu Sadın və

İbni Duraysın "Fedail"ində tahric etdiyi bir rəvayətdə, İbni

Mürdevehy, Əmr b. Şuaybdan, o da atasından, o da babasından

belə köçürər: Rəsulullah, Quran üzərində təfsir edən və irəli geri

danışan bir birliyin yanına hirslənərək çatdığında belə buyurdu:

"Sizdən əvvəlki cəmiyyətlər belə etdikləri üçün havalandılar.

Peyğəmbərləri haqqında ixtilafa düşdülər. Kitabın bir qisimini bir

qisimiylə vurdular. Bunu unutmayın ki: Quranın bir qisimi, digər bir

qisimini yalanlamaq üçün enməmişdir. Tam tərsinə, bir qisim bir