El-Mizân Tefsiri Allame Muhammed Hüseyin tabatabai(r a) Cilt: 7
ALLÂME TABATABAÎ'NİN AHLÂKÎ VE EĞİTSEL ÖZELLİKLERİ
Yüklə 2,31 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAZARIN ÖNSÖZÜ
ALLÂME TABATABAÎ'NİN AHLÂKÎ VE EĞİTSEL ÖZELLİKLERİ1- Merhum Allâme Tabatabaî, genel olarak bütün yazılarında, özellikle de "el-Mîzân" tefsirinde birinin görüşünü tetkik, tahlil ve tenkit ederken bu kişinin adını zikretmek yerine, düşünce ve görüşünü tartışma konusu etmeye özel bir dikkat gösterir ve şöyle derdi: "Birbiriyle çelişen düşünce sahipleri değil, düşüncelerdir." O, "Ne denildiğine, sözün içeriğine bak; kimin dediğine bakma!" sözünü kendine ilke edinmişti.
2- Merhum Allâme Tabatabaî, bir görüşü tenkit ve tartışma konusu ederken görüş sahibinin hürmetini korumaya özen duyar, makamına saygı gösterir, aşağılayıcı ifadeler kullanmaktan ve bilgiçlik taslamaktan şiddetle kaçınırdı.
3- O, normal konularda pek zihinsel hazırlıklı olmamakla birlikte aklî konularda genel olarak, tefsir bahislerinde de özellikle mükemmel bir derinlik ve zihinsel hazırlık içerisindeydi. Bu ise onun cismi ve ruhuyla bütün bir vücudunun Kur'ân'la kaynaşmış olduğunun işaretidir. İlerlemiş yaşlarında hastalanıp yatağa düştüğünde kişilerin adlarını unutmasına rağmen zikir ve duaları asla unutmadı. Bu, imanın onun ruhunun derinliklerine yerleşmiş olduğunun göstergesiydi.
4- O, hadis ilmini tedris ederken her ne kadar zayıf olsa da ravilerin adlarını mutlaka zikreder, hadis metnini okurken senet zincirini baştan sona tekrar ederdi. Böylece geçmiş âlimlerin ve muhaddislerin adlarının ihya edilmesine katkıda bulunurdu. Bir senedin zayıflığına işaret ederken ravilerin hürmet ve saygınlığını korumaya özel bir dikkat gösterirdi.
5- Üstat Allâme Tabatabaî, ilim havzasındaki klâsik ders devrelerini mantık devesiyle başlatır, felsefe ve irfan dersleriyle sürdürür ve nihayet Resul-i Ekrem'in (s.a.a) mirası Kur'ân ve hadisle sona erdirirdi.
O'nun vefatı da, aynen bereketli ömrü boyunca olduğu gibi, ilim dünyasında yeni bir hareketlilik meydana getirmiştir.
Bismillahirrahmanirrahim
Tüm âlemler için bir uyarıcı olsun diye kulu Muhammed'e (s.a.a) eğri ile doğruyu birbirinden ayırma özelliğine sahip olan Kur'ân'ı indiren Allah'a hamdolsun. Allah'ın, izniyle bir şahit, bir müjdeleyici, bir uyarıcı, Allah'a kulluk sunmaya çağıran bir davetçi ve aydınlatıcı bir ışık kıldığı sevgili peygamberi Hz. Muhammed'e ve onun Allah tarafından her türlü günah kirinden arındırılmış tertemiz Ehlibeyti'ne salât ve selâm olsun.
Bu mukaddimede kısaca, Kur'ân-ı Kerim'in ayetlerinin anlamlarını inceleme hususunda izlediğimiz metoda değineceğiz. Kur'ân ayetlerinin anlamlarını açıklamak, delâlet ettikleri manaları beyan etmek ve onlarla kastedilen şeyleri belirlemek demek olan Tefsir, Müslümanların ilgilendikleri en eski ilmî alandır. Tefsir olarak nitelendirilen bu araştırma ve irdeleme türünün tarihi, Kur'ân'ın indiği dönemde başlamıştır. Yüce Allah'ın şu sözü buna ilişkin bir işaret içermektedir: "Nitekim kendi içinizden, size
(Bakara, 151) Müslüman tefsir bilginlerinin ilk kuşağı, bazı sahabîlerden oluşur. (Hz. Ali (a.s) ve onun soyundan gelen İmamları bu kapsamın dışında tutuyoruz. Çünkü onların ayrı bir konumu vardır ki, ileride buna da değineceğiz.) İbn-i Abbas, Abdullah b. Ömer, Übey ve bu konuya ilgi duyan diğer bazıları bu kuşağa ilişkin birkaç örnektir. O günkü tefsir araştırmaları, ayetlerin edebî yönlerini incelemek, indikleri ortamı ve koşulları belirlemek, bir ayetin diğer bir ayetin anlamını pekiştirici yönüne işaret etmek ve Peygamber efendimizden (s.a.a), kıssalar, tevhit öğretileri, ahiret bilgileri ve diğer konularla ilgili rivayet edilen kimi hadisler yardımıyla tefsir yapmaktan öteye geçmiyordu.
Bu tarz tefsir araştırması, Hicret'in ilk iki yüzyılında Mücahid, Katade, İbn-i Ebu Leyla, Şa'bî, Süddî ve diğer tâbiîn kuşağı tefsir bilginleri tarafından da sürdürüldü. Bu tefsir bilginlerinin ilk kuşak sahabe müfessirlerinden tek farkları, rivayetlerle tefsir yapmaya ağırlık vermeleriydi. Bu arada Yahudilerin ve başkalarının rivayetlerine de yer vermişler, bu rivayetlerden Kur'ân'da yer alan kıssaların açıklamasında, göklerin meydana gelişi, yerin ve denizlerin oluşumu gibi yaratılışa dönük bilgilerin izahında, Şeddad'ın İrem bağı, peygamberlerin sürçmeleri, Kur'ân'ın tahrif edilmesi gibi hususlarda bol bol yararlanmışlar. Sahabeden aktarılan bazı tefsir ve araştırmalarda da bu yöntemin örneklerine rastlamak mümkündür. Daha sonra Peygamber efendimizin (s.a.a) ardından halifelerin dö-neminde, Müslümanların fethettikleri ülke ve ulusların bünyesindeki çeşitli gruplarla kaynaşmaları, değişik din ve mezhebe mensup bilgin-lerle karşılaşmaları sonucu, Kur'ân ayetlerini kelâmî açıdan inceleme eğilimi yaygınlık kazandı. Hicrî birinci yüzyılın sonlarına doğru Emevî saltanatı döneminde Yunan felsefesine ilişkin eserler Arapça'ya çevrildi. Bu durum Abbasî döneminde de devam etti. Bunun yanı sıra Müslüman araştırmacılar arasında, aklî-felsefî tarzda inceleme yapma eğilimi baş gösterdi.
Bir üçüncü eğilim olarak da, felsefî yaklaşımın yaygınlaşmasına paralel olarak tasavvuf ekolü ortaya çıktı. İnsanların dinî bilgileri nefis mücadelesi ve egzersizleri yoluyla edinme eğilimleri arttı. Bu ekolün taraftarları sözlü ve aklî incelemelere ilgi duymazlardı. Hadis ehli denen bir grup insan da, dinin sözel ifadelerini, sırf edebî yönden incelemeye tâbi tutup başka hiçbir incelemeye gerek gör-meden bu ifadelerin zahirlerine tam bir bağlılık eğilimini sürdürdüler.
İnsanlar arasında mezhebî gruplaşmalar başlar başlamaz, tefsir araştırmacılarının yöntemleri de gruptan gruba farklılık gös- terdi. "Lâ ilâhe illallah, Muhammed'un resulullah" ifadesinden başka üzerinde görüş birliği sağladıkları bir tek husus kalmadı. İsimlerin, sıfatların, fiillerin, gökler ve içindekilerin, yer ve üzerindekilerin, kaza ve kaderin, cebir ve tefvizin (tasarruf özgürlüğünün), sevap ve azabın, ölüm ve ölümle haşir arasındaki ara dönemin (berzah), ölümden sonra dirilişin, cennet ve cehennemin, kısacası, uzaktan veya yakından dinî gerçekler ve bilgiler kapsamına giren her şeyin ifade ettiği anlam üzerinde ihtilâfa düştüler. Böylece ayetlerin anlamlarının araştırılması hususunda izlenecek yolu belirlemede görüş ayrılıkları baş gösterdi. Herkes izlediği mezhep ve yönteme dört elle sarıldı, onun dışına çıkamadı. Hadisçiler, alanlarını sahabe ve tabiîne mensup ilk kuşak tefsir bilginlerinden gelen rivayetlerle sınırlandırdılar. Rivayet elverdiği sürece konunun peşini bırakmadılar. Rivayetin durduğu yerde de durdular, bir adım öteye atmadılar. İfadeden açık bir anlam edinemedilerse, araştırma gereğini duymadılar. Buna gerekçe olarak da yüce Allah'ın şu sözünü ileri sürdüler: "İlimde derinleşenler ise, 'Biz ona inandık. Tümü Rabbimizin katındandır.' derler." (Âl-i İmrân, 7) Ama onlar bu tutumlarıyla büyük bir yanılgıya düştüler; çünkü yüce Allah kitabında akla dayalı kanıtları geçersiz kılmıyor. Böyle bir şey nasıl düşünülebilir ki, oysa bir şeyin kanıt olup olmaması ancak akılla belirlenebilir?! Kur'ân-ı Kerim, aralarında fahiş ihtilâflar olan sahabe ve tabiînin sözleri ve görüşlerini asıl kanıt olarak öngörmez. Kur'ân'da sadece ayetler üzerinde etraflıca düşünme, detaylı araştırma yapma teşvik edilir. Çünkü herhangi bir ihtilâf ancak bu şekilde ortadan kaldırılabilir. Allah Kur'ân'ı bir yol gösterici, bir nur ve her şeyin açıklayıcısı kılmıştır. Şu hâlde bu nasıl nurdur ki, kendisinden başka bir nurla aydınlanma gereği duyuyor?! Başkasının yol göstericiliğine muhtaç olan bir yol göstericiye ne denir?! Her şeyin açıklayıcısı konumunda olan bir şey, başka bir şey tarafından açıklanabilir mi?!
Kelâmcılara gelince; değişik mezhebî görüşleri, onları tefsir konusunda kendi mezheplerine uygun bir tutum içinde hareket etmeye zorladı. Mezheplerinin izin verdiği ölçülerde uygun olanı almak, uygun olmayanı da yorumlamak şeklinde bir tutum sergilediler. Özel mezhepler tercih etmenin, özel yöntemler ve görüşler benimsemenin geri plânında, ilmî bakış açısının farklılığı ya da ulusal gelenek ve taassup gibi bir gerekçe yer alıyorsa da, -ki burası bu tür konularla ilgilenmenin yeri değildir- ancak Kur'ân'a ilişkin bu tür bir araştırma, tefsirden çok, uyarlama niteliğine lâyıktır. Çünkü, bir araştırmacının bir ayeti incelerken "Kur'ân ne diyor?" demesi ile "Bu, ayeti neye göre yorumlayabiliriz?" demesi arasında büyük bir fark vardır. Birincisinde, araştırma ve inceleme esnasında teoriyle ilgili her şeyin unutulup teorik olmayan bir şeye dayandırılması zorunludur. İkincisinde ise, meselede önce teorilerin ortaya konup kabul edilmesi, sonra da araştırmanın bu çerçevede yapılması gerekir. Bilindiği gibi, ifade kapsamındaki bu tür bir araştırma, özü itibariyle ifadenin anlamına yönelik araştırma olarak değerlendirilmez.
Felsefeciler de tıpkı kelâmcı müfessirlerin düştükleri büyük hataya düştüler. Görüşlerine ters düşen ayetleri genel anlamda felsefe biliminin çeşitli alanlarının tartışılmazlarına uyarlama, onlara göre yorumlama yanılgısını tekrarladılar. Genel anlamda felsefe bilimi derken, matematik, doğa bilim, teoloji ve uygulamalı hikmeti, özellikle de Meşşa ekolünü kastediyorum. Bunlar, fizikötesi gerçeklere işaret eden ayetleri, göklerin ve yerin yaratılışına ilişkin ifadeler içeren ayetleri, ölüm-haşir arası ara dönemle ve kıyamet günüyle ilgili ayetleri yorumlayıp kendi felsefî tartışılmazlarına uyarladılar. O kadar ki, küllî ve cüz'î feleklerin düzeni, elementlerin tertip ve konumları, felekler ve elementlerle ilgili hükümler gibi doğa bilimin kesin ve kanıtlanmış olmadığını ve sırf varsayımlara dayandığını bildikleri prensipleriyle uyuşmayan ayetleri bile yorumlamaya, o prensiplere uyarlamaya kalkıştılar. Mutasavvıflar ise, dış âlem ve dış âleme ilişkin ayetlerden çok, yaratılışın batınına yöneldikleri ve sırf iç âleme ilişkin ayetlere ilgi duydukları için araştırmalarını salt yoruma dayandırdılar ve ayetlerin sözel ifadelerini bir kenara bıraktılar. Bunun sonucu herkes, ayetleri batınî şekilde yorumlamaya, şiirsel cümlelerle her ifadeden ilgili ilgisiz birçok konuya işaretler çıkarmaya kalkıştı. Öyle ki ayetler cümle hesabıyla tefsir edildi, kelimelerdeki harfler nuranî ve zülmanî diye ikiye bölündü ve bu esasa dayanılacak yorumlar yapıldı.
Kur'ân-ı Kerim'in özel olarak tasavvufçulara yol göstermek üzere inmediği son derece açıktır. Kur'ân-ı Kerim'in muhatapları harflerin gizli sırlarına inanan, sayılardan anlamlar çıkaran, buradan hareketle bazı sayılarla tarihsel bazı olayları denk düşüren kimseler değildir. Kur'ân-ı Kerim'in içerdiği bilgiler, yıldızların sırlarına ilişkin bilgilerin Yunanca'dan ve başka dillerden Arapça'ya çevrilmesinden sonra müneccimlerin ortaya koyduğu cümle hesabına dayanmamaktadır.
Evet Peygamber efendimizden (s.a.a) ve Ehlibeyt İmamlarından, "Kur'ân'ın bir zahiri, bir de batını vardır. Batınının da yedi kat -veya yetmiş kat- daha ötesi batını vardır..." şeklinde rivayetler mevcuttur. Ne var ki, Allah'ın salât ve selâmı üzerlerine olsun, onlar batını göz önünde bulundurdukları gibi, zahiri de göz önünde bulundururlardı. Te'vile (yoruma) önem verdikleri gibi, tenzile (sözel ifadelere) de önem verirlerdi. Ancak burada bir hususu hemen vurgulayalım ki, Kur'-ân ayetlerinin sözel ifadelerine ters düşecek bir anlam çıkarmak olarak algılanan "te'vil", Kur'ân'ın inişinden ve İslâm'ın yayılışından sonra Müslümanların diline yerleşen terimlerden olup Kur'ân-ı Kerim'de ba-zı ayetlerde sözü edilen "te'vil" ile hiçbir ilgisi yoktur ve Kur'ân-ı Ke-rim'deki "te'vil", bir kere anlam ve kavram kategorisine girmektedir. İnşaallah Âl-i İmrân suresinin giriş kısmında geniş biçimde bu hususa yer vereceğiz. Son çağlarda ise yeni bir tefsir ekolü gelişmiştir. Şöyle ki: İslâm'ı benimseyen bazı kimseler somut verilere ve deneyime dayanan pozitif bilimlerle, istatistiksel deneyimlere dayanan sosyolojiden etkilenerek, duyuları ya da pratiği esas alan Avrupalı filozofların görüşlerine eğilim göstermişlerdir. (Onlara göre, hayatta ihtiyaç duyulan miktarda pratik bir sonucu olmayan hiçbir kavrayış bir değer ifade etmez.)
İşte anlayışlarının temeli bu tür yaklaşımlara dayanan söz konusu tefsirciler diyorlar ki:
Dinî bilgilerin, bilimin onayladığı yola ters düşmesi imkânsızdır. Çünkü varlıklar âleminde asıl olan madde ve onun somut belirtileridir. Şu hâlde arş, kürsü, levh ve kalem gibi dinin varoldukla- rını haber verdiği, buna karşın bilimin reddettiği olguları bir şekilde yorumlamak gerekir.
Kıyamet, hesaplaşma ve haşir gibi bilimin değinmediği olguları da maddî yasalara göre açıklama zorunluluğu vardır. İlâhî yasalar sisteminin dayandığı vahiy, melek, şeytan, nübüvvet, risalet ve imamet gibi şeyler de birtakım ruhsal olgulardır. Ruh ise, madde kökenlidir, maddenin bir tür yansımasıdır. Dinî yasama ise, özel bir toplumsal dehadır ki, sağlıklı ve kalkınmış bir toplum meydana getirmek için, birtakım yasamalar öngörür. Bu görüşün taraftarları diyorlar ki: Hadis rivayetlerinde birtakım karışıklar meydana geldiği için, Kur'ân'la uyum içinde olanları hariç, bunlara dayanmak doğru değildir. Kur'ân'ı da yorumlarken geçmiş mez-heplere ve görüşlere dayanmak büyük bir yanılgıdır. Çünkü sözünü ettiğimiz görüş ve mezhepler akıl yürütmekle elde edilen bulgulara dayanıyorlardı. Bugün ise, somut verilere ve deneye dayanan çağdaş bilim, söz konusu yöntemin yanlışlığını ortaya koymuştur. Dolayısıyla, Kur'ân-ı Kerim'i sadece bilimsel verilere göre tefsir etmek bir zorunluluktur.
Kendi ifadeleri olan veya ifadelerinin zorunlu yorumu olan bu cümlelerde görüldüğü gibi, somut verilere ve deneye dayanan bu yön-temi izlemeleri, onları yukarıda işaret ettiğimiz tefsir anlayışına sürüklemiştir. Biz, burada onların görüşlerini dayandırdıkları bilimsel ve felsefî prensipler hakkında konuşacak değiliz.
Ama şunu demeden geçemeyeceğiz: Onların ilk kuşak tefsir bilginlerinin yöntemleriyle ilgili olarak, "Bu, uyarlamadır; tefsir değil." şeklindeki değerlendirmeleri bizzat kendi yöntemleri için de geçerlidir. Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsiridir, diye kendi yaklaşımlarını tek gerçekçi tutum olarak ilân etseler de.
Eğer Kur'ân ayetlerinin anlamlarını elde etme hususunda herhangi bir şeye dayanarak yoruma kalkışmıyorlarsa, ne diye bilimsel görüşleri tartışılmaz görüp ötesine geçemiyorlar?! Onlar bu tutumlarıyla ilk kuşak tefsir bilginlerinin bozduğunu onarmaktan çok uzaktırlar.
Yukarıda değindiğimiz bu tefsir ekollerinin her biri bir gözlemci titizliğiyle incelendiği zaman görülecektir ki, bu ekollerin ortak noktaları eksik ve yetersiz oluşlarıdır. Bunların en büyük kusurları da bilimsel ve felsefî araştırmaların verilerini dışarıdan Kur'ân ayetlerinin anlamlarına yüklemeleridir. Bu sayede, tefsir uyarlamaya dönüştü, uyarlama tefsir olarak nitelendirildi; Kur'ân'ın içerdiği birçok hakikatler mecaz olarak algılandı, birçok apaçık ayetler yorumlara tâbi tutuldu.
Bunun sonucu olarak (açıklamalarımızın başında da dolaylı olarak işaret ettiğimiz gibi) kendisini "âlemler için yol gösterici... aydınlatıcı nur... ve her şeyin açıklayıcısı" olarak nitelendiren Kur'ân'a ulaşmak için başkasının yol göstericiliğine başvurma gereği doğdu. Kur'ân'ın başkası tarafından aydınlatılması lüzumu görüldü. Artık, kendisi her şeyin açıklayıcısı olan Kur'ân, başkası tarafından açıklanır oldu. Nedir bu başkası?! Niteliği nedir?! Yol göstericiliği nasıl olacak?! Bir görüş ayrılığı baş gösterdiğinde hangi mercie başvurulacak, kime sığınılacak?! Nitekim görüş ayrılıkları baş göstermiş ve bu ayrılıklar korkunç boyutlara ulaşmıştır. Niçin böyle oldu? Hiç kuşkusuz cümle ve ayetlerin anlamlarına yönelik bakışlarda bir görüş ayrılığı yaşanmamıştır. (Kelime veya cümle olarak ifadelerin dil ve gelenek açısından anlaşılmamaları söz konusu değildir.) Kur'ân'ın dili açık ve anlaşılır bir Arapça'dır. Bir Arap veya Arap dilinin ifade biçimini bilen bir yabancı onu anlamakta güçlük çekmez.
Sayıları birkaç bini bulan Kur'ân ayetleri içinde ifadesi kapalı olan ve zihni şaşırtacak düzeyde anlamı girift olan tek bir ayet yoktur. Nasıl olabilir ki?! Oysa Kur'ân son derece açık ve anlaşılır bir ifade tarzına sahiptir. Bir ifadenin açık ve anlaşılır olmasının şartı da kapalılıktan ve giriftlikten uzak olmasıdır. Öyle ki, Kur'ân-ı Kerim'de hükmü yürürlükten kaldırılmış (neshedilmiş) ayetler gibi kimi müteşabih (benzeşen) ayetler bile anlam olarak son derece açıktırlar. Sadece bu anlamlarla kastedilen şeyler arasında bir benzeşme söz konusudur. Bunda anlaşılmayacak bir durum yoktur. Evet, bütün bu görüş ayrılıkları, kelime veya cümlelerin anlamlarının bilinmemesinden değil, bu anlamların uyarlanacağı nesnelerin belirlenmesinden kaynaklanmıştır. Bunu şu şekilde izah etmek mümkündür: Bizim madde âlemine olan alışkanlığımız sonucu, -söylendiği gibi- kelimelerin işi- tilmesi sırasında ilk zihnimize gelen, bunların işaret ettikleri maddî veya maddeyle ilintili anlamları olmaktadır. Çünkü dünyada yaşadığımız sürece bedenlerimiz ve bedenlerimize bağlı gücümüz madde içinde faaliyet gösterir. Dolayısıyla hayat, ilim, kudret, işitme, görme, konuşma, irade, rıza, gazap ve yaratma gibi sözcükleri işittiğimiz zaman, ilk zihnimize gelen, bunların anlamlarının maddî varlıkları, maddî görüntüleri olur.
Aynı şekilde gök, yeryüzü, levh, kalem, arş, kürsü, melek ve iki kanadı, şeytan ve kabilesi, süvarileri ve piyadeleri gibi sözler duyduğumuzda derhâl bunların doğal örnekleri zihnimizde belirmeye başlar. "Allah evreni yarattı. Şöyle yaptı. Şunu bildi. Şunu istedi veya şunu istiyor. Şunu irade etti veya şunu irade ediyor." şeklinde bazı ifadeler duyduğumuz zaman, alışageldiğimiz üzere, fiili zaman kavramıyla sınırlandırırız.
28) gibi ifadeleri işittiğimizde, katında olma anlamını mekânla sınırlandırınız.
gibi ifadeleri işittiğimiz zaman bütün bunların bir tür iradeyi ifade ettiklerini düşünürüz. Çünkü bizdeki iradede durum böyledir. Buna benzer meseleleri de bu şekilde değerlendirmek mümkündür. Nerede olursa olsun, kullanılan tüm ifadeler karşısındaki konumu- muz bundan ibarettir ve bu, bizim doğamızdan kaynaklanan hakkımızdır da. Çünkü kelimeleri icat edip kullanmamızı gerektiren şey, anlatmaya ve anlaşmaya yönelik toplumsal ihtiyaçtır. İnsanoğlu, madde ve uzantılarıyla direkt bağlantısı bulunan işlerde yeterliliğe ulaşmak için toplumsallığa ilgi duyar. Dolayısıyla kelimeleri, kendilerinden bazı yararlar umduğu veya bazı hedefler güttüğü şeyleri gösteren işaretler olarak icat eder.
Şunu unutmamak gerekir ki, dönüşüm ve tekâmül yolunda ihtiyaçların değişmesi oranında ad konulmuş maddî varlıklar deği- şime ve dönüşüme mahkûmdurlar. Söz gelimi "Lamba" insanların kullandıkları bir aydınlatma aracıdır. Bunun ilk şekli şöyleydi: Bir kap içine bir fitil konur, içine bir miktar yağ da döküldükten sonra bu fitil karanlığı aydınlatma amacıyla tutuşturulurdu. Bu araç, sürekli gelişti ve nihayet bugünkü elektrik lambası şeklini aldı. Lamba adı verilen o ilk araçtan bir tek parça geride kalmadı, fakat "Lamba" kavramı hâlâ bu işlevi gören araç için kullanılıyor. İlk kullanılan ölçüt ile bugün söz gelimi sıcağı ölçmek için kullanılan ölçüt açısından da durum aynıdır. İlk kez silâh olarak kullanılan alet ile bugünkü modern silâhlar da bu konuya somut bir örnek oluşturmaktadır.
Şu hâlde, adlandırılan maddî varlıklar sürekli bir değişim yaşayarak geçmişteki özlerini ve niteliklerini yitirdiler; bununla beraber o işlevi gören alete işaret eden isim yerinde kaldı. Bunun bir tek izah tarzı vardır. O da, isimlendirmede asıl maksat, bir şeyin işlevidir, amacıdır, şekli ve biçimi değildir. Buna göre, ölçme, aydınlatma ve savunma amaçları varoldukça ölçüt, silâh ve lamba isimleri de söz konusu işlevi gören aletlere ad olmaya devam edeceklerdir.
Bu yüzden şu hususa dikkat etmeliyiz ki, bir ismin bir şeye ıtlak olunmasındaki ölçü, o şeyin o isimlendirmeden amaçlanan işlevi görüyor olmasıdır. Dolayısıyla kelimeleri belli biçimleri ifade etmek üzere donduramayız. Fakat ne var ki, buna bir diyeceğimiz olmamakla birlikte gelenekler ve alışkanlıklar bu noktayı algılamamıza engel oluşturuyor. İşte Haşviye ve Mücessime gibi hadisçi ekollerin, tefsirde ayetlerin zahirleri üzerinde donuklaşmalarının altındaki gerekçe budur. Gerçekte onlar, ayetlerin zahirleri üzerinde değil, mısdakların teşhisi noktasında gelenek ve alışkanlığın kalıplarında donuklaşıp kalmışlar.
Hâlbuki, ayetlerin içinde öyle ayetler var ki, anlamlarını kavrama noktasında alışkanlık ve gelenekleri esas almak, amaç sapmasına ve kavram kargaşasına yol açar. "...Ona benzer hiçbir şey yoktur." (Şûrâ, 11) "Gözler onu görmez, ama o gözleri görür. O latiftir, her şeyden haberdardır..." (En'âm, 103) "...Allah onların nitelendirmelerinden uzaktır." (Mü'minûn, 91) ifadeleri bu hususta birer örnektirler.
Bu yüzden insanlar, ayetlerin anlamlarını kavrama hususunda sırf geleneksel anlayışa ve alışılagelmiş örneklere göre hareket etmemek zorundadırlar. Nitekim, yanlış yapmaktan ve bilinmeyen sonuçlar elde etmekten kaçınmak için insanlar, bilimsel araştırmaların verilerine sa-rılma durumunda kalmışlardır. Bundan dolayı, bir araştırmanın Kur'ân gerçeklerinin anlaşılması ve yüce hedeflerinin belirlenmesi üzerinde etkin rol oynaması normaldir. Bunun iki şekilde gerçekleşme ihtimali vardır: Birincisi; incelediğimiz ayetle ilgili olarak ortaya çıkan bir sorunun çözümü amacına yönelik olarak bilimsel, felsefî veya başka türlü bir araştırma yapıp gerçeği buluruz, sonra da ayeti bu araştırmamızın verilerine göre yorumlarız. Bu, teorik araştırmanın onaylayacağı bir yöntemdir. Fakat bilindiği üzere Kur'ân-ı Kerim bu tarz bir araştırmayı onaylamaz.
İkincisi; Kur'ân'ı Kur'ân'la tefsir ederiz. Bizzat Kur'ân-ı Kerim'in teşvik ettiği, ayetleri detaylı biçimde inceleme yöntemi ile ele almakta olduğumuz ayeti, benzeri ayetler yardımıyla açıklamaya çalışırız; ayetlerin bildirdiği özellikler ışığında örneklerini teşhis eder, tanırız. Nitekim yüce Allah, "Biz sana Kitab'ı her şeyin açıklayıcısı olarak indirdik." [Nahl, 89] buyuruyor. Her şeyin açıklayıcısı olan Kur'ân-ı Kerim'in kendi kendini açıklamaması mantıklı değildir. Bir diğer ayette de yüce Allah şöyle buyuruyor: "İnsanlara yol gösterici,
Kur'ân-ı Kerim insanlar için bir yol gösterici, bir açıklayıcı, eğri ile doğruyu birbirinden ayırt edici, insanları ilgilendiren her konuda apaçık bir aydınlatıcı nur olacak, ama en çok ihtiyaç duydukları bir hususta onlara yeterli gelmeyecektir! Böyle bir şey mümkün değildir. Bir ayet-i kerimede yüce Allah, "Bizim uğrumuzda cihat edenleri biz, elbette yollarımıza iletiriz..." (Ankebût, 69) buyuruyor. Allah'ın kitabını anlamak için çaba sarf etmekten daha büyük bir cihat var mıdır? Ve hangi yol Allah'a ulaşma hususunda Kur'ân'dan daha doğrudur?
Bu tür ayetler Kur'ân-ı Kerim'de çokça yer alır. Âl-i İmrân suresinin baş taraflarında "Muhkem ve Müteşabih" kavramlarına ilişkin araştırmamızda bu konuyu geniş biçimde ele alacağız.
Yüce Allah, kendisine Kur'ân'ı öğrettiği ve kitabını insanlara öğretmek üzere görevlendirdiği Peygamber efendimiz (s.a.a) hakkında şöyle buyuruyor: "Onu Ruh'ul-Emin senin kalbine indirdi." [Şuarâ, 194] "Sana bu zikri (Kur'ân'ı) indirdik ki, kendilerine indirileni
İmrân, 164] Peygamber efendimizin (s.a.a) yakın akrabaları ve Ehlibeyti'ne gelince; hem Ehlisünnet'in, hem de Şia'nın üzerinde ittifak ettikleri bir hadiste, Peygamber efendimiz (s.a.a) onların seçkin konumlarına şu şekilde işaret etmektedir: "Size iki şey bırakıyorum, benden sonra onlara sarıldığınız sürece hiçbir zaman sapmazsınız: Biri Allah'ın kitabı, diğeri de soyum, Ehlibeyt'imdir. Bu ikisi havuz başında bana dönene kadar birbirlerinden ayrılmayacaklardır." Yüce Allah, Ehlibeyt'in Kur'ân bilgisini ise şu ifadelerle doğruluyor:
buyuruyor: "O, elbette şerefli bir Kur'ân'dır. Korunmuş bir kitaptadır. Ona temizlenenlerden başkası dokunamaz." [Vâkıa, 17-79] Tefsirle ilgili olarak bize ulaşan bilgilere göre Ehlibeyt'in tefsir ve öğretim yöntemi bu şekildeydi. Bu kitapta, hadisler alanındaki araştırmalarımız kapsamında, imkânlarımız ölçüsünde Peygamber efendimizden (s.a.a) ve Ehlibeyt İmamlarından nakledilen hadislere yer vereceğiz. Bir araştırmacı, hadislerde ayetlerin tefsirinde açık olmayan, tartışmalı bir aklî görüşe veya bilimsel bir varsayıma dayanılan bir tek örnek göremez.
Peygamber efendimiz (s.a.a) şöyle buyurmuştur: "Fitneler gecenin zifiri karanlığı gibi üzerinize çöreklendiği zaman, Kur'ân'a sarılınız. Çünkü Kur'ân şefaat eder ve şefaati kabul olur. Aleyhte tanıklıkta bulunur ve tanıklığı onaylanır. Onu kendisine imam edinen kişiyi cennete götürür. Onu arkasına atan kişiyi de cehenneme sürükler. O, en iyi yola ileten bir yol göstericidir, o meseleleri nihaî olarak çözümleyen bir hüküm kitabıdır, bir açıklamadır, kesin bilgilerin kaynağıdır. O, hak içeriklidir, şaka değildir." "Onun zahiri ve batını vardır. Zahiri hikmet, batını ise ilimdir. Zahiri güzel, batını ise derindir. Onun yıldızları vardır, yıldızlarının üzerinde de yıldızları vardır. Acayipleri saymakla bitmez, ilginç şeyleri eskimez. Onda hidayet lambaları ve hikmet meşaleleri vardır. İnsaf ve adaleti tanıyanlara iyiliği gösterir." "Şu hâlde kişi gözünü dört açsın, bakışını netleştirsin; bozukluktan, takıntılardan kurtulsun. Çünkü tefekkür, algılama yeteneğini yitirmemiş kalbin hayatıdır. Bu sayede, tıpkı elinde meşalesi olan bir kişinin karanlıkların ortasında yol alması gibi, kurtuluş kolayca sağlanır, korkulu gözetlemeler en aza iner."
Hz. Ali (a.s) da Nehc'ül-Belâğa'da Kur'ân'ı şu şekilde tanımlar: "Kur'ân'ın bir kısmı bir kısmını destekler, bir kısmı bir kısmına tanıklık eder."1 İşte Kur'ân muallimlerinin ve yol göstericilerinin (Allah'ın salât ve selâmı üzerlerine olsun) izledikleri dosdoğru yol ve apaçık metot budur.
İleride açıklamalarda bulunurken, ayetlerin incelenmesi ile ilgili bu metodun özelliklerini, Allah'ın yardımıyla, imkânlarımız ölçüsünde ortaya koyacağız. Hiç kuşkusuz biz, bu kitabımızda ayetlerin içerdikleri anlamların belirlenmesinde sırf aklî-felsefî kanıta veya bilimsel varsayıma ya da tasavvufî-irfanî sezgilere dayanmaktan kaçındık.
Arapça ifade tarzının ya da herkesçe kabul edilen ilmî veya amelî bir mukaddimenin yardımcı olacak edebî nüktelerin dışında ayetlerin edebî yönlerine geniş ölçüde yer vermekten kaçındık. Araştırma yöntemimize ilişkin bu açıklamaların ardından şu hususları da vurgulama gereğini duyuyoruz:
1- Yüce Allah'ın isimlerine ve hayat, ilim, kudret, işitme, görme ve birlik gibi sıfatlarına ilişkin bilgiler. Yüce Allah'ın zatına gelince, ileride görüleceği gibi Kur'ân-ı Kerim Allah'ın zatının hiçbir açıklamaya ihtiyacı olmadığını ortaya koyuyor. ---------- 1- [Nehc'ül-Belağa, hutbe:133]
2- Yüce Allah'ın yaratma, emir, irade, dileme, doğru yola iletme, saptırma, kaza, kader, cebir, tefviz (tasarruf serbestliği), hoşnutluk ve öfkelenme gibi değişik fiillerine ilişkin bilgiler.
3- Perdeler, levh, kalem, arş, kürsü, Beyt-i Ma'mur, gök, yer, melekler, şeytanlar ve cinler gibi Allah'la insanlar arasındaki vasıtalara ilişkin bilgiler.
4- İnsanın dünya hayatından önceki durumuna ilişkin bilgiler. 5- İnsanın dünya hayatı ile ilgili bilgiler. İnsan türünün tarihi ile bilgiler, kendi nefsiyle ilgili bilgiler, toplumsal prensiplere ilişkin bilgiler, nübüvvet, risalet, vahiy, ilham, kitap, din ve şeriata ilişkin bilgiler, anlatılan kıssalardan çıkan sonuçlara göre peygamberlerin makamlarıyla ilgili bilgiler gibi.
6- İnsanın dünya hayatından sonraki serüveni ile ilgili bilgiler. Berzah (ölüm-haşir arası ara dönem) ve kıyamet gibi.
7- İnsanın ahlâk yapısına ilişkin bilgiler. Buna bağlı olarak kulluk yolunda evliyanın kat ettiği İslâm, iman, ihsan, tevazu ve ihlâs gibi makamlara ilişkin bilgiler. Ancak fıkıh biliminin kapsamına girdiği için ahkâm ayetleriyle ilgili olarak ayrıntılı açıklamalarda bulunmaktan kaçındık. Bizim başvurduğumuz bu araştırma ve inceleme yöntemi sonucu, ayetin zahirinden anlaşılan anlama ters düşen bir anlam çıkarma anlamında olan te'vil anlayışı ortadan kalkmıştır. Kur'ân-ı Kerim'in, bazı ayetlerinde ispat ettiği te'vile gelince, bunun anlamla bağlantılı olmadığını açıklamalarımız içinde göreceksin. Açıklamalardan sonra, hadisler kapsamındaki incelemelerimizle ilgili bölümlere yer verdik. Bu bölümlerde, imkânlarımız ölçüsünde Şiî ve Sünnî kanallardan Peygamber efendimizden (s.a.a) ve Ehlibeyt İmamlarından (a.s) nakledilen açıklamaları sunduk. Sahabe ve tabiîn kuşağına mensup müfessirlerden gelen rivayetler ise, çeşitli karıştırmalara maruz kaldıkları ve kendi aralarında çelişki arzettikleri için, bunlar bir Müslüman için kanıt oluşturamazlar. Ehlibeyt İmamlarından gelen hadisleri dikkatle inceleyen bir araştırmacı, bu kitapta izlenen bu yeni metodun tefsir alanında Kur'ân muallimleri (a.s) tarafından uygulanan en eski yöntem olduğunu görecektir.
Bunun ardından, imkânlarımız ölçüsünde ele aldığımız meseleyi farklı alanlarla ilgili felsefî, bilimsel, tarihsel, toplumsal ve ahlâkî açıdan da inceledik. Her incelememizde, araştırmanın amacını aşmayacak şekilde sözlerimizi konuyla ilgili genel önermelerle, değerlendirmelerle sınırlı tuttuk.
Allah'tan doğruluk ve hidayet diliyoruz. Çünkü en hayırlı yardımcı ve en iyi yol gösterici O'dur. Allah'ın rahmetine muhtaç: Muhammed Hüseyin TABATABAÎ
Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|