Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli


Əli xan Bökeyxanovun çəkdirdiyi son şəkillərdən



Yüklə 9,67 Mb.
səhifə12/33
tarix01.01.2022
ölçüsü9,67 Mb.
#105423
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   33
Əli xan Bökeyxanovun çəkdirdiyi son şəkillərdən.
əmişə Rusiya meyilli olan Əli xan Bökeyxanov belə gərgin və qarışıq bir dövrdə A.V.Kolçakla əmkdaşlıq etməyə üstünlük verir. V.İ.Leninin rəh­bərliyi ilə bolşeviklərin silah gücünə hakimiyyəti ələ alma­la­rını demokratiyaya və qanun­çu­luğa zidd sayan Əli xan Bökeyxanov “Ümumsibir qurultayı” məqa­ləsini “Sarı arka” qəzetində dərc etdirir.


Əli xan Bökeyev bir tərəfdən 1917-ci ilin dekabrında Kokandda qurulmuş Türküstan Muxtariyyatının rəhbərlərini Orenburqda dekabrın 5-13-də keçirilən İkinci Ümumqırğız Qurultayına dəvət edərək onlara Alaş Orda Muxtariyyatında nazir vəzifələri verir, bir tərəfdən Ahmet Baytursunovu Moskvaya bolşevik lərlə danışığa göndərir, o biri tərəfdən də Başqırdıstan Muxtariyyatı rəhbərlərilə, A.Dutov, A.Kolçak və b. danışıqlar aparır. Alaş Ordaçılar Mustafa Çakoyev tərəfindən qurulmuş Türküstan Müslümanları Komitəsi ilə yaxınlıq etdikləri kimi Osmanlı dövlətindəki Gənc (Jön) Türklər hərəkatı və İtil-Kama bölgəsindəki M.Soltanqaliyev tərəfindən qurulmuş Türk-Tatar Komitəsi ilə də əməkdaşlıq etdiklərini yazırlar.

1919-cu ildə bolşeviklərin güclənərək ağqvardiyaçıları sıxışdırması Alaş Oradçılar arasında fikir ayrılığını artırır. 1919-cu ilin aprelində Moskvaya gələn Alaş Ordaçıların nümayəndə heyəti Sovet rəhbərlərindən Lenin, Stalin, Trodski və b. görüşür. Razılığa gəlinir ki, bolşeviklər qazaxla­rın muxtariyyatını tanıyacaqlar və Alaş Orda hökumə­tinin bolşeviklərə qarşı vuruşmuş üzvlərinə aministi­ya verəcəklər.

Alaş Ordaçılardan Ahmet Baytursunov, Mirjakıp Dulatov, Jusipbey Aymautov, Maqjan Jumabayev və başqa öncülləri də bolşeviklərin sırasına qoşuldular.

Sovet hökuməti 1919-cu il noyabrın 4-də Alaş Ordaçılara aministiya verildiyi haqqında qərar qəbul edir. Bunun ardınca, yəni 1919-cu il dekabrın 21-də Alaş Orda Şurası Uş (Üç) juz (cuz) milli partiyasının buraxılması və hökumətinin Sovet Rusiyasının tərkibində müxtariyyat hüququnda fəaliyyət göstərməsi haqqında qərar verir.

1917-ci il dekabrın 13-də yaradılmış Alaş Orda Muxtariy­yatı 1920-ci il avqustun 26-da Qırğızıstan Muxtariyyatına çevrilir. Lakin bolşeviklər verdikləri vədə əməl etmirlər. Nü-mayəndə heyəti Moskvadan ayrılan kimi İosif Stalin Rusiya Fəhlə Kəndli Şurasına teleqram vuraraq, qazax milliyətçi-lərinə qarşı sərt tədbirlər görmələrini əmr edir. Bundan sonra bolşeviklərin Qızıl Ordu adlandırdıqları əsgəri birliklər Alaş Ordanın ərazisində yerləşdirilir.

Əli xan Bökeyxanovu yeni yaradılan Qırğızıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Xalq Torpaq Komissarlığında kollegiya üzvü təyin edirlər. Az sonra o, bolşeviklərlə əmək-daşlıq edəcək hökumətdən çəkilərək, mədəni quruculuq işlə-rində, xalqının maarifləndirilməsi sahəsində çalışmağı qərara alır.

1922-ci ildə bolşeviklərin basqısına tab gətirməyən alaş ordaçılar üsyan qaldırır. Milli kadrların böyük bir qismi həbs eilir və ya istintaqa çağırılır. Əli xan Bökeyxanov bu tutha-tutdan qurtularaq Moskvaya göndərilir. Əslində bunun arxa-sında onun xalqdan, Qazaxıstandan uzaqlaşdırılması dururdu. Moskvada Xalq Komissarlığı yanındakı Mərkəzi Nəşriyyatda milli məsələlər üzrə elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayır. 1926-27-ci illərdə isə Rusiya Elmlər Akademiya­sında elmi işçi kimi çalışır.

Onun Qazaxıstanın torpaqlarının bölüşdürülməsi komissi-ya­sın­da olduğuna dair də sənədlər var. Sənədlərdən aydın olur ki, Əli xan Bökeyxanov Qazaxıstana rusların köcürülmə­sinin münasib olmadığı haqqında arayış hazırlayıb. Lakin onun ha-zırladığı arayış nə Qazaxıstan Ölkə Partiya Komitəsinin birinci katibi F.İ. Qoloşşekin, nə də mərkəzin xoşuna gəlir.

Əli xan Bökeyxanovun Sovet hakimiyyəti illərindəki fə-aliyyəti haqqında geniş bilgi əldə edə bilmədik. Bir onu öyrənə bildik ki, daimi nəzarət, təqib və təziq altında olub. Sənədlərdən aydın olur ki, Sovet xüsusi xidmət orqanların­dan icazəsiz Moskvadan çıxıb, Aktyubnskiyə gəldiyinə görə 1926-cı ildə həbs edilərək Moskvadakı Butırsk həbsxanasına göndərilir. İki həftəlik istintaqdan sonra onu hansısa şərtlərlə həbsdən azad edirlər.

Butırsk həbsxanasından buraxıldıqdan sonra harada işlədiyi, nə işlər gördüyü haqda bilgi toplaya bilmədik. Əldə etdiyimiz yeganə bilgi ondan ibarətdir ki, 1937-ci ildə yeni-dən həbs edilərək sentyabrın 27-də güllələnib.

Siyasət aləminə ilk addımımı atan hər bir şəxs dövrün ictimai-siyasi dəyərləndirməklə yanaşı, gələcəyi də görə bilməlidir. Belə olmadıqda xalqının və millətinin xoşbəxt gələcəyi naminə mübarizə meydanına atılanların atdıqları addımlar da həm onun istəklərinin əleyhinə olur, həm də xalqının və özünün həyatına ağır zərbə vurmuş olur. Əli xan Bökeyxanov da istər Qazax xalqının oxumamış, Avropa mədəniyyətinə yiyələnməmiş təbəqələri, istərsə də Qazaxlarla eyni dildə danışan, eyni dinə inanan Özbəklərin, Türkmənlərin, Qırğızlarının, Qaraqalpaqların və b. xalqların nümayəndələri ilə dil tapmaq, onlarla iş birliyinə getmək istəmədi. Bu da həm xalqı, həm də öz həyatı üçün faciəli nəticə verdi.

1937-ci ildə həbs edilənlərin əksəriyyətinə Sov.İKP XX qurultayından sonra bəraət verilsə də, Əli xan Bökeyxanova bəraət verilməmişdir. Sovet hökumətinin dağılması ərəfə-sində, yəni 1989-cu il mayın 14-də bəraət verilmişdir.

Uzun illər adının çəkilməsi qadağan olunsa belə, qazax xalqı onun xidmətlərini unutmamışdır. Sovet hökuməti dağıl-dıqdan sonra Qazaxıstanda Əli xan Bökeyxanovun adı əbədi-ləşdirilib, əsərləri nəşr olunmağa başlayıb.

(TRT “Türkiyənin səsi” və Azərbaycan İctimai Radio-sunun birgə hazırladığı, hər gün Bakı vaxtı ilə saat 12.00-13.00 arasında efirə gedən “Qorqud Ata2 proqramında “Türk dünyasının məşhurları” rubrikası ilə 2013-ci il martın 14-də efirdə səsləndirilmiş verlişin mətni (www.trtazerbaycan.com) əsasında hazırlanmışdır.)




Yüklə 9,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   33




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin