Erhan afyoncu

¹²⁰.

Muhyi Çelebi, Senaî, Hayati, Şuhûdî, Süheylî, Seyyid Muhammed ibn Seyyid Ali İznikî tarafından kaleme alınmış manzum ve mensur Selimnâmeler ile Tarihü’s-sultan Selim isimli bir eser daha vardır. Sadi ibn Abdülmüteal, eş-Şeyh el-Muhaddis Carullah bin Fahdi’l-mekkî ve Ali Muhammed el-Lehmî’nin Selimnâme’leri Arapça, Fethullah Arif Çelebi’nin Selimnâme’si ile Risâle-i Siyasiye-i Berâyâ- yı Sultan Selim, Risâle-i İhtilacat ise Farsça manzum ve mensur olarak yazılmıştır¹²¹.

Selimnâmelerin yanı sıra tam olarak kimliği tespit edilemeyen Silahşör ünvanlı bir yazar da Feth-nâme-i Diyâr-ı Arab isimli eserinde Yavuz’un Mısır seferini anlatmaktadır¹²². Kanunî döneminin ünlü tarihçisi ve sanatkârı Matrakçı Nasuh’un yazdığı genel tarihin bir kısmı da Yavuz dönemini ihtiva etmektedir¹²³. Haydar Çelebi Ruznamesi’nde de Yavuz’un Mısır seferi anlatılır¹²⁴.

Kanunî’nin tahta geçmesinden sonra karşımıza Süleymânnâmeler ve bu dönemdeki çeşitli seferlere ait müstakil eserler çıkar¹²⁵.

Kanunî’nin tahta geçmesinden kısa bir süre sonra Belgrad ve Rodos’u fethetmesi üzerine bu konuda çeşitli tarihler yazılmıştır. Tabib Ramazan, Arapça olarak kaleme aldığı iki tarihte bu seferleri anlatır. Tabib Ramazan, er-Risale el-Fethiyye es-Süleymaniyye isimli eserinde Fatih, II. Bâyezid ve Yavuz’dan kısaca bahsettikten sonra bazı Macar kaleleri ile Belgrad’ın fethini anlatmaktadır. Eser Belgrad’ın fethinden hemen sonra kaleme alınmıştır¹²⁶. Er-Risale el-Fethiyye er-Radosiyye es-Süleymaniyye adını taşıyan ikinci eserinde ise bizzat katıldığı Rodos seferinin hazırlıklarından başlayıp, Rodos’a gidişi ve fethin gerçekleşmesini anlatılmaktadır. Eserin başında önceki üç hükümdar ile Belgrad’ın fethinden kısaca bahsedilmektedir. Fetihten sonra yazılmaya başlayan eser 10 ayda bitirilmiştir. Eser, Fetihnâme-i Rodos, el-Fethiyye er-Radosiye, Tarih-i Feth-i Rodos şeklinde zikredilmektedir¹²⁷. Rodos’un fethi ile ilgili bir diğer Arapça eser Mısırlı Abdurrahim el-Abbasî’nin Minah Rabb el-Beriyye fî Feth-i Rodos el-Ebiye^’sidir. Müellif, bizzat katıldığı 1522 Rodos seferini ve adanın fethini anlatmaktadır¹²⁸.

Sa’yî’nin Feth-i Kal’a-i Belgrad’ı Kanunî’nin 1521’de Belgrad’ı fethini anlatan kısa bir eserdir¹²⁹. Yazarı belli olmayan Cihadü’l-Mücâhidîn isimli eserde ise Kanunî’nin Belgrad’ı fethinden 1531’de şehzadelerin sünnetine kadar olan hadiseler manzum olarak anlatılır. Yarım kalmış bir eserdir¹³⁰.

Kanunî’nin 1526 Mohaç seferi de çeşitli eserlere konu olmuştur. Baharî’nin 306 beyitlik Fetihnâme-i Ungurus’u, Fütuhî Hüseyin Çelebi’nin Enisü’l-Guzât isimli manzum tarihi ve Nâme-i Futühat-ı Memâlik-i Ungurus isimli risalede bu savaş ve Macaristan’ın fethi anlatılır¹³¹. Hüsrev isimli bir müellifin Zafernâme-i Sultan Süleyman isimli eseri de Mohaç savaşı üzerinedir¹³².

Hızânetü’l-İnşa isimli müellifi belli olmayan eserde Kanunî’nin cülusundan 1527 yılına kadarki hadiselerden kısaca bahsedilir¹³³. Selman (muhtemelen Selman Bursevî) tarafından kaleme alınan Cami’ü`l-Cevahir’de Kanunî’nin İran seferlerinin ikincisi olan 1548 Azerbaycan seferi anlatılmaktadır. Oldukça ağır bir dille kaleme alınan esere Safevi hanedanından Elkas Mirza’nın Osmanlı’ya ilticasından başlanılıp, Kanunî’nin bizzat çıktığı İran seferinin safhaları verildikten sonra Gürcistan’da fethedilen kaleler ve buraların 4 vilayet olarak teşkilatlandırılması anlatılıp, padişahın İstanbul’a dönmesi ile bitirilmektedir. Ele geçirilen kale isimlerinin harekeli olarak yazılması eserin kıymetini daha da artırmaktadır¹³⁴.

Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman isimli eserinde Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1523 yılında Makbul İbrahim Paşa’nın veziriazamlığa gelişine kadar olan dönemdeki hadiseleri manzum olarak anlatır¹³⁵.

Çeşitli medreselerde müderrislik yapan ve kazaskerliğe kadar yükselen Bostan Çelebi (Mustafa bin Mehmed Ali)’nin Süleymannâme isimli önemli bir eseri vardır. Bu kitap daha önceleri Hammer’den kaynaklanan bir hata sebebiyle Ferdi adlı birisinin eseri olarak bilinmiştir. H. G. Yurdaydın’ın çalışmaları sonucu yazarının Bostan Çelebi olduğu ortaya çıkmıştır. Bostan Çelebi eserini değişik tarihlerde tekrar ele alarak ilavelerde bulunmuştur. Bu yüzden eser birincisi 1524’te, ikincisi 1537’de, üçüncüsü 1541’de, dördüncüsü ise 1547’de olmak üzere dört defa kaleme alınmıştır. Edebî bir üslupla yazılan eser 1520-1542 yılları arasındaki hadiseleri ihtiva etmektedir. Kanunî’nin hocasının talebesi olması dolayısıyla sarayla ilgili olarak diğer kaynaklardan daha fazla malumat vermektedir. Ancak bu eser daha sonraki tarihçilerin dikkatini çekmemiştir¹³⁶.

Matrakçı Nasûh, 958 (1551) yılına kadar gelen genel bir tarih kaleme almıştır. Hüseyin Gazi Yurdaydın’ın araştırmaları daha önce fazla bilinmeyen bu müellifin hayatını ve eserlerini aydınlatmıştır. Müellifin Kanunî dönemini anlattığı ve bugün elimizde parça parça bulunan Tarih-i Sultan Süleyman, eserinin en önemli kısmıdır¹³⁷.

Matrakçı’nın bu eserinin Yurdaydın tarafından yapılmış olan tasnifi şu şekildedir:

1- Süleymannâme, TSMK, Revan, nr. 1286 [926-944 (1520-1537) yılı hadiseleri]¹³⁸.

2- Mecmu’a-i Menazil, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr. 5964 (Irakeyn seferi)¹³⁹.

3- Fetihnâme-i Karaboğdan, TSMK, Revan, nr. 1284/2 (Kanunî’nin 1538 yılındaki Boğdan seferini anlatır).

4- Süleymannâme, TSMK, Hazine, nr. 1608 [949-950 (1542-1543) yılı hadiselerini ihtiva eden minyatürlü nüsha].

5- Süleymannâme, Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, nr. 379 [950-958 (1543-1551) yılları arasındaki hadiseleri ihtiva eder]¹⁴⁰.

Matrakçı Nasuh’un eserlerinin bir kısmı başkalarına mâl edilmiştir. 1542-1543 yıllarındaki Kanunî’ni ikinci Macaristan seferini ve İstolni Belgrad’ın fethini anlatan Süleymannâme, Sinan Çavuş’un eseri olarak gösterilmiştir¹⁴¹. Matrakçı’nın bir başka eseri ise uzun süre Kanunî döneminin meşhur veziriazamı Rüstem Paşa tarafından yazılmış olarak bilinmiştir. Oğuz Han’dan başlayıp Türk tarihinden kısaca bahsedildikten sonra Osmanlı tarihinin anlatıldığı bu eser Rüstem Paşa Tarihi diye şöhret bulmuş, hatta bu isimle Almanca’ya çevirilmiştir¹⁴².

Niğde Kadısı Haki Efendi’nin manzum olarak kaleme aldığı Süleymannâme’de Kanuni’nin Nahcivan seferi konu edilmiştir. 6 bin beyitten oluşan eserin başında Kanunî’nin daha önceki zaferlerinden kısaca bahsedilmiş, daha sonra Şah Tahmasb ile yazışmalar, sefer hazırlıkları, sefer boyunca meydana gelen hadiseler ile Revan ve Nahcivan’ın fethi anlatıldıktan sonra, dönüş yolculuğu ile eser sona ermektedir¹⁴³.

XVII. yüzyıl müelliflerinden Kara Çelebizâde Abdülaziz’in yazdığı Süleymânnâme ise Kanunî’nin hükümdarlık müddeti içerisindeki hadiseler ile o devrin ulema ve vezirlerinin biyografilerini ihtiva eder¹⁴⁴. Kanunî dönemi için yazılmış Farsça bir Süleymânnâme de vardır. Diğer Süleymannâmelere göre bazı farklı bilgileri ihtiva ettiği anlaşılan ancak üzerinde ayrıntılı bir araştırma yapılmayan bu eserin müellifi ve muhtevası hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz¹⁴⁵.

Osmanlı tarihinin en büyük bürokratlarından birisi olan Celalzâde Mustafa XVI. yüzyıl Osmanlı bürokrasisinde önemli yeniliklere imza atmış bir şahsiyettir. İki tarih kitabı kaleme almış olan Celalzâde’nin en önemli eseri birkaç aşamada yazdığı Tabakatü’l-Memâlik ve Derecâtül-Mesâlik’tir. Kanunî dönemi olaylarını 1555’e kadar anlatan eserin bazı bölümlerine Fetihnâme-i Rodos, Fetihnâme-i Karaboğdan ve Mohaçnâme gibi isimlerle ayrı kitaplarmış gibi rastlanılır. Ancak bunların hepsi Tabakatü’l-Memâlik’in bölümleridir¹⁴⁶.

Nişancı Celalzâde Mustafa’nın kardeşi olan Celalzâde Salih Çelebi müderrislik ve kadılık yapmıştır. Tarih-i Sultan Süleyman isimli eseri Kanunî’nin tahta çıkışından 1528 yılına kadar cereyan eden hadiseleri anlatır. Eserin bazı kısımlarına müstakil bir eser şeklinde de rastlanır. Tarih-i Budin (Tarih-i Feth-i Budin), Mohaçnâme, Rodos Kal‘ası Fetihnâmesi isimlerinde rastlanan bu kitaplar Tarih-i Sultan Süleyman’ın çeşitli bölümleridir¹⁴⁷.

Eyyûbî, Menâkıb-ı Sultan Süleyman’da Kanunî devri olaylarından kısaca bahsetmekte, asıl olarak İstanbul’a su getirilmesini ve çeşmeler yapılmasını manzum olarak 1495 beyitte anlatmaktadır¹⁴⁸. Mahremî ise Süleymânnâme’sinde Kanunî’nin cülusundan Bağdat seferine kadar olan hadiseleri manzum olarak anlatır¹⁴⁹.

Âsafnâme isimli siyasetnâmesi ile meşhur Veziriazam Lütfi Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman’ında Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan başlayıp kendi dönemindeki hadiseleri de anlatır. Eser 1553 yılındaki Nahcivan seferi ile biter. Eserin Yavuz ve Kanunî dönemleriyle ilgili kısımları, müellifin bizzat hadiselerin içinde yaşadığı zamanlar olduğu için önemlidir¹⁵⁰.

Ramazanzâde Nişancı Mehmed Paşa’nın yazdığı eser yaradılıştan 969 (1561) yılına kadar gelen bir dünya tarihidir. Şehzâde Bâyezid’in öldürülmesi ile sona ermektedir. Oldukça popüler olmuş bir tarih kitabıdır¹⁵¹.

Kanunî’nin iki oğlu Bâyezid ve Selim’in çekişmeleri ve şehzâdeler arasında meydana gelen savaş üzerine özel olarak yazılmış tarihler vardır. Bunlardan Şehzâde Selim’in hizmetinde bulunan birisi tarafından yazılmış olan İtaatnâme isimli tarih, Şehzâde Selim ile Bâyezid’ın sancaklarını değiştirmeleri ile başlayıp, Konya Savaşı’na kadar giden süreci ve bu savaşı ihtiva etmektedir. Eser, Şehzâde Selim’i savunmak için yazılmıştır. Şehzâdenin babasının emrine uyması ön plana çıkarılmıştır. Bu hadiseyi anlatan diğer kaynaklarda bulunmayan bazı bilgileri ihtiva eder¹⁵².

Yine Derviş Çelebi tarafından yazılmış olan Cengnâme isimli oldukça kısa olan risalede de Şehzâde Selim ile Bâyezid arasındaki Konya Savaşı’ndan bahsedilir¹⁵³. Şehnâmeci Arifî’nin de bu konuya hasredilmiş olan Vekayi-i Sultan Bâyezid ma’a Sultan Selim Han (Bâyezidnâme)’ı Farsça ve manzum olarak Şehzâde Selim ile Bâyezid arasındaki çekişmeleri ve Konya Savaşı’nı anlatır. Şehzâdelerin sancaklarını değiştirmeleri ile başlayan eser Konya savaşı ile sona ermektedir. Üslûp ön planda tutulduğu için tarihi bilgi azdır¹⁵⁴. Gelibolulu Mustafa Âli’nin ağır bir dille kaleme alınmış Nadirü’l-Mehârib isimli eseri de Konya Savaşı üzerinedir. Bu eser şehzâdelerin sancaklarının değiştirilmesi ile başlayıp, II. Selim’in tahta çıkması ile son bulmaktadır.¹⁵⁵.

Kanunî döneminde iyice gelişen tarih yazıcılığında padişahın katılmadığı belirli askeri harekâtı anlatan tarih kitapları da karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan Kastamonulu bir şair olan Harirî Abdülcelil’in Ferahatnâme isimli eseri, 1537 yılında Lütfü Paşa’nın Rumeli beylerbeyi iken, Barboros ile donanma serdarı olarak Pulya (Puglia)’ya yaptığı seferi anlatmaktadır. Müellif Kastamonu’dan İstanbul’a gelişi ile başlayıp, o dönemdeki İstanbul’un durumunu, donanmanın sefere hazırlanmasını, malzeme ve mühimmatın gemilere yüklenmesini, askerlerin gemilere binmesini, İstanbul’dan Gelibolu’ya varılmasını ve buradan ayrıldıktan sonra Lütfü Paşa idaresindeki donanmanın Pulya’da aldığı kaleleri anlatmaktadır. Harirî Abdülcelil, Lütfü Paşa’dan ilgi görmek için bu sefere ait günlük notlar tutmuş, daha sonra paşanın isteği ile hatıralarını genişleterek yazmıştır¹⁵⁶. Zekeriyazâde, Ferah Cebre Fetihnâmesi’nde 1560 yılında Piyale Paşa’nın kazandığı Cerbe deniz savaşını anlatır¹⁵⁷.

Arifî Fethullah Çelebi’nin, Farsça ve manzum olarak kaleme aldığı Fütûhât-ı Cemile’si Sokollu Mehmed Paşa ile Ahmed Paşa’nın 1543’te Peç, 1551’de Lipva, 1552’de Tımışvar ve Eğri kalelerini kuşatma ve fetihlerini anlatır¹⁵⁸.

Barbaros Hayreddin Paşa, Kanunî’nin isteği üzerine hayatta iken hatıralarını yazdırmıştı. Bir denizci olup yapılan gazaları şiirlerle anlatan Seyyid Muradî, Barbaros’tan dinlediklerini, kendi gördüklerini ve diğer denizcilerden duyduklarını kaleme almıştır. Gazavât-ı Hayreddin Paşa adını taşıyan bu hatıralar, birisi manzum, diğeri de mensur olmak üzere yazılmıştır.¹⁵⁹.

Bu dönemin enteresan tarihlerinden birisi de Osmanlı kuvvetleri Şehrizor’a geldiklerinde, bu bölgedeki mahallî beylerden Bige Bey’in oğlu olup, Osmanlı idaresi zamanında bölgedeki Kerkük, Hille gibi sancaklarda sancak beyliği yapan Memun Bey’in eseridir. Memun Bey kendi başından geçen hadiseleri, dolayısıyla 1534-1555 yılları arasında Kuzey Irak’ta Osmanlı hakimiyetinin fiilen teşekkülünü anlatan bir hatırat yazmıştır¹⁶⁰.

Kanunî’nin son seferi ve ölümü bir çok müstakil tarihe konu olmuştur. Feridun Ahmed Bey, Nüzhetü’l-Esrâri’l-Ahbâr der-Sefer-i Sigetvar’da kendisinin bizzat katıldığı ve hadiselere yakından şahit olduğu Kanunî’nin son seferi olan Sigetvar’ı anlatır. Minyatürlü olan bu eserde Sokollu Mehmed Paşa ön plana çıkarılmaktadır¹⁶¹.

Âgehî Mansûr Çelebi, Fetihnâme-i Kal’a-i Sigetvar¹⁶² ve Merahî de Fetihnâme-i Kal’a-i Sigetvar isimli eserlerinde Kanunî’nin son seferini anlatırlar¹⁶³. Heft Dâstân isimli yazarı belli olmayan eserde de Sigetvâr seferi, Kanunî’nin ölümü ve II. Selim’in cülûsu anlatılmaktadır. Eserde özellikle Veziriazam Sokollu Mehmed Paşa ön plana çıkarılmış ve onun yaptıkları övülmüştür. Müellif muhtemelen Sokollu’nun çevresindeki devlet görevlilerinden birisidir. Bazı nüshalarında eserin müellifi olarak Gelibolulu Âli gösteriliyorsa da yapılan incelemede onun olmadığı ortaya çıkmıştır. Muhtemelen bu karıştırma, Âli’nin Heft Meclis isimli aynı konuyu anlatan eserinden kaynaklanmıştır¹⁶⁴. Gelibolulu Mustafa Âli’nin Heft Meclis isimli eseri Sigetvar seferi ve II. Selim’in cülusu üzerinedir¹⁶⁵.

Anadolu Kazaskerliği’ne kadar yükselmiş olan Vusûlî Mehmed Çelebi, Selimnâme isimli eserinde Şehzâde Selim-Şehzâde Bâyezid mücadelesini, II. Selim’in tahta cülusunu ve hükümdarlık dönemindeki hadiseleri anlatmaktadır. Eser, III. Murad’ın cülusu ile sona ermektedir. Bu eserin Viyana nüshasından bahsedenler, eserin yazarını karıştırarak ‘Usulî’ isimli birini, müellif olarak zikretmişlerdir¹⁶⁶. Aziz Efendi isimli birisinin II. Selim dönemi ve III. Murad’ın ilk yıllarından bahseden Selimnâme’si olduğu belirtiliyorsa da bu tarihin mahiyeti henüz anlaşılamamıştır¹⁶⁷. Dönemin güçlü sadrazamı Sokollu Mehmed Paşa ve ailesi hakkında ise Cevâhirü’l-Menâkıb isimli eserde bilgi bulunmaktadır¹⁶⁸.

Osmanlıların en büyük deniz seferlerinden birisi olan Kıbrıs’ın fethi üzerine çeşitli tarihler kaleme alınmıştır. Bu seferle ilgili en eski fetihnâme olan Şerîfî, Fetihnâme-i Kıbrıs’ı Lefkoşe’nin fethi ile biter. Magosa’nın fethi eserde yer almamaktadır¹⁶⁹. 1571 yılı Ağustos’unda yazılmış olan Pirî’nin Fethiyye-i Cezire-i Kıbrıs’ı ise daha geniş bir eserdir¹⁷⁰. Hekimoğlu Ali Paşa, Kıbrıs’ta sürgünde iken bu eserin anlaşılır bir hâle getirilmesini istemiş, bunun üzerine, Mevlevi Şeyhi Arif Dede bu eseri 1755 civarında yeniden yazmıştır¹⁷¹. Bu konudaki bir diğer eser de Zirekî (Zeyrekî)’nin Fetihnâme-i Kıbrıs’ıdır. Bu eserde II. Selim dönemine ait Tunus’un fethi gibi başka bazı hadiselerden de bahsedilir¹⁷².

YEMEN TARİHLERİ

Yemen’in ikinci defa fethi ve buradaki mücadele çeşitli eserlere konu olmuştur. Ahmed bin Yusuf bin Muhammed Firuz’un Metâli’un-Nîrân fî Târihi’l-Yemânî’si daha önceki durum hakkında bilgi verir. 953 (1562) yılına kadarki Yemen’deki gelişmeleri anlatır. Eserde mahalli güçler hakkında önemli bilgiler vardır¹⁷³.

Nihalî, manzum olarak kaleme aldığı Fethiyye-i Yemen (Fetihnâme-i Yemen) isimli eserinde 977-978 (1569-1570) yılları arasında Sinan, Özdemiroğlu Osman ve Behram paşaların Yemen’deki mücadelelerini anlatmıştır¹⁷⁴. Yine yazarı ve mahiyeti tam olarak belli olmayan Tarih-i Yemen isimli eserde Sinan Paşa’nın Yemen’i ikinci defa fethinden bahsedilir¹⁷⁵.

Mustafa Rumûzî, Serdar Sinan Paşa’nın emriyle kaleme aldığı Nâme-i Fütûh-ı Yemen isimli eserinde manzum olarak yaradılıştan XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar Yemen’in kültürel tarihini ve Sinan Paşa’nın fetihlerini anlatmaktadır. Müellif, eserin sonuna Sinan Paşa’nın Tunus seferini de ilave etmiştir.¹⁷⁶.

Kutbeddin Mekkî, Gazavâtü’l-Çerâkise ve’l-Etrâk fî Cenûbi’l-Cezîre, el-Müsemmâ: el-Berku’l-Yemânî fî Fethi’l-Osmânî isimli eserinde Rumuzî’nin eserini de kullanıp ağırlıklı olarak Sinan Paşa’nın Yemen’deki fetihlerini anlatır. Ancak daha önceki dönemlerdeki hadiselerden de bahsetmektedir. Eser 1574 yılında son bulmaktadır¹⁷⁷. Arapça olan bu tarih 1590 yılında Mustafa b. Mehmed Hüsrevzâde¹⁷⁸, I. Ahmed döneminde de Abdullah Kudsî, tarafından iki defa Türkçe’ye çevrilmiştir¹⁷⁹. Kutbeddin Mekkî’nin bu eserinin daha sonra Âlî Mustafa tarafından genişletilerek tercümesi yapılmıştır. Berku’l-Yemânî 1574’te biterken, Ahbârü’l-Yemânî (Telhîs-i Berku’l-Yemânî) isimli bu tercüme 17. yüzyılın ortalarına kadar gelir. Mısır Valisi Hacı Ahmed Paşa’nın yanında divân kâtibi olan Âlî Mustafa başka kaynakları, seyyahları ve hadiseler hakkında bilgi sahibi olan kimseleri kullanarak kitabı kendi zamanına kadar getirmiştir¹⁸⁰.

Muhammed bin Yahya el-Mutayyib, Bulüğu’l-Merâm fî Târîh-i Devlet-i Mevlânâ’l-Paşa Behrâm isimli eserinde Behram Paşa’nın 977-982 (1569-1574) yılları arasındaki seferlerini anlatır¹⁸¹.

Abdülaziz bin Said bin Fazıl el-Cebrî el-Havlânî, Kitabu Kudveti’l-Mulûk ilâ-Şerefi’l-Mecdî ve Sebîlihi’l-Meslûk (Tarihu’l-Yemen Müddet-i Vilâyet-i Hasan Paşa) isimli eserinde Yemen Valisi Hasan Paşa’nın 988-1000 (1580-1592) yılları arasındaki faaliyetlerini anlatmaktadır¹⁸². 1000 (1592) yılında vefat eden Amir b. eş-Şeyh Muhammed b. eş-Şeyh Hasan ed-Diâmî, Yemen’in ikinci defa fethi sırasında Kevkebân kalesinde kâtip olduğu için hadiselere yakından şahit olmuş ve 1580-1585 yılları arasında Yemen’de meydana gelen hadiseleri Kitabu’r-Ravdı’l-Hasan fî Ahbarı Siyeri Mevlânâ Sahibi’s-Seâde el-Başa Hasen fî-Eyyâmi Vilayetihî bi-İklimi’l-Yemen ismiyle kaleme almıştır¹⁸³.

1580’li yılların sonlarında Yemen’e gelen Abdullah Ali bin Dâir, 23 sene Yemen beylerbeyiliği yapan Hasan Paşa’nın teşviki ile el-Fütuhâti’l-Murâdiyye fî’l-Cihâdi’l-Yemeniyye isimli eserini yazmıştır. Eserin ilk yarısı genel bir İslâm tarihi, ikinci kısmı ise III. Murad hakkında bilgi verildikten sonra 1003 (1595) tarihine kadar Yemen’de olan hadiseleri ihtiva etmektedir¹⁸⁴.

Abdüssamed el-Mevzâi’nin el-İhsân fî Duhûli Memleketi’l-Yemen Tahte Zılli Adâleti’l-Osmân isimli Arapça eseri II. Osman dönemine kadar gelen bir Yemen tarihidir¹⁸⁵. İmam Mutahhar’ın torunu olan ve 1048 (1638)’de vefat eden İsa bin Lütfullah, Revha’r-Rûh isimli 900-1029 (1494-1620) tarihleri arasındaki hadiseleri anlatan bir Yemen tarihi yazmıştır. Eserde Zeydîlerle ilgili bilgiler ağırlıktadır¹⁸⁶. Abdülmümin bin Ali’nin Mirâtü’l-Yemen¹⁸⁷ ile Esad Câbir bin Osman Ragıb’ın da Yemen ¹⁸⁸ isimli eserleri Yemen tarihi üzerinedir.

II. Selim döneminin bir diğer önemli hadisesi olan Tunus’un fethi, yazarı belli olmayan Fetihnâme-i Akl-ı Vâdi-i Serhengi isimli eserde anlatılır¹⁸⁹.

Mehmed Vefaî, Tevârih-i Gazavât-ı Sultan Murad-ı Sâlis’de Nisan 1585-Eylül 1586 tarihleri arasındaki hadiseleri teferruatlı olarak yazmıştır¹⁹⁰. Niyazi, Zafernâme-i Ali Paşa isimli eserinde Bağdad Beylerbeyisi Elvendzâde Ali Paşa’nın 991 (1583) yılında mahalli güçler ve İranlılar ile yaptığı mücadeleleri anlatmıştır¹⁹¹.

Mehmed Zaim’in eseri Humâ-i Camiü’t-Tevârih genel bir dünya tarihidir. 985 (1577) yılına kadar gelen hadiseleri anlatmaktadır. Avrupa’da oldukça tanınan ve Macarca’dan Rusça’ya bir çok dile çevrilen bu eser Türkiye’de fazla tanınmaz¹⁹².

Mustafa Selaniki’nin Tarih-i Selanikî isimli eseri en önemli tarihlerden birisidir. Selaniki, 1563-1600 yılları arasındaki dönemin tarihini kaleme almıştır. Bilhassa kendi yaşadığı dönemle ilgili olarak son derece kıymetli bilgiler vermektedir¹⁹³.

XVI. yüzyılın en önemli müverrihlerinden olan Gelibolulu Mustafa Âli altmışa yakın eser kaleme almıştır. Tarihle ilgili en önemli ve hacimli eseri Künhü’l-ahbâr’dır. Bu eserde yaradılıştan başlanılıp, Peygamberler, İslâm devletleri, Türk kavimleri ve 1595 yılı Ekim’ine kadar Osmanlı tarihi anlatılır¹⁹⁴.

Cenâbî Mustafa Efendi’nin klasik Arap tarihçiliği geleneğine göre yazdığı el-Aylemü’z-Zâhir, 997 (1588) yılına kadar gelen genel bir İslam tarihidir. Arapça olarak yazılan ve 82 devletin tarihinin anlatıldığı eserin yaklaşık beşte biri Osmanlı tarihiyle ilgilidir¹⁹⁵.

1008 (1599)’de vefat eden ünlü Osmanlı Şeyhülislâmı Hoca Sadeddin Efendi’nin Tacü’t-Tevârih isimli oldukça tanınmış tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan başlayarak I. Selim devri sonuna kadar gelir. Hoca Sadeddin tarihini yazarken Ahmedî, Aşıkpaşazâde, Neşrî, Hadidî, İdris-i Bitlisî ve İbn Kemal gibi bir çok Osmanlı tarihçisini ve olayların akışına göre çeşitli Timurlu, İranlı ve Arap tarihçiler ile bazı vesikaları ve şifahî malumatı kullanmıştır. Eser büyük bir şöhret bulmuş, zeyiller yazılmış ve Avrupa dillerine çevirileri yapılmıştır¹⁹⁶.

Hoca Sadeddin, Tacü’t-Tevârih’i için daha sonra Kanunî dönemi ile ilgili bir zeyl hazırlamaya başlamıştır. Müellifin ölümünden sonra, oğlu Hocazâde Mehmed Efendi bu zeyle ilaveler yapmış ve esere İbtihâcü’t-Tevârih adını vermiştir. İki cild olan eserin birinci cildinde Kanunî’nin cülusundan başlanıp, Mohaç’ın sonuna kadar siyasi gelişmeler, Canberdi Gazali isyanı, Şehsuvaroğlu ve Ferhad Paşa’nın öldürülmesi ile Selman Reis’in Kızıldeniz’deki faaliyetleri anlatılır. İkinci cild 1551-1554 yılı hadiselerini ihtiva eder. İki cild arasında önemli boşluklar vardır. Kabaca 1527-1550 yılları arası eksiktir. Eserde yer alan bilgilerin çoğu orijinal değildir. Birinci cild büyük oranda İbn Kemal’in Tevârih-i Âl-i Osman’ından alınmıştır. Hoca Sadeddin’in şifahi bilgilerden faydalanarak yazdığı yerler önemlidir. Özellikle Hint seferleri hakkındaki kısımlar teferruatlıdır¹⁹⁷.

İRAN SAVAŞLARI

XVI. yüzyılın sonlarında meydana gelen ve kesintilerle uzun yıllar devam eden İran savaşları hakkında bir çok tarih yazılmıştır. Bu yüzyılın en önemli tarihçilerinden olan Gelibolulu Mustafa Âli, Safevi savaşları sırasında cephede bulunduğu için yakından şahit olduğu hadiseler üzerine iki eser kaleme almıştır. Bunlardan Nusretnâme Lala Mustafa Paşa’nın divân kâtibi olarak bulunduğu Gürcistan ve Şirvan seferi ve Kars kalesinin inşaatı sırasında gördüğü olayları ve serdar adına kaleme aldığı mektupları ihtiva eder¹⁹⁸. Lala Mustafa Paşa yerine Koca Sinan Paşa’nın tayin edilmesi üzerine, yeni serdarın 1580’deki Gürcistan seferini onun emriyle Nusretnâme’nin zeyli mahiyetinde Fursatnâme’yi yazmıştır¹⁹⁹.

Rahimîzâde İbrahim Harimî Çavuş, XVI. yüzyılın sonlarında vuku bulan İran harpleri ile ilgili elimizde bugün mevcut olan Zafernâme-i Sultan Murad Han, Gonca-i Bağ-ı Murâd ve Kitâb-ı Gencîne-i Feth-i Gence adlarında üç eser²⁰⁰ ile Osman Paşa’nın 1585’te Tebriz’i fethi ile ilgili kısa bir risâle yazmıştır²⁰¹. Okçuzâde Mehmed Âsafî Paşa manzum olarak kaleme aldığı Şeca’atnâme’de Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Tiflis’in fethi için tayin edilişinden başlayarak Kırım seferini ve Tebriz’in fethini tasvir eder²⁰².

Talîkîzâde Mehmed Subhî, Ferhad Paşa ile birlikte İran cephesinde, Revan’da üç yıl bulunmuş, serdarlığa Özdemiroğlu Osman Paşa tayin edilince, yeni serdarın emriyle gördüklerini kaleme almıştır. Gürcistan (Revan) Seferi Tarihçesi’nde²⁰³ Ferhad Paşa’nın İran cephesindeki faaliyetlerinden başlayıp, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Gürcistan seferi ve Osmanl-Savefi savaşlarını anlatır. Tebriziyye²⁰⁴ isimli eseri ise Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Tebriz’i fethi ve bu esnada Safevilerle meydana gelen savaşlar üzerinedir. Hüseyin bin Mehmed de Gazavât-ı Özdemiroğlu Osman Paşa’da Özdemiroğlu’nun İran’daki savaşlarından bahseder²⁰⁵. Şark seferlerine katılan Ebubekir bin Abdullah, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın 986 (1578)’daki Şirvan ve Gürcistan seferini anlatan bir tarih kaleme almıştır²⁰⁶. Yazarı belli olmayan Şifâü’l-Kulub ve Likaü’l Mahbûb (Natru’n-Nâzirîn ve Makbulü’l-Hâtırîn) isimli eser de Özdemiroğlu’nun bu seferi üzerinedir²⁰⁷. Yine Adlî mahlaslı bir şair de bizzat katıldığı bu seferin tarihini manzum olarak yazmıştır²⁰⁸.

Cerrahzâde Mehmed, Nahcivan kadısı iken 1603’te Safevilere esir düşmüş, esaretten kurtulup İstanbul’a döndüğünde gördüklerini kaleme almıştır. Cerrahzâde’nin Revan Muhasarası Tarihçesi 1604’te Şah Abbas’ın Revan’ı zapt edişini anlatır²⁰⁹. Vasıtî’nin Telhisât der Ahd-i Sultan Ahmed Han isimli eseri Kuyucu Murad Paşa’nın Celalilerle mücadelesi üzerinedir. Celali isyanları ile ilgili en önemli kaynaklardan birisidir. Bir mecmua şeklindeki eserde ayrıca 20’den fazla telhis ile 4 kısa dinî hikâye de yer almaktadır²¹⁰.

1593-1606 OSMANLI-AVUSTURYA SAVAŞLARI

1593-1606 arasındaki Avusturya savaşlarıyla ilgili de bir çok tarih yazılmıştır. Bunlardan Şehnâmeci Talîkîzâde Mehmed Subhî’nin Yanık ve Eğri seferi üzerine yazdığı iki şehnâmeden yukarıda bahsedilmişti. Cafer Iyânî, Koca Sinan Paşa’nın 1594’deki Yanık seferini, 1585 yılından başlayarak sefere yol açan gelişmelerle birlikte anlatan Tevârih-i Cedîd-i Vilâyet-i Üngürus²¹¹ ve Tiryaki Hasan Paşa’nın gazalarından bahseden Cihâdnâme-i Hasan Paşa isimli iki eser yazmıştır²¹². Tiryaki Hasan Paşa ile ilgili bir diğer eser Ahmed bin Osman bin Şânî’nin Menâkıb-ı Tiryaki Hasan Paşa’sıdır²¹³. Faizî’nin Hasenât-ı Hasan’ı da Tiryaki Hasan Paşa’nın Kanije müdafaası ve zaferi üzerinedir²¹⁴.

Bir Osmanlı bürokratı olan Abdi Çelebi Zafernâme-i Kal‘a-i Üstüvar (Yanık Kal‘a Fetihnâmesi) isimli 317 beyitlik manzum eserinde Sinan Paşa’nın 1593 yılında Avusturya’ya karşı yaptığı askeri harekâtı tasvir eder²¹⁵. Andelib’in Tarih-i Feth-i Üngürus’unda 1593’te savaşın çıkmasına sebep olan hadiselerden kısaca bahsedildikten sonra, III. Mehmed’in 21 Haziran 1596’da İstanbul’dan hareket edip, Eğri üzerine gidişi, kalenin fethi, Haçova Savaşı ve İstanbul’a dönüşü anlatılmaktadır²¹⁶. Misâlî Çelebi’nin manzum tarihinde Haçova Savaşı ele alınmıştır²¹⁷. Yine yazarı belli olmayan Gazavât-ı Muhammediye²¹⁸ ile Mücellâ Efendi’nin risalesinde²¹⁹ de bu savaştan kısaca bahsedilir. Nizamî-i Bosnevî’nin Tuhfetü’l-İhvân’ı ise Eğri seferi, Tımışvar hadiseleri ile Cafer ve Üveys Paşaların menkıbelerini ihtiva eder²²⁰.

Yazarı belli olmayan bir gazavâtnâmede de Özdemiroğlu’nun Kafkasya’daki askeri harekâtı ile 1601-1606 yılları arasında Kanije civarında meydana gelen savaşlar anlatılır²²¹.

Kelâmî’nin Vekayi-i Ali Paşa’sı Mısır’da meydana gelen hadiseler için Mısır’a gönderilen Silahdar Ali Paşa’nın 1010- 1012 (1602-1604) yılları arasındaki faaliyetlerini manzum ve mensur olarak anlatır²²².

Mehmed Kilarî (Hâlisî), Zafernâme’de II. Osman’ın Hotin seferini savaşa katılanlardan dinlediklerine göre anlatır. Eserin sonunda müellif Kanunî’nin Turla nehrini geçmeden Yaş’tan dönmesine karşılık II. Osman’ın bu nehri geçip 20-30 menzil ileri gitmesini başarı olarak gösterir²²³. Müellif Sultan Osman öldürülüp, yerine I. Mustafa padişah olunca Zafernâme’deki övgülerinden dolayı zarara uğramamak için Bişâretnâme-i Sultan Mustafa’yı kaleme almıştır. Sultan Mustafa bu eserde bir evliya gibi gösterilir. Uzun uzun sultanın öğüldüğü eserde ayrıca Hotin seferi dönüşünden sonra meydana gelen hadiseler I. Mustafa merkezli olarak anlatılmaktadır. Hâlisî önceki kitabından dolayı üzerindeki II. Osman taraftarlığı lekesinden kurtulmak için Zafernâme’yi arkadaşlarının zoruyla yazdığını iddia etmiştir²²⁴.

Hüseyin Tugî Çelebi (Hüseyin bin Sefer), Tugî Tarihi diye de bilinen Musibetnâme isimli eserinde esas olarak II. Osman’ın cülusu, tahttan indirilmesine giden süreç, tahttan indirilmesi ve katlini anlatır. I. Mustafa’nın birkaç ay süren ikinci saltanatı anlatıldıktan sonra IV. Murad’ın cülusu ile eser biter. 1622 Mayıs’ı ile Ağustos’u arasındaki bir tarihte sade bir dille kaleme alınan eser siyasi durumun değişmesine paralel olarak birkaç defa daha müellif tarafından yeniden yazılmıştır. Hüseyin Tugî, kendisi yeniçeri kökenli olduğu için, II. Osman’ın öldürülmesi hadisesinin yeniçerilerin gözünden aktarır²²⁵. Bostanzâde Yahya’nın Vak’a-i Sultan Osman Han isimli eseri de II. Osman olayı üzerine yazılmıştır²²⁶.

XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli meselelerinden birisi ülke topraklarına yönelik Kazak yağmalarıdır. İmparatorluğun geleneksel siyasetini değiştirmesine yol açan ve bu yüzden Lehistan’la savaşa sebep olan Kazaklarla yapılan mücadelelerle ilgili eserler kaleme alınmıştır. 1623-1626 yılları arasında yazılmış ve müellifi belli olmayan Halil Paşa Gazavatnâmesi Halil Paşa’nın hayatı ve savaşları üzerinedir. Paşa’nın sarayda yetişmesinden başlanılıp, Eğri seferi, Celali isyanları, Karadeniz’de Kazaklar ve Akdeniz’de Hıristiyan korsanlar ile mücadeleleri anlatılmaktadır. Halil Paşa’nın ikinci defa veziriazam olması ile eser sona ermektedir. Gazavatnâme’de zikredilenler, müellife bizzat Paşa tarafından anlatılmıştır²²⁷.

Tulû’î İbrahim Çelebi, Paşanâme isimli eserinde Kenan Paşa’nın 1627-1629 yıllarında Rumeli’deki Arnavut isyanlarını bastırmak için ve sonra da Karadeniz’de Kazak korsanlarıyla yaptığı savaşları ve kazandığı başarıları manzum olarak anlatmaktadır²²⁸.

Mevkufâtî Mehmed Efendi, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı isyan eden Şahin Giray’ın, devlete bağlı Nogay mirzalarından Han Timur Paşa karşısında mağlup olmasını ve 1628 İstanbul yangınını mektup biçiminde kısa bir risâlede anlatır²²⁹.

Edirneli Mehmed bin Mehmed (Er-Rûmî)’nin iki cildlik Nuhbetü’t-Tevârih ve’l-Ahbâr’ının birinci cildi, zuhurundan kendi zamanına kadar gelen, Osmanlılar hariç, İslam tarihini²³⁰; ikinci cildi ise başlangıcından I. Ahmed’in ölümüne kadar Osmanlı tarihini ihtiva etmektedir²³¹. Müellifin Târîh-i Âl-i Osmân isimli eseri ise 1000-1050 (1592-1640) yılları arasındaki padişahların, veziriazamların, sadâret kaymakamlarının, kubbe vezirlerinin, vezâret rütbesine ulaşmış defterdarların, şeyhülislâmların, Anadolu ve Rumeli kadıaskerlerinin, İstanbul, Edirne ve Mısır kadılarının biyografilerini ihtiva eder²³².

Sultan imamı olan Mustafa Sâfî, Zübdetü’t-Tevârih isimli iki cildden oluşan eserinde I. Ahmed dönemini anlatır. Birinci cildde I. Ahmed’in tahta çıkması ile padişahın manevi ve fiziki özellikleri üzerinde durur. İkinci cildde ise I. Ahmed dönemindeki hadiseler (Avusturya ve İran harpleri, Celali isyanları, Kâbe’nin tamiri, padişahın seyahatleri) zikredilmektedir. Eser 1023 (1614) yılı olayları ile sona ermektedir. Müellif 1024 (1615)’den sonraki hadiseleri üçüncü cilt olarak tasarlamış ise de bunun hazırlandığına dair bir kayıt bulunamamıştır. Eserin kaynakları müellifin bizzat gördüğü veya saraydaki diğer görevlilerden dinlediği hadiselerdir²³³.

XVII. Yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı bürokrasisinde çeşitli görevlerde bulunan Hasanbeyzâde Ahmed Paşa iki ciltlik önemli bir tarih yazmıştır. Telhîs-i Tâcü’t-Tevârih adını taşıyan birinci cildi Hoca Sadeddin’in Tâcü’t-Tevârih’inin bir özeti mahiyetindedir. Zeyl-i Tâcü’t-Tevârih isimli ikinci cildi ise yazarın müşahedelerini yansıtır. Kanunî’den başlayıp IV. Murad devrinin büyük bir bölümünü ihtiva etmektedir. Bilhassa III. Mehmed’den sonraki kısımları orijinaldir²³⁴.

Solakzâde Hemdemi Mehmed’in Solakzâde Tarihi Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1657’ye kadar gelir²³⁵. Kendi döneminden öncesini Tacü’t-Tevârih, Hasanbeyzâde Tarihi gibi eserlerden derlemiştir. Eserin son kısımları da Vecihî Tarihi’nden alınmadır. Topçular Kâtibi Abdulkadir Efendi’nin yazmış olduğu eser seferler ve orduda kullanılan silahlar açısından en önemli Osmanlı tarihlerinden biridir. Şubat 1592-Mart 1644 tarihleri arasındaki hadiseleri anlatır. Bilhassa seferler hakkında detaylı bilgiler verir²³⁶. Ahmed Süheylî bin Hemdem Kethüdâ’nın Tarih-i Şahî (Tarih-i Süheylî) isimli eseri 80 kadar tarihten faydalanarak yazılmış, yaradılıştan 1632’ye kadar gelen genel bir tarihtir²³⁷.

MISIR TARİHLERİ

Diyarbakırlı Abdüssamed bin Ali bin Davud, Kahireli Hasan bin Hüseyin bin Ahmed bin Tolun’nun eski Mısır tarihini anlattığı en-Nüzhe es-Seniyye fî Zikrü’l-Huleâ ve’l-Mülûk el-Mısriyye isimli eserini tercüme etmiş, onun bittiği yerden sonra 1517-1522 yılları arasındaki hadiseleri İbn İyas’ın eserinden çevirerek almış, 1522’den sonra da ilaveler yaparak Nevâdirü’t-Tevârih (Tercüme-i en-Nüzhe es-Seniyye fî Zikrü’l-Hulefâ ve’l-Mülûk el-Mısriyye) ismiyle 944 (1537)’e kadar gelen bir Mısır tarihi yazmıştır. Özellikle 1522’den sonraki iki buçuk yıl oldukça teferuatlı yazılmış ve 1523 ve 1524’teki iki isyan genişçe anlatılmıştır²³⁸.

Abdülvehab bin Ahmed el-Sha’rani, XVI. yüzyılın ortalarında Lavakih el-Anvar fi es-Sada el-Ahyar, et-Tabakat es-Sugra ve Lavakih el-Anvar el-Kudsiya fi Menakıb el-Ulemâ ve’l-sufiyye isimlerini taşıyan üç eser kaleme almıştır. Bu eserler, dört halifeden kendi dönemine kadar sufi ve ulema biyografilerini ihtiva eder. Müellif, eserinde daha önceki Mısırlı tarihçilerinin tersine Osmanlıları övmüştür²³⁹.

Muhammed b. Ebi’s-Surûr el-Bekrî es-Sıddıkî, el-Minehü’r-Rahmâniyye fi’d-Devleti’l-Aliyye isimli eserinde Osman Gazi’den başlayarak Osmanlı padişahlarını anlatıp, Yavuz’dan itibaren 1028 (1619)’e kadar padişahların yanısıra Mısır’da görev yapan beylerbeyiler hakkında da bilgi vermektedir²⁴⁰. Eser, yazarın ölümünden sonra yapılan zeylerle 1065 (1655)’e kadar getirilmiştir. Müellif, bir diğer eseri Feyzu’l-Mennân bi-Zikri Devleti Âli Osmân’da ise padişah dönemlerine göre 17 bölümde (1027/1618’e kadar) Mısır valilerini anlatmaktadır. Esere 1031 (1622)’e kadar ilaveler yapılmıştır²⁴¹.

Muhammed b. Ebi’s-Surûr el-Bekrî’nin oğlu Abdullah Muhammed de, en-Nüzhetü’z-Zehiyye fî Zikri Vülâti Mısr ve’l-Kahire el-Mu’ziyye isimli eserinde Osmanlı’dan önceki Mısır tarihini özetledikten sonra Osmanlıların Mısır’ı fethi ve Hayırbey’den Halil Paşa’ya kadar olan beylerbeyleri ve yaptıklarını anlatmaktadır. Eser, 1042 (1632)’ye kadar gelir²⁴². Müellif, bu eserini özetleyip, bazı ilaveler yaparak 1053 (1643)’e kadar gelen el-Kevâkibü’s-Sâire fî Ahbâri Mısr ve’l-Kâhire²⁴³ isimli yeni bir eser meydana getirmiştir. Yavuz’un Mısır’ı fethinden itibaren Osmanlı valileri anlatılmakta ve eser Abdurrahman Paşa dönemine (1063/1653) kadar gelmektedir. Müellif, er-Ravzatü’l-Menuse fî Ahbâri Mısr el-Mahrûse isimli eserinde ise Mısır’ın 922-1054 (1516-1644) yılları arasındaki Osmanlı dönemini anlatır²⁴⁴.

Rıdvanpaşazâde Abdullah Çelebi’nin Sadrazam Kara Mustafa Paşa adına kaleme aldığı “Tarih-i Mısır”, Teşa’u-lü’l-Ezhâr fî Acâ’ibi’l-Aktâr isimli bir Arapça kitaba dayanılarak yazılmış ve 1639’da Sultan İbrahim’e sunulmuştur. Tarih-i Rıdvan Paşazâde (Tarih-i Mısır) genel bir dünya tarihidir. Dokuz kısımdan meydana gelen eserin içinde Mısır’a özel bir yer ayrılmıştır. Son kısmı Yavuz Sultan Selim’in son Memlük hükümdarı Tomanbay ile mücadelesini anlatır. Eser, Sultan İbrahim devri ortalarına kadar gelmektedir²⁴⁵.

Bağdatlı Mahmud bin Abdullah bin Muhammed, Mısır Valisi Abdurrahman Abdî Paşa’nın isteği üzerine Celâleddin Abdurrahman İbn Ebî Bekr es-Suyutî’nin Hüsnü’l-Muhâdara’sını esas alıp, kendi zamanındaki hadiseleri ilave ederek 1090 (1679) yılına kadar gelen Tarih-i Mısır isimli Türkçe bir eser kaleme almıştır. Eserde Mısır valileri de anlatılmaktadır²⁴⁶.

Mehmed bin Yusuf el-Hallâk, Tarih-i Mısr-ı Kahire isimli eserinde 923-1137 (1517-1725) yılları arasında Mısır’ın Osmanlılar zamanındaki tarihini Türkçe kaleme almıştır. İbn İyas ve İbn Zünbül gibi Arap tarihçilerinin eserlerini kullanan müellif, bazı resmi yazışmaları ve kendi müşahedelerini de eserine ilave etmiştir. Aynı eserin Arapçası da vardır²⁴⁷.

Yusuf el-Mellevânî İbni’l-Vekîl, Tuhfetü’l-Ahbâb bi-men Meleke Mısr mine’l-Mülûk ve’n-Nüvvâb isimli eserinde Tufan’dan başlayarak 1141 (1729)’e kadar Mısır’da meydana gelen hadiseleri anlatmaktadır. Eser, müellifin ölümünden sonra arkadaşı Dımaşklı Murtaza Bey tarafından tamamlanmıştır²⁴⁸.

Mısır’la ilgili en ilginç eserlerden birisi Kâtip Ali’nin yazımını 1647’de tamamladığı Sefernâme be-Canib-i Rum’dur. Müellif, kronolojik bir sıra içerisinde 1517 yılında Mısır’ın fethinden sonra Mısır birliklerinin katıldığı seferleri (Celali, İran, Girit vs) kısaca anlatmıştır. Eserde Mısırlı askerlerin, yeniçerilerden daha dindar ve ahlaklı olduklarının üzerinde durulur. Ayrıca Mısırlı askerlerin Mısır’da, Arabistan’da ve hac yolundaki kalelerde yaptıkları görevlerden bahsedilir²⁴⁹.

El-Damurdashi el-Amir Ahmed, el-Durra el-Musanna fî Ahbâr al-Kinana isimli eserinde 1688-1715 yılları arasında Mısır’da meydana gelen hadiseleri anlatır²⁵⁰. Ahmed Çelebi bin Abdülgani, Avdah el-İsharat fiman Tavalla Mısrü’l-Kahire min-el-Vüzerâ ve’l-Bashatü’l-Mulakkab bi-tarihü’yl-Ayni adlı tarihinde XVIII. yüzyıl Mısır’ını ele alır²⁵¹.

XVIII. yüzyılın başlarında Mısır beylerbeyiliğinde kâtiplik yapan Abdülkerim bin Abdurrahman 1517-1716 yılları arasında Mısır’da görev yapan beylerbeyileri ve dönemlerinde cereyan eden hadiseleri anlatan Tarih-i Mısır isimli bir tarih kaleme almıştır. Müellif, el-Hallâk’ın Tarih-i Mısır el-Kahire’si başta olmak üzere birçok Arapça tarihi eserinde kullanmıştır²⁵².

Ahmed Çelebi bin Abdulganî el-Hanefî el-Mısrî, Evzahu’l-İşârât fî-men Tevellâ Mısr el-Kahire mine’l-Vüzerâ ve’l-Başât isimli eserinde Osmanlıların Mısır’ı fethinden XVIII. yüzyılın başlarına kadar olan Mısır tarihini anlatır. Eserini kaleme alırken el-Mellevânî’nin tarihinden geniş ölçüde istifade etmiştir²⁵³.

Peçuylu İbrahim, 927-1049 (1520-1640) yılları arasındaki hadiseleri kaleme almıştır. Müellif eserinde Macar tarihlerini de kullanmıştır. Tarih-i Peçuylu’ya daha sonra iki zeyl yapılmıştır. Belgradî Mustafa Efendi zeyli 1045-1061 (1635-1651) yılları arasını, Mehmed Paşa zeyli ise 1640-1648 yılları arasını ihtiva eder²⁵⁴.

En önemli Osmanlı yazarlarından birisi olan ve XVII. yüzyıla damgasını vuran Kâtip Çelebi²⁵⁵ Fezleke’de 1000-1065 (1592-1654) tarihleri arasındaki hadiseleri anlatır. Bu eser müellifin Arapça Fezleketü’t-Tevârih’inin mufassal tercümesi ve zeyl yapılmış hâlidir. Klasik İslâm tarih yazıcılığına göre hadiseler yıllara göre anlatılmakta ve her yılın sonunda o sene içinde ölen şeyh, vezir, şair gibi kimselerin biyografileri verilmektedir. Türkçe Fezleke’nin Osmanlı döneminde yapılmış baskısı son derece eksik ve atlamalarla doludur²⁵⁶. Müellifin Arapça Fezleketü’t-Tevârih (Fezleketü Akvâli’l-Ahyâr fî İlmi’t-Tarih ve’l-Ahbâr)’i ise ağırlıklı olarak Cenâbî’nin el-Aylemü’z-Zâhir’ine dayanır. Eserde tarihin manası, bu konuda yazılmış kitaplar ve tarihçinin uyacağı şartlar verildikten sonra İslâmiyet’in doğuşundan sonraki hadiseler kronolojik olarak aktarılır. Daha sonra kuruluştan 1051 (1651)’e kadar Osmanlı tarihi anlatılır²⁵⁷.

Köklü bir ulema ailesinden gelen ve kendisi de müderrislik yapan Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin²⁵⁸, genel bir dünya tarihi olan Ravzatü’l-Ebrâr’ı yaradılıştan 1645 yılı sonlarına kadar gelir. Yazma nüshalarında hadiseler Sultan İbrahim’in tahttan indirilmesine (1648) kadar anlatılmaktadır²⁵⁹.

Müellifin yukarıda bahsettiğimiz eserine daha sonra yazdığı zeyl (Zeyl-i Ravzatü’l-Ebrâr) ise 1648-1657 yılları arasını ihtiva eder. Bu süre içerisinde yakından şahit olduğu ve çeşitli devlet adamlarından dinlediği hadiseleri ağır bir dille anlatmaktadır. Bir nevi hatırat olan eserde müellif kendisini savunmaktadır²⁶⁰.

IV. Mehmed devri hadiselerini anlatan Risâle-i Kürt Hatib’in yazarı hakkında bir malumata sahip değiliz. Eserde 1651’deki esnaf ve halk hareketlerinden bahseden ve IV. Mehmed devri alimlerinden olan müellif, haksızlığa uğradığını ve bu yüzden istediği makamlara ulaşamadığını belirtmektedir. Sesini duyurmak için bu risâleyi kaleme almıştır. Eserde Valide Sultan’a bir methiye bulunması, risâlenin ona sunulmuş olduğunu göstermektedir²⁶¹.

Hasan Vecihî’nin, Tarih-i Vecihî isimli tarihi 1047-1071 (1637-1661) yılları arasındaki hadiseleri ihtiva eder. 1071 (1661) yılında Kırım ve Lehistan’ın Kazaklarla yaptığı savaş sadece bu eserde vardır. Naima Tarihi’nin en önemli kaynaklarından birisi olmuştur. Bu eser Tarih-i Feth-i Bağdat, Tarih-i Âl-i Osmân, Tarih-i Kırım adlarıyla da zikredilir²⁶².

Mehmed Halife, Tarih-i Gılmânî isimli eserinde, 1032-1075 (1623-1664) yılları arasındaki hadiseleri, bilhassa saraya ait vakaları anlatır. Müellif tarafından iki defa yazıldığı için Tarih-i Gılmânî’nin nüshaları farklı eserler zannedilmiştir²⁶³.

IV. Murad’ın İran seferleri çeşitli eserlere konu olmuştur. Kara Çelebizâde Abdülaziz Efendi, Sadrazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın isteği ile kaleme aldığı Zafernâme (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Bağdad)’de IV. Murad’ın 1635 Revan ve 1638 Bağdat seferlerini muhtasar olarak anlatır. 21 Ramazan 1044 (10 Mart 1635)’de Revan seferi için ordunun Üsküdar’dan hareketinden itibaren anlatılmaya başlanılan hadiseler Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan sonra veziriazamın İstanbul’a dönmesiyle 11 Ramazan 1049 (5 Ocak 1640) son bulmaktadır. Bu hadiseler yedi bölüm halinde anlatılmaktadır. Sekizinci bölümde ise Veziriazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın imar faaliyetlerinden ve yaptırdığı eserlerden bahsedilmektedir²⁶⁴.

Hacı Mustafa bin Molla Rıdvan, Tarih-i Fetihnâme-i Bağdad’da Kanunî’nin Irakeyn seferinden başlayarak daha sonraki tarihlerde İran taraflarında meydana gelen hadiselerden bahsettikten sonra IV. Murad’ın Revan ve Bağdad seferlerini anlatmaktadır. Eser çok kısa olarak Sultan İbrahim döneminden bahsedilerek bitirilmektedir. Bu fetihnâme’nin en önemli yönü Bağdad seferlerine katılan Genç Osman’ın tarihî şahsiyetinden bahsedilmesidir ²⁶⁵.

XVII. yüzyılın tanınmış müelliflerinden Abdurrahman Hibrî, Tarih-i Feth-i Revan’da IV. Murad’ın 1635’deki Revan seferini, Tarih-i Feth-i Bağdat’ta²⁶⁶ 1638’deki Bağdad seferini anlatır²⁶⁷. Reisülküttâp Sarı Abdullah, tarikat ve evliya menkıbelerini anlattığı Cevheretü’l-Bidâye ve Dürretü’n-Nihâye’sinin başında kısaca Bağdad seferinden bahseder²⁶⁸. Kadızâde Ahmed’in de Bağdad’ın fethini anlatan bir eseri vardır²⁶⁹. Nuri Ziyaeddin İbrahim, Bağdad’ın fethini ayrıntılı olarak anlattığı eserini IV. Murad’ın ölümüyle bitirir²⁷⁰. Ayrıca IV. Murad’ın Revan ve Bağdad seferlerinde gidilen güzergâhlarla ilgili yazılmış olan çeşitli menzilnâmeler de mevcuttur²⁷¹.

El-Mehâsini adıyla şöhret bulmuş olan Yahyâ bin Ebu es-Safâ b. Ahmed XVII. yüzyılda Suriye’de yaşamış ve Şam’da el-Gazâliyye Medresesi’nde uzun yıllar müderrislik yapmış olan bir müelliftir. 1048 (1638)’de ahbabı Defterdâr Murad Efendi’yi ziyaret için Trabluşşam’a gitmiş, bir müddet bu şehirde kaldıktan sonra bu vilayete bağlı şehir ve kasabaları gezmiştir. 19 Receb 1048 (26 Kasım 1638)’de ayrıldığı Şam’a 12 Zilkade 1048 (17 Mart 1639)’de geri dönmüştür. Eserde Trabluşşam’da Türkmen asıllı Sünni Seyfoğulları idaresinin Şahin Paşa (1637-1644) tarafından ortadan kaldırılmasından sonra kurulan Osmanlı düzeni ile ilgili bilgi verilmektedir. Ayrıca mahkemelerde yapılan haksızlıklar anlatılmış, Trabluşşam’daki camilerde bulunan görevliler ve bunların davranışları belirtilmiştir. Seyfoğulları ile Maanoğullarının çatışmaları sonucunda harap olan köyler ve şehirlerden bahsedilmektedir. Yazar, Şahin Paşa’yı ve yollarda yerleşen bedevileri Trabluşşşam’ın harap olmasının sebebi olarak gösterir. Müelif yaşadığı olayları ve görüştüğü alim ve şeyhlerin biyografilerini manzum olarak edebî bir üslûpla anlatmaktadır²⁷².

Oldukça fazla eser vermiş olan ve 1069 (1659)’da vefat eden Abdurrahman Hibri, Defter-i Ahbâr isimli 6 defterden oluşan eserinde Osman Gazi ile Sultan İbrahim arasındaki padişahları, sadrazamları, şeyhülislâmları, İstanbul, Mısır ve Halep kadılarını anlatır²⁷³. 1046 (1636)’da yazdığı Enîsü’l-Müsâmirîn’i ise Edirne’nin tarihini, topografyasını ve burada yetişen önemli şahsiyetleri ihtiva eder²⁷⁴.

Müellifi tam olarak tespit edilemeyen İsâ-zâde Tarihi, Muharrem 1065-Muharrem 1104 (Kasım 1654-Ekim 1693) tarihleri arasındaki hadiseleri anlatır²⁷⁵. Nişancı Abdurrahman Abdi Paşa, Vekayinâme isimli eserinde IV. Mehmed dönemini oldukça teferruatlı olarak anlatır. Eserde 1648-1682 yılları arası hadiseler gün gün verilmiştir²⁷⁶.

XVII. yüzyılın ve bütün Osmanlı döneminin en önemli müellifelerinden birisi Evliya Çelebi’dir. Dünya tarihinde eşine rastlanmayacak ölçüde önemli bir seyahatname yazan Evliya Çelebi’nin eseri Osmanlı İmparatorluğu için her konuda aydınlatıcı bir eserdir. Evliya Çelebi, Kandiye’nin fethine, Özi seferine ve Saint Gotthard Muharebesi’ne bizzat katıldığı için bu konularda önemli bilgiler de vermektedir²⁷⁷.

Hezârfen Hüseyin’in Tenkihü’t-Tevârihi’l-Mülûk’u muhtasar bir genel tarihtir. Eski Yunan, Roma ve Bizans’tan da bahseder. Amerika’nın keşfi hakkında bilgi verir. Eserde kısaca Osmanlıların ilk dönemlerinden de bahsedilir²⁷⁸. Müneccimbaşı Ahmed bin Lütfullah, Camiü’d-Düvel, Sahaifü’l-Ahbâr ve Müneccimbaşı Tarihi isimleriyle tanınan eserinde, Arapça olarak yaradılıştan 1083 (1672-1673) yılına kadar geçen hadiseleri anlatır. Bazı nüshalarında muhtemelen müstensihlerin yaptıkları ilavelerle hadiseler 1687’ye kadar getirilmiştir. Birçok devletin tarihinin anlatıldığı oldukça geniş kapsamlı bir tarihtir. Yazıldıktan kısa bir süre sonra, Lâle Devri’nde, Türkçe’ye bir heyet tarafından çevrilmiştir²⁷⁹.

Nerede ve ne zaman yaşadığı ve gerçek adının ne olduğu konusunda bir bilgi sahibi olmadığımız Nihadî, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan 1097 (1685) yılına kadar olan hadiseleri anlatan Tarih-i Nihâdî isimli bir eser yazmıştır²⁸⁰.

Müellifi tespit edilememiş Mecmua-i Menâkıb-ı Vüzerâ’da Lala Mehmed, Helvacı Ali, Güzelce Ali ve Kara Murad Paşaların menkıbeleri anlatılır²⁸¹. Bir diğer menakıbnâme ise yine müellifi belli olmayan Tarih-i Karakaş Mehmed Paşa Vali-i Budun isimli eserdir. Budin Valisi Karakaş Mehmed Paşa’nın menkıbeleri eserin konusunu teşkil eder²⁸².

XVII. yüzyıl Osmanlı tarihinin en çok üzerinde durulan konularından birisi Girit seferidir. Pîrî Paşazâde Hüseyin Târih-i Fethi Hanya isimli eserinde Kaptan-ı Derya Yusuf Paşa’nın 1640 yılındaki Hanya’yı fethini anlatmaktadır. Bu seferde bizzat bulunan müellif Hanya’nın fethini teferruatlı olarak gün gün vermektedir. Kâtip Çelebi Fezleke’sinde Girit seferini anlatırken bu eseri kullanmıştır²⁸³. Sipahizâde Ahmed’in Fetihnâmesi’nde ise 1055-1068 (1645-1658) yılları arasındaki Girit hadiseleri anlatılır²⁸⁴.

Köprülü Fazıl Ahmed Paşa zamanında Osmanlı askeri başarıları sonucunda Uyvar ile Kandiye’nin fethi ve paşanın hayatı çeşitli eserlere konu olmuştur. Fazıl Ahmed Paşa’nın mühürdarlığı hizmetinde olan Hasan Ağa, paşanın Erzurum beylerbeyliğinden başlayarak Kandiye’nin fethine kadar şahit olduğu, 1069-1080 (1658-1669) yılları arasındaki hadiseleri kaleme almış ve sonra bunu münşiyâne bir üslupla yazması için Erzurumlu Osman Dede’ye vermiştir. Osman Dede de, bunu temize çekerek Cevâhirü’t-Tevârih adlı eseri vücuda getirmiştir. Osman Dede bu eserde çok az değişiklikler yaparak eseri temize çekmiştir. Bu yüzden eser ona mal edilmekteyse de yapılan incelemeler Cevâhirü’t-Tevârih’in Mühürdâr Hasan Ağa’ya ait olduğunu ortaya çıkarmıştır. Beş bölüm ve bir sonuçtan oluşan eserin son üç bölümü Kandiye seferi hazırlıkları, muhasarası ve fethini konu almaktadır ²⁸⁵.

Erzurumlu Osman Dede, Târih-i Fazıl Ahmed Paşa isimli eserinde Fazıl Ahmed Paşa’nın Erzurum ve Şam beylerbeylikleri ve sadrazam tayin edildikten sonra çıktığı Uyvar seferinden bahsettikten sonra geniş bir şekilde Kandiye’nin fethini sade bir dille anlatır. Cevâhirü’t-Tevârih’le büyük benzerlikler gösteren bu eserin kendisine has orijinal bilgilere sahip olup olmadığı meselesi çözülememiş bir konudur. İki eserin tam bir karşılaştırmasının yapılması gereklidir²⁸⁶.

1663’teki Uyvar’ın fethi ile ilgili önemli eserlerden birisi Divân-ı hümâyûn kâtiplerinden Mustafa Zühdi’nin Ravzatü’l-Gaza (Tarih-i Uyvar) isimli tarihidir²⁸⁷. Ömer Taib Efendi de Fethiye-i Uyvar ve Novigrad’da Uyvar’ın, ardından da Novigrad ve Leve kalelerinin fethini anlatmaktadır. Eser, ordunun Belgrad’a dönüşüyle sona ermektedir²⁸⁸. Bir diğer tarih ise Divân-ı hümâyûn kâtiplerinden Mehmed Necati’nin Uyvar, Novigrad ve diğer kalelerin fethini anlattığı Ez-Menâkıbât-ı Gazâ ve Cihâd (Tarih-i Sultan Mehmed Han (bin) İbrahim Han)’dır. Eser Avusturya elçisinin 19 Muharrem 1076 (1 Ağustos 1665)’de Edirne’ye gelişi ile sona ermektedir²⁸⁹.

Kandiye’nin fethini anlatan Târih-i Fazıl Ahmed Paşa ve Feth-i Kandiye²⁹⁰, Hikâyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye²⁹¹ ve Târih-i Muteber²⁹² isimli üç eser aynı tarihin tertipten doğan bazı farklılıklarla birbirlerinin değişik nüshalarıdır²⁹³.

Müellifleri bilinmeyen Esâmi-i Kal’ahâ-yı Meftûha bi-yed-i Sadri’l-Vüzerâ Fazıl Ahmed Paşa fî Diyâr-ı Rumili²⁹⁴ ve Risâle fî Mehmedeti’s-Sultan Muhammed Han ve fî Menkıbeti’l-Veziri’l-Fazıl Ahmed Paşa²⁹⁵ isimli iki risâlede de konu yine Fazıl Ahmed Paşa’dır.

Behçeti Seyyid İbrahim tarafından XVIII. yüzyılda kaleme alınan Silsiletü’l-Âsafiyye fî Devleti’l-Hakaniyyeti’l- Osmaniye (Tarih-i Sülâle-i Köprülü), Köprülü sülalesinden gelmiş devlet adamlarını anlatmaktadır²⁹⁶.

Veziriazamların büyük seferlerinin yanı sıra sınırlardaki valilerin daha küçük seferleri de bazı tarih kitaplarına konu olmuştur. Edirneli Güftî Ali’nin manzum Zafernâmesi 1070 (1660)’de Köse Ali Paşa’nın Varat’ı fethini anlatır. 648 beyitlik bir mesnevidir²⁹⁷. Nâmî mahlaslı bir şair ise Kars’ta bulunduğu sırada yapılan seferi, Yusuf Paşa’nın teşvikiyle kaleme almış ve 1660’da bitirdiği Fetihnâme der Hakk-ı Gürcistan isimli eserini IV. Mehmed’e sunmuştur²⁹⁸.

Hacı Ali Efendi bizzat katıldığı 1672’deki Kamaniçe seferi ile ilgili bir sefer ruznâmçesi olarak hazırladığı Fetihnâme-i Kamaniçe isimli eserinde, olayları günlük olarak vermekte, menziller arasındaki mesafeleri, gün, ay ve saat olarak belirtmektedir.²⁹⁹ En önemli Osmanlı şairlerinden Yusuf Nâbî, Fetihnâme-i Kamaniçe isimli eserinde ağdalı bir dille, Farsça şiir ve terkiplerle bizzat katıldığı 1672’deki Kamaniçe’nin fethini anlatmaktadır. Fetihnâme’de menziller kısmen verilmiştir. Tarih-i Vekayi-i Kamaniçe, Fetihnâme, Gazanâme, Kamaniçe Fetihnâmesi, Tarih-i Kamaniçe, Tarih-i Kal’a-i Kamaniçe isimleriyle de zikredilen eser, yazarından dolayı şöhret bulmuştur. Çeşitli kütüphanelerde bir çok nüshasına rastlanılır³⁰⁰.

Kara Mustafa Paşa’nın Çehrin seferi çeşitli eserlere konu olmuştur. Behçetî, Mirâcü’z-Zafer’de IV. Mehmed’in tahta geçmesinden başlayarak Sadrazam Kara Mustafa Paşa’nın Çehrin seferi (1678) dönüşüne kadar olan hadiseleri anlatır³⁰¹.

Semendire Alaybeyi Öziçeli Vuslatî Ali Bey, Gazânâme-i Çehrin isimli manzum eserinde 3102 beyitte Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın 1678 yılında gerçekleştirdiği ve Çehrin kalesinin fethiyle sonuçlanan seferi anlatır³⁰². Selim Giray’ın kâtibi Abdülkerim’in Ahvâl-i Sefer-i Çehrin isimli eseri de 1089 (1678)’da Kara Mustafa Paşa tarafından Ukrayna’daki Çehrin Kalesi’nin alınmasını tasvir eder³⁰³. Yine müellifi belli olmayan bir Gazavatnâme de aynı konu üzerinedir³⁰⁴.

İkinci Viyana kuşatması ve sonrasında 16 yıl süren savaşlar hakkında da bir çok tarihe rastlanılır. Yazarının kimliği tam olarak belli olmayan bir vekayinâmede Viyana kuşatması gün gün anlatılır. Kitapda geçen ifadelerden müellifin sefer esnasında teşrifatçı olduğu anlaşılmaktadır. Kreutel Defter-i Teşrifât’ın yazarı olan Mehmed bin Ahmed’in babası olan ve bu tarihlerde teşrifatçılık görevinde bulunan Ahmed Ağa’yı eserin müellifi olarak kabul etmiştir. Ancak 20 yıla yakın bir süre görev yaptığı söylenilen Ahmed Ağa’nın tam olarak hangi tarihlerde görev yaptığı belli olmadığı için bu yakıştırma uygun değildir. Vekayinâme’de 10 Temmuz-14 Eylül 1683 tarihleri arasındaki hadiseler, Viyana yenilgisinin sebepleri ile ilgili gözlemler ve Merzifonlu’nun idamı anlatılmaktadır³⁰⁵.

Kreutel kısa bir risâle olan ve müellifi belli olmayan Tarih-i Sefer-i Beç’in Teşrifatî Ahmed Ağa’nın eserine dayanılarak hazırlandığını, ayrıntılar bakımından Defterdar Mehmed Paşa ile Raşid’in eserlerinden üstün olduğunu belirtir³⁰⁶.

Hasb-i hâl-i Maktul Sadrü’l-Vüzerâ Kara Mustafa Paşa³⁰⁷ ve Şerh-i Kaside-i Ahvâl-i Veziriazam Mustafa Paşa³⁰⁸ isimli eserler de Viyana’yı kuşatan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ile ilgilidir.

II. Mustafa’nın Avusturya seferleri hakkında çeşitli eserler yazılmıştır. Muhtemelen çeşitli maliye memurluklarında bulunmuş olan ve 1111 (1699)’de vefat eden Sırrı Mustafa Efendi tarafından kaleme alınan Feth-i Lipova ve Muhârebe-i Lugoş (Tarih-i Sultan Mustafa) isimli eser Sakız’ın geri alınması ile başlamaktadır. Daha sonra geniş olarak II. Mustafa’nın 1695’teki birinci Avusturya seferi anlatılmaktadır. II. Mustafa’nın sefere çıkma arzusu, yapılan meşveret meclisi, tayinler, ordunun hareketi, menziller ve seferin sonunda Lipova ve Lugoş kaleleri ile diğer bazı yerlerin fethi anlatılmaktadır³⁰⁹. II. Mustafa’nın Avusturya seferlerini anlatan bir diğer eser Hasan Ağazâde Hacı Abdullah Efendi’nin Risâle isimli tarihidir. Bu eserde II. Mustafa’nın ikinci Avusturya seferi anlatılır. Risâle, İstanbul’dan hareket eden ordunun Belgrad’a bir konak mesafedeki Çeşmebaşı’na 2 Muharrem 1108 (1 Ağustos 1696)’de varmasından, 4 Rebiülevvel 1108 (1 Ekim 1696)’de Belgrad’dan Edirne’ye avdetine kadar Avusturya seferinde olan hadiseleri ihtiva etmektedir. Hacı Abdullah Ağa’nın eseri Silahdar’ın Nusretnâme’sinden muhtasar, Defterdar Mehmed Paşa’nın Zübde-i Vekayiât’ından ise bazı hadiselerde daha mufassal malumat vermektedir³¹⁰. Sır kâtibi Mustafa Nedim, II. Mustafa’nın Avusturya seferlerini manzum olarak Zafernâme’sinde anlatır³¹¹.

Mühürdar Ali, yani Tımışvarlı Ali bin Mehmed, Tarih-i Vak‘anâme-i Ca’fer Paşa isimli eserinde 1688’de Cafer Paşa’nın Tımışvar beylerbeyliğine getirilişinden 1697’de Zenta’da şehid oluşuna kadar geçen zamandaki hadiseleri ve paşanın kahramanlıklarını anlatmaktadır. Zaman zaman daha önceki ve sonraki tarihlere ait vakalar da zikredilmiştir. Müellif, eserini 1722’de İstanbul’da bulunduğu sırada bitirmiştir. Eserde muhasara altındaki Tımışvar’da çekilen sıkıntılar, yükselen fiyatlar, hudut boylarının durumu ve kaleler arasındaki münasebetler hakkında geniş bilgi bulunmaktadır³¹².

1687’de birliği ile Lipova Kalesi’ne askerlerin maaşını götürürken Avusturyalılara esir düşen Tımışvarlı Osman Ağa hayatının 12 yıl süren esirlik kısmını (1688-1700) bir hatırat olarak kaleme almıştır. Osmanlı tarihinin en ilginç kitaplarından birisidir³¹³.

Osekli Şeyhî İbrahim Efendi eserini Alaşehirli Veysi’nin Habnâmesi’ne nazire olarak kaleme almıştır. Müellif, Viyana bozgunu ile içine girilen buhran döneminin bilinmedik yeni bir hadise olmadığını, geçmişteki durumları göz önüne alarak bu felaketlerden ibret alınmasını, ancak yılmamak gerektiğini işler. Veysî’nin 1026 (1617)’ya kadar getirdiği dünya tarihinde ibret alınması gereken hadiseleri, bu tarihten alarak 1097 (1686) yılına kadar getirir. İbrahim Efendi eserde, hâmisi Çiftelerli Osman Paşazâde Ahmed Paşa’nın menkıbelerini de ele alır. Tarihçe’nin en önemli kısımları 1686’ya kadar müellifin şahit olduğu Macar serhaddindeki Osmanlı komutanlarının faaliyetleridir³¹⁴.

Viyana bozgun yıllarında 1688’de sulh görüşmeleri yapmak üzere Viyana’ya elçi olarak gönderilen Zülfikâr Paşa, burada 4 yıl kalmıştı. Elçiliği müddetince yaptığı görüşmeler ile gidiş ve dönüş yolculuğunu anlatan bir mükâleme takriri kaleme almıştır³¹⁵. Osmanlı İmparatorluğu’nu Karlofça Antlaşması’nda temsil eden Rami Mehmed Paşa bu görüşmelerde neler konuşulduğunu zapt etmiştir. Sulhnâme, Vekayi-i Müseleha isimleriyle bir çok nüshasına rastlanılır³¹⁶.

Viyana bozgun yılları ve sonrasındaki karışık dönemde imparatorluğun muhtelif bölgelerinde hakimiyetin yeniden kurulması üzerine çeşitli tarihler kaleme alınmıştır. Nazmizâde Murtaza tarafından yazılan Tarih-i Seferü’l-Basra, Bağdat valisi Mustafa Paşa’nın 1111 (1699) Basra’da Osmanlı hakimiyetini tekrar kurmasını anlatır³¹⁷. Yine aynı müellifin bu eserin devamı niteliğindeki İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyab isimli tarihçesi ise 1113 (1701)’de Mustafa Paşa’nın Ziyab nehri bölgesi üzerine olan seferi ve buraları denetim altına alması üzerinedir³¹⁸.

Mustafa Sâkıb Efendi, Maraş Beylerbeyisi Hacı Mustafa Paşa’nın yanında kâtip iken gördüklerini kaleme almıştır. Kenzü’l-Vekayi isimli eserinde 1118 (1706)’e kadar Maraş ve civarında yaşayan Dulkadirli Türkmenlerinden Tâcirlü (Tecirlü) ve diğer bazı aşiretlerin hareketleri ve tediplerini anlatır³¹⁹.

XVIII. yüzyılın önemli alim ve şairlerinden olan Müminzâde Ahmed Hasib³²⁰, Edirne Vak‘ası ile ilgili Ravzatü’l-Küberâ isimli bir tarih yazmıştır. Eserinde bu hadiseye adı karışan Rami Mehmed Paşa, Kavanoz Ahmed Paşa, Nişancı Ahmed Paşa ve Firarî Hasan Paşa’dan bahseder³²¹. Silkü’l-Leâlî-i Âl-i Osmân isimli manzum eseri Süleyman Şah’tan Fatih devrinin sonuna kadar gelen 18 binden fazla beyiti ihtiva eden bir Osmanlı tarihidir. Eserde bazı ilim ve irfan erbabının biyografileri de anlatılmıştır.³²².

XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı tarihçiliğinin en önemli eserlerinden bir kısmı kaleme alınmıştır. Abdullah bin İbrahim (el-Üsküdârî)’in 4 ciltlik Vakıat-ı Ruzmerre’si 1099-1104 (1688-1693) yılları arasındaki hadiseleri anlatır. Osmanlı tarihleri içerisinde ihtiva ettiği hadiseleri en teferruatlı olarak anlatan eserdir. Bir yılı 300 varaktan fazla tutan bir cildde anlatmaktadır. Kendisi mevkufat kalemi halifesi olduğundan merkez bürokrasisinin işleyişi hakkında, özellikle maliye kalemleri ile ilgili önemli bilgiler verir³²³.

Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, son derece teferruatlı bir biçimde Kâtip Çelebi’nin Fezleke’sine zeyl olarak hazırladığı Silahdar Tarihi isimli eserinde 1065-1106 (1654-1694) yılları arasındaki hadiseleri anlatır³²⁴. Silahdar Tarihi’nin ikinci kısmı olan Nusretnâme ise 1106-1133 (1695-1721) yılları arasını ihtiva eder³²⁵.

Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât’ta 1066-1116 (1656-1704) yılları arasındaki hadiseleri anlatır. Raşid Tarihi’nin önemli kaynaklarındandır³²⁶. Uşşâkîzâde İbrahim bin Abdülbaki uzun süre farkına varılmayan tarihinde 1106-1124 (1694-1712) yılları arasındaki hadiseleri anlatır³²⁷. Yazarı belli olmayan ve Anonim Osmanlı Tarihi diye adlandırılan tarih ise 1099-1116 (1688-1704) yılları arasındaki hadiseleri ihtiva eder³²⁸.

KIRIM HANLARI’NIN TARİHİ

Özellikle Viyana bozgunundan sonra ön plana çıkan Kırım Hanlığı ve hanlarının faaliyetleri hakkında XVI. yüzyıldan başlayarak çeşitli eserler yazılmıştır. Kırım Hanı Sahib Giray’ın kızının isteği üzerine Remmal Hoca tarafından kaleme alınan Tarih-i Sahib Giray (Tevârih-i Remmal Hoca Vukuat-ı Sahib Giray Han), bu hanın hüküm sürdüğü 938-958 (1532-1551) yılları arasındaki hadiseleri anlatır³²⁹.

XVII. yüzyılın ortalarında vefat eden Rıdvanpaşazâde Abdullah Çelebi, Kaptan-ı derya Hüseyin Paşa’ya ithaf ettiği Tevârih-i Deşt-i Kıpçak (Tarih-i Hanân-ı Tatar ve Deşt-i Kıpçak)’da 1047 (1637-1638) yılına kadar Kırım hanlarının tarihini anlatır. Teferruatlı değildir. Ancak bazı konularda bizzat müellifin gördüğü olayları anlattığı için önemlidir³³⁰. Hacı Mehmed Senai’nin eserinde ise 1644-1650 yılları arasında han olan İslam Giray ele alınmıştır³³¹. Sâbit, manzum olarak kaleme aldığı Zafer-nâme’sinde Kırım Hanı Selim Giray’ın 1100 (1689) yılındaki savaşlarını anlatır³³².

Mehmed Giray ise 1094-1115 (1682-1703) yılları arasındaki hadiseleri kaleme almıştır. Tarih-i Mehmed Giray’da Kırım hanları üzerinde durulmaktadır. 1115 Receb’inde (Kasım 1703)’te eser sona erer. Mehmed Giray, tarihinde Merzifonlu’yu suçlamakta ve onun Kırım hanını suçlayıcı davranışla­rından dolayı Murad Giray’ın Viyana’ya yardıma gelen Hristiyan ordusuna karşı kayıtsız kaldığını belirtmektedir³³³.

Seyyid Mehmed Rıza’nın es-Seb’u’s-Seyyâr fî Ahbâri Müluki’t-Tatar’ında 871 (1466)’de Mengli Giray’dan başlanarak 1150 (1737)’de II. Mengli Giray’a kadar Kırım hanları anlatılmaktadır³³⁴. Kefeli İbrahim Efendi’nin 1736’da yazdığı Tevârih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir isimli eseri³³⁵ ve Hacı Abdulgaffâr Kırımî’nin 1744’te bitirdiği Umdetü’t-Tevârih (Umdetü’l-Ahbâr)’de Kırım Hanlığı tarihi ele alınmıştır. Abdulgaffâr Kırımî’nin eserinde önce genel bir İslâm tarihi verilip, daha sonra ağırlıklı olarak Altınordu Devleti ve Kırım Hanlığı anlatılmaktadır. En ilginç yönlerinden birisi 12 Hayvanlı Türk Takvimi hakkında bilgi verilmesidir³³⁶.

Kırım hanlarının tarihini anlatan bir diğer eser ise Halim Giray tarafından yazılan Gülbün-i Hânân’dır. Halim Giray 1811’de İstanbul’da bitirdiği eserinde hanlığın kurucusu Hacı Giray’dan itibaren her hanın dönemini ayrı ayrı anlatır. Babası Şehbaz Giray ve Baht Giray ile eseri bitirir. Daha önce Kırım hanları üzerine yazılmış eserleri kullanan müellif, bunlara bazı ilavelerde de bulunmuştur³³⁷.

Karlofça’dan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun toparlanarak Mora’yı fethetmesi ve Prut zaferi çeşitli eserlere konu olmuştur. 1711’deki Prut seferine sipahi zabiti olarak katılan Hüseyin Ağa, sefer ile ilgili hatıralarını Mir’âtü’z-Zafer adı ile kaleme almıştır. Müellif, sefer sırasında gördüklerini anlatıp, bu askerî harekâta katılmış olan kişiler hakkında bilgi verir. Serdar Baltacı Mehmed Paşa ve Sipahiler Ağası Hüseyin Ağa ile diğer komutanları metheder³³⁸. Prut seferine yeniçeri kâtibi olarak katılan Hasan Kürdî, Tarih-i Moskov Sene 1122 isimli eserinde 1711’de cereyan eden bu seferde gördüklerini anlatmaktadır³³⁹.

Vahîd Mahtûmî, manzum ve mensur olarak kaleme aldığı Mora Fetihnâmesi’nde 1127 (1715) yılında Mora’nın Venediklilerden geri alınışını anlatmaktadır. Eser, Mehmed Raşid ve Nadirî’nin Mora fetihnâmelerine göre daha teferruatlıdır. Şehid Ali Paşa’nın Gördüs, Anabolu, Modon, Koron ve Anavarin kalelerini zabtı anlatılmış, ayrıca III. Ahmed’in yanında Serez ve Kavala’ya kadar yaptığı seyahati günü gününe kaydetmiştir³⁴⁰. Müellif, bu seferdeki menzilleri ise Risâle-i Beyân-ı Menâzîl-i Despot isimli eserinde anlatır³⁴¹.

Kimliği hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız Nadirî mahlaslı yazar da 1127 (1715) yılında Mora’nın yeniden fethini anlatan bir Mora Fetihnâmesi kaleme almıştır³⁴². Edirneli İsmail Paşazâde Mehmed Faris Paşa, Ravza-i Ali isimli eserinde Sadrazam Şehid (Silahdar) Ali Paşa’nın 1715 yılında Venediklilerden Mora’yı istirdadını ve Girit’teki faaliyetlerini manzum ve mensur olarak anlatır. Eserde birçok kale ve mevkinin fethi için düşülmüş tarihler de yer almaktadır³⁴³. Vekayinüvis Mehmed Raşid’in de bu seferi anlatan Fetihnâme-i Cezire-i Mora isimli küçük bir risâlesi vardır³⁴⁴.

Seyyid Hüseyn Vehbi, Risâle-i Sulhiyye’de 1130 (1717)’de Avusturya ile yapılan savaşlar ve sonunda imzalanan Pasarofça Antlaşması’ndan bahseder³⁴⁵.

Nazmizâde Murtaza Efendi’nin Gülşen-i Hulefâ isimli eseri 127 (729) yılında Bağdad’ın kuruluşundan başlayarak³⁴⁶ 1130 (1717) yılına kadarki tarihi üzerinedir. Osmanlı dönemindeki Bağdad valilerini dönemlerinde olan hadiselere göre sırayla anlatır. Kerküklü Resül Havi, Nazmizâde’nin bu eserine 1132-1237 (1720-1825) yılları arasındaki Bağdad valilerini anlattığı Devhatü’l-Vüzerâ isimli bir zeyl yapmıştır. Bir diğer zeyl ise 1163-1246 (1750-1830) yılları arasında Bağdad’ın Osmanlı valilerini anlatan Sâbit (Süleyman bin Hacı Talib)’in eseridir.

Osmanlı tarihinin en önemli hadiselerinden birisi olan Patrona İsyanı çeşitli eserlere konu olmuştur. Kim olduğu tam olarak tespit edilemeyen, Abdi, Abdi Tarihi (Tarih-i Sultan Mahmud Han ibn Sultan Mustafa Han) isimli eserinde Lâle Devri’ni sona erdiren Patrona İsyanı’nı ihtilalin öncesindeki gelişen olaylardan alıp, isyancıların cezalandırılmasına kadar anlatmaktadır. Ayrıca 1142 (1729-1730) hadiselerini anlatırken İran savaşlarına da değinmektedir. Bu isyan sırasında İstanbul’da bulunduğu anlaşılan müellif, 1141 (1728-1729) yılından itibaren İstanbul’da ve Diyarbakır’da meydana gelen şiddetli yağmur, gökyüzü hadiseleri ve güneş tutulması olayı ile eserine başlayıp İran’la yapılan savaşlardan ve Osmanlı kuvvetlerinin Nadir Şah karşısındaki mağlubiyetlerinden bahsetmektedir. İran hadiselerinden sonra İstanbul’un durumundan bahsedilip isyanın çıkışı, gelişmesi, I. Mahmud’un tahta çıkışı ve en sonunda isyanın elebaşlarının sarayda öldürülmesi anlatılmaktadır. Müellif bizzat hadiselerin içerisinde yaşamış bir devlet görevlisi olduğu için Patrona isyanı hakkında önemli bir kaynaktır³⁴⁷.

Muhtemelen Patrona İsyanı sırasında sarayda çalışan bir görevli olan Destârî Salih gördüklerini kaleme almış, ancak müsvedde halinde kalan bu eser padişahın sır kâtibi Selâhî Efendi tarafından dağınık haldeki müsveddeler toplanarak kendi üslûbuyla temize çekilmiştir. Eserin ilk hali mevcut değildir. Destârî Salih Tarihi (Vaka-i İbretnümâ/Tarih-i Sefer-i İran) Patrona isyanı hakkında, bilhassa isyanın saraydan nasıl göründüğü, sarayda neler olduğu ve III. Ahmed’in hadiseler karşısındaki durumu hakkında diğer kaynaklarda bulunmayan bilgileri ihtiva etmektedir³⁴⁸. Patrona isyanına dair müstakil olarak yazılmış Vakıâ-i Takrîri Bin Yüz Kırk Üç de Tahrir Olunmuşdur başlığını taşıyan bir eser daha varsa da muhtevası hakkında bilgi sahibi değiliz³⁴⁹. Yine Şam maliyesinde ruznâmçeci olarak çalışan Mehmed Hulusi, Patrona isyanı ile ilgili bir eser yazmıştır. Ancak bugün yeri bilinmediği için bu eserin de muhtevası hakkında bir malumatımız yoktur³⁵⁰.

1736-1739 savaşları, 1739 yılında Belgrad’ın Hacı İvaz Paşa tarafından yeniden fethi ve yapılan Belgrad Antlaşması üzerine bir çok eser yazılmıştır. Ancak eserlerin çoğunluğu Avusturya cephesi ile ilgilidir. Bu sefer üzerine kaleme alınan ve müellifi belli olmayan Mukadimetü’s-Sefer’de savaş hazırlıklarından kısaca bahsedilir³⁵¹. Koca Ragıb Paşa’nın Fethiyye-i Belgrad’ı³⁵² ve Münif Mustafa’nın Zafernâme-i Münif (Fetihnâme-i Belgrad) isimli eserinde Belgrad’ın fethi tasvir edilmektedir³⁵³. Yine Musaffa Mehmed de Belgrad ve Adakale Seferi ve Zaferi (Sultan Birinci Mahmud Devri Vekayinamesi)’nde bu hadiseyi anlatır³⁵⁴.

Vekayinüvis Mehmed Subhî de 1736-1739 harbi ile bunun sonunda yapılan Belgrad muahedesini anlatan Tarih-i Belgrad (Müzâkerât-ı Sulhiye Tarihçesi) adlı bir eser yazmıştır³⁵⁵. Bir diğer vekayinüvis Süleyman İzzî de Belgrad’ın ikinci fethine ait müşahedelerini 5 varaklık bir makale olarak, istinsah ettiği Karaçelebizâde’nin Süleymannâme’sinin sonuna ilave etmiştir³⁵⁶.

Kadı Ömer Efendi, Ahvâl-i Gazavât-ı Bosna’da Hekimoğlu Ali Paşa’nın Bosna valisi iken 1148-1152 (1736-1739) yılları arasında Avusturyalılarla yaptığı savaşları anlatır³⁵⁷. Akhisarlı Hacı Nesimoğlu Ahmed bin Hasan da 1148-1149 (1735-1737) yıllarındaki Bosna savaşlarını anlatan bir tarihçe yazmıştır³⁵⁸.

Sadrazam Hekimoğlu Ali Paşa’nın oğlu İsmail Ziyâî babasının faaliyetlerini ve gazalarını Metâlî ül-Aliyye (Tarih-i Hekimoğlu Ali Paşa) isimli eserinde anlatmaktadır³⁵⁹. Müminzâde Ahmed Hasib’in Mecmû’a-i Tevârih isimli eseri ise 21 Nisan 1742 tarihinde Hekimoğlu Ali Paşa’nın sadarete gelmesi ile ilgili düşürülen tarihlerden, söylenen gazel, kaside vs gibi çeşitli şiir ve yazılardan oluşan bir eserdir. Ancak bir derleme olan bu eser karıştırılarak yanlışlıkla Hekimoğlu Ali Paşa Tarihi, Gazavâtnâme-i Ali Paşa isimleriyle anılmış ve Hekimoğlu Ali Paşa’nın gazalarını ihtiva eden bir manzume olduğu söylenmiştir³⁶⁰.

Talatî mahlaslı bir asker 1736-1737 yıllarında donanma ile katıldığı seferi anlatan bir tarih yazmıştır. Eserde Ruslarla Azak’ta yapılan muharebe ve Kırım cephesi anlatılmaktadır. Kitabın sonunda bulunan 4 renkli resimde de savaşa katılan gemiler ve savaştan çeşitli sahneler bulunmaktadır³⁶¹.

Ebû Sehl Nu’mân Efendi, Tedbîrât-ı Pesendîde isimli eserinde, 1737’de Kırım’daki durumu, Belgrat Antlaşması’ndan sonraki sınır tahdid müzakerelerini ve 1747’deki İran elçilik heyetinin seyahatini anlatır³⁶².

İbrahim Naimeddin’in Hadikatü’ş-Şühedâ-i Serhad’di 1092-1152 (1681-1744) tarihleri arasındaki Tımışvar ve Belgrad’da meydana gelen savaş ve diğer hadiseleri ihtiva eder. Müellif Raşid Tarihi’ni esas almakla birlikte özellikle Tımışvar hakkında bir çok ilavelerde bulunmuştur. Eserde ayrıca Hacı Hüseyin Paşa’nın Musul’u İranlılardan geri alması da anlatılır³⁶³.

Silâhşör Kemânî Mustafa Ağa, Revan Fetihnâmesi’nde 1724 yılında Arifî Ahmed Paşa’nın Revan’ı fethini anlatır³⁶⁴. Yine müellifi belli olmayan Vekayi-i Tiflis Hacı Recep Paşa’nın 1137 (1724) yılında İranlılarla yaptığı savaşlar için yazılmıştır³⁶⁵.

Kerküklü Abdürrezzak Nevres, Tebriziyye-i Hekimoğlu Ali Paşa (Tarihçe-i Nevres)’da 1143 (1730) yılında İranlılarla yapılan savaşı, Hekimoğlu Ali Paşa’nın Revan Kalesi’ni kuşatan Şah Tahmasb’ı mağlup etmesi ve Tebriz’i ele geçirmesini anlatır³⁶⁶. Serasker Topal Osman Paşa’nın 1146 (1733)’daki İran seferi ve Bağdad’ın kuşatmadan kurtarılması Gazavât-ı Cüyuş-ı Osmâniye isimli eserde anlatılır. Bu tarih bir Hristiyan tarafından kaleme alınmıştır³⁶⁷. Osmanlı tarihinin en meşhur ve muktedir devlet adamlarından olan Râgıb Paşa’nın Tahkik ve Tevfik’i Nadir Şah zamanında İran’la yapılan görüşmeler ve mezhep tartışmalarını ihtiva eder³⁶⁸.

Divân-ı hümâyûn kâtiplerinden Sırrı, Makale-i Vakı‘a-i Kars fî Sene 1157 (Vekayi-i Nadir Şah)’de Nadir Şah’ın 1157 (1744)’deki 75 gün süren başarısız Kars kuşatmasını³⁶⁹ anlatır. İbn Hacerzâde Osman Saf da bu konuda bir eser kaleme almıştır³⁷⁰.

Müellifi belli olmayan Vekayi-i Eflak’da 1129 (1717) yılında Boğdan Voyvodası Mihail’e karşı tertiplenen ayaklanma üzerine yapılan sefer anlatılmaktadır³⁷¹. Yine müellifi belli olmayan bir diğer eserde de Urfa Valisi Hamalı Ahmed Paşa’nın İran savaşları sırasında serasker tayin edilmesinden başlanılarak Muharrem 1156-Cemaziyelevvel 1158 (Mart 1743-Haziran 1745) tarihleri arasında paşanın başından geçen hadiseler ele alınmaktadır³⁷².

İsmi belli olmayan bir defter kethüdası tarafından kaleme alınmış olan Vekayi-i Pür Sanâyi isimli eserde, 1723’te Bağdad muhafızı Hasan Paşa’nın Kirmanşah’ı ve Basra Valisi Ahmed Paşa’nın Hemedan’ı zaptı anlatılır³⁷³.

Ahmed bin Mahmud’un bir mecmua hüviyetini taşıyan eseri, başlangıcından itibaren önemli bir kısmı kâtip el defterlerinde bulunan türden bilgileri havidir. Burada, Divân-ı hümâyûnun inşa ve elkab kaideleri, Anadolu, Rumeli vs. bölgelerdeki eyalet ve kazalar, siyakat kaideleri, arz suretleri, Ayn Ali Kanunnâmesi, taşra hazinesi ile ilgili tezkireler, tersâne-i âmire ulûfesi kayıtları gibi bilgiler yer almaktadır. Eserin asıl mühim kısmı, müellifin, (1711) Prut seferinden itibaren katıldığı seferleri tasvir ettiği yerlerdir. Prut seferine bizzat katıldığı için, başka kaynaklarda bulunmayan önemli bilgileri vermektedir. Ayrıca, seferin renkli bir haritasını da çizmiştir. Prut seferinden sonra, 1124 (1712)’de Rusya’ya açılıp, akim kalan sefer, 1126-1127 (1715) Mora seferi ve 1128 (1716) Avusturya seferi anlatılmaktadır. Eserde, bu seferlerle ilgili Raşid Tarihi’nde yer almayan bilgiler mevcuttur. Avusturya seferinden sonraki hadiseler muhtasar olarak kaydedilmiştir. 16 Zilkade 1132 (19 Eylül 1720) tarihine ait Cebecibaşı marifetiyle sur u hümâyûn-ı hitan şenliği için yaptırılan fişeklerin masraf kaydı gibi ilginç bilgiler de vardır. 1138 (1726) İran seferi anlatıldıktan sonra, 25 Receb 1172 (24 Mart 1759) tarihine kadar önemli hadiseler kaydedilmiştir. Ahmed bin Mahmud’un 20 Şaban 1172 (18 Nisan 1759)’den birkaç gün önce öldüğü düşünüldüğünde eseri ile ilgili kayıtları tutmaya ölümünden yaklaşık bir ay öncesine kadar devam etmiştir. Bu eser araştırmacılar tarafından Tarih-i Göynüklü diye de adlandırılmıştır³⁷⁴.

Sadreddinzâde Telhîsi Mustafa Efendi, Ceride’sinde 1123-1148 (1711-1735) yılları arasındaki önemli siyasî, idarî, askerî, iktisadî, biyografik, jeneolojik, meteorolojik hadiseleri ve deprem, yangın gibi felaketleri anlatmaktadır³⁷⁵.

XVIII. yüzyılın önemli tarihçilerinden Şem’dânîzâde Fındıklılı Süleyman, Kâtip Çelebi’nin Takvimü’t-Tevârih’ine zeyl ve haşiye yaparak eseri 1146 (1727) yılına kadar getirmiş, daha sonra da 1146-1191 (1727-1777) yılları arasındaki hadiseleri yıl yıl işleyerek zeylini genişletmiştir. Müellifin Mür’i’t-Tevârih isimli eserinin başlangıçtan Kanuni’ye kadar olan kısmı³⁷⁶ ile 1143-1191 (1730-1777) arasındaki hadiseleri anlatan ve asıl önemli olan bölümü yayınlanmıştır³⁷⁷. Şem’dânîzâde eserini 13 yılda 400 kitap inceleyerek kaleme aldığını belirtir. Müellif eserini yazarken Subhi, İzzî, Hakim, Enveri ve Musazâde gibi vekayinüvislerin eserlerinden de faydalanmış, bilgi bulamadığı zaman hadiseleri kendisi araştırmıştır. Hadiselerin sosyal yönü üzerinde durur.

III. Mustafa döneminin önemli tarihlerinden birisini kaleme alan Mehmed Âkif Bey, 1171-1174 (1758-1761) yılları arasındaki, bilhassa teşrifâtla ilgili hadiseleri anlatan Tarih-i Cülûs-ı Sultan Mustafa-i Sâlis, isimli bir eser yazmıştır. Eserinde Osmanlı Devleti’nin merasim kaidelerini (elçi kabulü, düğünler, bayramlar vs.) yıllık Şevvâl tevcihatlarını ve diğer azil ve tayinleri anlatmıştır³⁷⁸.

Osmanlı tarihinin en büyük yenilgilerinden olan 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı ile ilgili müstakil tarihler kaleme alınmıştır. Mustafa Kesbî, İbretnümâ-yı Devlet’de Kırım Hanlığı’ndan bahsettikten sonra 1739 Belgrad Antlaşması’nın metni ve çeşitli konulara dair vesikaları vermektedir. Daha sonra eserin asıl konusunu teşkil eden 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı işlenmektedir. Ancak eserin ya tamamlanamamış, ya da eldeki tek nüshanın eksik olması sebebiyle savaşın tamamı değil ilk başlangıç dönemindeki Rumeli savaşları ile ilgili bilgi mevcuttur. Eserin sonunda Fransa ve İsveç ilişkilerinden bahsedilmiştir³⁷⁹.

Ahmed Resmi Efendi XVIII. yüzyılın önemli bürokratlarından ve en çok eser veren müverrihlerindendir. 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı hakkındaki görüş, tenkit ve intibalarını kaydettiği Hulâsatü’l-İ’tibâr önemli eserlerindendir ³⁸⁰.

Mehmed Necati Efendi, 1768-1774 Osmanlı - Rus Savaşı sırasında Kırım cephesinde bulunmuş ve Serasker İbrahim Paşa ile birlikte esir edilerek Petersburg’a götürülmüştür. Necati Efendi, Kırım cephesinde olan hadiseleri ve esareti sırasında gördüklerini Tarih-i Kırım adlı eserinde anlatmaktadır. Eseri 1768-1774 Osmanlı-Rus Harbi’nde Kırım cephesinin en önemli kaynağıdır³⁸¹.

Süleyman Penah Efendi, 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Mora cephesi hadiseleri ile devlet nizamında yapılacak ıslahatlarla ilgili görüşlerini ihtiva eden bir tarihçe yazmıştır. Müellif eserini önce cephede yazmış, daha sonra İstanbul’a dönünce ilavelerle yeniden kaleme almıştır³⁸².

Mahmud Sabit, 1768-1774 yılları arasındaki Osmanlı-Rus savaşında bulunduğu Silistre civarındaki hadiseleri ağırlıklı olarak verdiği Tarih-i Silistre (Tarih-i Cedid-i Silistre)’de harbin diğer cephelerinden de zaman zaman bahsetmektedir³⁸³. Bu savaşla ilgili bir diğer eser ise İbrahim bin Süleyman Nihalî’nin Mir’âtü’d-Devlet’idir³⁸⁴.

Maliye kâtiplerinden Zekeriyazâde Mehmed Said’in Vekayi-i Zekeriyazâde isimli eseri 1182-1184 (1768-1771) yılları arasındaki hadiseleri ihtiva eder³⁸⁵. Azizzâde Hüseyin Râmiz tarafından kaleme alınan Zübdetü’l-Vâkı’ât’ta, Receb 1182-Cemâziyelevvel 1187 (29 Aralık 1768-Ağustos 1773) tarihleri arasındaki hadiseler anlatılır. Eserde bu dönemde gerçekleşen tayinler ve devlet ricalinin vefatları hakkında da geniş bilgi bulunmaktadır³⁸⁶.

XVIII. yüzyılın son çeyreğinde Tunus beyi olan Mehmed Bey’in maiyetinde bulunan Hasan bin Yusuf Ahıskavî kaleme aldığı Tarihçe-i Cezayir (Tezhîbü’t-Tevârih)’de Türklerin Cezayir’e yerleşmelerini ve Barbaros’un faaliyetlerini anlattıktan sonra eserin sonunda 1189 (1775-1776) yılında İspanyolların Cezayir ve civarına hücumlarını anlatır³⁸⁷. Mustafa Semsî’nin Name isimli eseri de aynı konu üzerinedir³⁸⁸.

Zaimzâde Mehmed Sadık, 1787 yılında meydana gelen Osmanlı-Rus-Avusturya savaşını anlatan bir eser yazmıştır. Müellif, Vak‘a-i Hamidiyye ve Nemçe Seferi adlarını taşıyan iki eser yazmış gibi görünmektedir. Ancak bu iki nüshada da tertip farklarıyla aynı hadiseleri anlatılmaktadır. Vak‘a-i Hamidiyye adını taşıyanı basılmıştır. Ancak Nemçe Seferi ismini taşıyan ve ayrı bir esermiş gibi gösterileni yazma haldedir³⁸⁹. Bu savaşa ait bir diğer eser ise Cizyedârzâde Ahmed Bahaeddin’in Gazavât-ı Yusuf Paşa’sıdır. 1202 (1787-1788) yılında Sadrazam Gürcü Yusuf Paşa’nın Avusturyalılarla savaşını ve başarılarını anlatır³⁹⁰. Müellifi belli olmayan Sefernâme-i Serdâr-ı Ekrem Yusuf Paşa isimli eser de Yusuf Paşa’nın 1787’de Avusturyalılar ile yaptığı savaşı anlatmak için kaleme alınmıştır³⁹¹.

Taylesanîzâde Hâfız Abdullah Efendi İstanbul hayatı için önemli olan eserinde 1785-1789 yılları arasındaki hadiseleri anlatır. Memuriyetlere yapılan tayinleri genişçe verir. Bu kitaba yanlışlıkla Tarih-i Lebiba adı verilmiştir³⁹². İsmail bin Hüseyin’in Vukuâtnâme isimli tarihi 1789-1798 yılları arasında meydana gelen saray ağırlıklı bazı hadiseleri ihtiva eder³⁹³.

Gazavât-ı Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın birinci bölümünde 1184 (1770)’de Rusların işgal ettiği Limni adasının Hasan Paşa tarafından kurtarılışı, ikinci bölümde Cezayirli’nin 1189 (1775)’da Suriye’de isyan etmiş olan Zahir Ömer’i Akkâ’da kuşatması ve kaleyi ele geçirmesi, son bölümde ise 1193 (1779)’de Mora’daki asi Arnavutların yarımadadan çıkarılışı anlatılır. Eserin birinci bölümünü Limnili Çakerî İsmail kaleme almış, daha sonraki bölümleri ise Çâkerî’nin eserine zeyl olarak Muhammed Tahir bin Osman yazmıştır. Muhammed Tahir’in yazdığı kısımlar daha teferruatlı olduğu için önemlidir