Folklor instituti



Yüklə 4,03 Mb.
səhifə150/211
tarix10.01.2022
ölçüsü4,03 Mb.
#109924
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   211
1. Şifahi xalq ədəbiyyatı
Mahammat apendi (əfəndi) Osmanov 1883-cü ildə Pe­terburqda çap etdirdiyi kitaba noqaylardan və qumuqlardan top­lanmış folklor nümunələrini və yazarı bəlli olan şeirlər daxil etmişdir. Sankt-Peterburq Universitetinin Şərqşünaslıq fakültə­sində 1880-ci illərədək türk dili dərsi deyən M.E.Osmanov “Nоqайskiе i kumskskiе tеksts (Sbоrnik nоqайskiх i ku­mskskiх pеsеn, prеdаniй, pоqоvоrоk, pоslоviц)„ kitabını dərslik kimi çap etdirmişdir. Tələbələr ondan “Oxu kitabı” qismin­də istifadə etmişlər.

Altay dilləri nəzəriyyəsinin qurucusu Q.J.Ramsted Quzey Qafqazda qumuq türkcəsinin geniş yayılmasının, qonşu xalqlar arasında ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsinin səbəblərini öyrən­mək üçün 1904-cü ilin sonlarında Dağıstana gəlir. O, burada qumuq ləhcəsinə, ədəbiyyatına, folkloruna və etnoqrafiyasına dair materiallar toplayaraq araşdırmalar aparır. Çox təəssüf ki, onun topladığı mətnlər zamanında çap olunmadığından uzun illər elmi araşdırmalardan kənarda qalır. Nə yaxşı ki, professor Emine Gürsoy-Naskali bu məsələyə diqqət yetirərək, 1991-ci ildə həmin mətnləri Helsinkidə ingiliscəyə tərcümələri ilə birlikdə çap etdirmişdir (Pekacar Çetin, 2003:319-340, 4-cü cild).

Q.J.Ramsted qumuq türkcəsinə təsadüfən belə önəm ver­məmişdir. 1918-ci ildə keçirilən Quzey Qafqaz xalqlarının milli qurultaylarında qumuq türkcəsi dağlı xalqları adlandırılan 50-ə yaxın xalqın və etnik qrupun ortaq dili kimi qəbul edilmişdi.

Professor Bəkir Çobanzadə 1926-cı ildə Bakıda qumuq dili və ədəbiyyatından bəhs edən silsilə məqalələr yazaraq onların bir qismini jurnallarda çap etdirmişdir (Çobanzadə Bəkir, 1925:29-31, sayı, 3). Az sonra bu məqalələri Azərbaycan Təd­qiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin nəşriyyatında ərəb qrafikalı əlif­ba ilə kitab kimi çap etdirmişdir (Çobanzadə Bəkir, 1926). „Qu­muq dili və ədəbiyyatı tədqiqləri„ adlı 105 səhifəlik bu kitab olduqca yüksək elmi dəyərə sahibdir. Uzun müddət qumuq dili və ədəbiyyatı haqqında bu səviyyədə əsər ortaya qoyulmamışdır.

Azərbaycanın mühacirətdə olan ictimai-siyasi xadimi və elm adamı Mirzə Bala Məmmədzadə Islam Ensiklopediyasında qumuqlar haqqında yazdığı məqaləsində onların tarixindən, soykökündən bəhs etməklə yanaşı, ədəbiyyatları haqqında da bilgi vermişdir (Mirza Bala, 1967:986-990, 6.cild). O, yazır: “Ku­muk­larda ve komşularında yır-kazak tabiri meşhurdur. Ku­muk­lar yır yaratmakla tanınmışlardır. Halkın hafızasında kalan Irçı Kazak gibi en eski yır şairleri: Aksaylı Batır-Ay (Batray-Ə.Ş.), Tarkili Ananay-Arslan ve Torkalı Piridir. Yakın za­man­ların yır şairleri şunlardır: Aksaylı Sultanbeg, Endireyli Ansari Zülkameyn (Bu şəxs Aşıq Ansar kimi də tanınır-Ə.Ş.), Hama­matyurtlulı Alıp-Murza (Alıpmurza) ve Kostekli Harun.

Kumuk halk edebiyatının lirik kısmını sarın denilen dör­d­lük­ler ile yas adını taşıyan ağıtlar teşkil eder. Düğün ve eğ­len­celerde ve alelumun münasip düşen her fırsatta, bir çalğıcının refakatinde, irticalen söylenen dörtlükler, medhiyenin zıddı olan ve Azerbaycanda bedhiye (bedye) denilen ve tenkidi-hicvi bir mahiyet taşıyan halk şiirinin aynıdır. Her iki memlekette karşı-karşıya gelen iki şahs, o günün hakim bir mevzunu ve ya meseleni ele alarak, sıra ile dördlüklerini düzerler. Ekseriya dinleyenler de, el çırpmak sureti ile, buna iştirak ederler. Yas ise, matem günlerinde, bir ölü üzerinde ve ya arkasından söylenen ve benzerine yine Azerbaycanda şahid olduğumuz ağıtlardır (ağı)” (Mirza Bala, 1967:989, 6.cild).

Qumuq ədəbi dilinde yas, Quzey qumuqlarında vayax ve Güney qumuqlarında şahalay kimi işlədilən kəlmə həm mə­rasimə, həm də mərasimdə nəzm və nəsrlə söylənənlərə verilən addır. Keçmişdə gənç və ya toplumda nüfuz sahibi olan birisi öldüyündə, bir qadın başına torba geyərək ağılar söylər, başqa qadınlar “vöv-vöv!” diyərlər, kişilər isə “ay!” deyə bağırıb döyünərək dairəvi şəkildə dolanırmışlar. Bəzən ölənin atını da dolandırarlarmış. Bu mərasim qədim türklərdəki insan öldük­dən sonra o biri dünyada da yaşadığı inancı ilə bağlıdır.

Azərbaycanla sıx əlaqədə olan, XX yüzilin əvvəllərində kadr­larının burada hazırlanmasına üstünlük verən qumuqlar ki­tab, qəzet və jurnallarını, məqalələrini də burada nəşr etdir­məyə üstünlük verirdilər. N.M.Şabarov topladığı nağılı ruscaya çevirərək Bakıdakı Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyətin Xəbər­lərinin 1927-ci il 4-cü sayında çap etdirmişdir.

Araşdırıcı Afaq Xürrəmqızı “Azərbaycan mərasim folk­loru” əsərində aşağıdakı sitatları yazarkən Bəkir Çobanzadənin qumuqlar haqqındakı kitabına istinad etmişdir: 1. “Nisbətən son dövrlərdə çar Iraklinin cənazəsi ətrafında “çianuri” çalan ağiçının dil deyib ağlaması da mahiyyəti etibarilə türklərin yuğ törənini xatırladır (278; 53). Qırğızların “jok toşuu”, qazaxların “jok tau jilau” (245; 346), çuvaşların “sas kalarni” (158; 51), Kırım türklərinin “tokmak” ağı mərasimi (326; 101) də azər­baycanlıların analoji mərasimi kimi mənşəyini adıçəkilən törəndən götürür”. (Xürrəmqızı Afaq, 2002:135).

2. “Qumuq ağıları – “vayax”lar da bəzən qarğış əsasında qu­rulur:

Dars oxuyqan medresen bozulsun

Kitablarınq xar ayağına yozulsun

Kalam-tarın kara özenqe açılsın (326; 101)”




Yüklə 4,03 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   211




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin