Фонетик сатҳ бирликлари


Hozirgi  o‗zbek  adabiy  tili  vokalizmi  tizimi  quyidagi  oppozitsiyalarni  o‗z



Yüklə 0,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/66
tarix31.12.2021
ölçüsü0,96 Mb.
#112870
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   66
fonetik sath birliklari

Hozirgi  o‗zbek  adabiy  tili  vokalizmi  tizimi  quyidagi  oppozitsiyalarni  o‗z 

ichiga oladi: 

1. Tilning uch darajali ko‗tarilish belgisiga ko‗ra: 

a) i (yuqori tor unli) - e (o‗rta keng unli) = i - e oppozitsiyasi; 

b) e (o‗rta keng unli) - a (quyi keng unli) = e - a oppozitsiyasi; 

v) i (yuqori tor unli) - a (quyi keng unli) = i - a oppozitsiyasi; 

g) u (yuqori tor unli) - o‗ (o‗rta keng unli) = u - o‗ oppozitsiyasi;  

d) o‗ (o‗rta keng unli) - o (quyi keng unli) = o‗ - o oppozitsiyasi; 

ye) u (yuqori tor unli) - o (quyi keng unli) = u - o oppozitsiyasi;  

2.

 

Lablanish-lablanmaslik belgisiga ko‗ra: 



a) i (lablanmagan) - u (lablangan) = i - u oppozitsiyasi; 

b) e (lablanmagan) - o‗ (lablangan) = e - o‗ oppozitsiyasi; 

v) a (lablanmagan) - o (lablangan) = a - o oppozitsiyasi. 

Shuni  alohida  ta‘kidlash  kerakki,  fonologik  oppozitsiya  turli  til  tovush  larini 

qarama-qarshi qo‗yishga asoslanmaydi, chunki u muayyan bir tilning strukturaviy 

birligidir va shu tilning o‗zigagina xizmat qiladi. Boshqa til tovushlari muayyan til, 

masalan,  o‗zbek  tili  tarkibida  oppozitsiya  hosil  qilishi  uchun  u  shu  til  tizimidagi 

kvaziomonimlar  tarkibida  qo‗llanadigan  darajaga  ko‗tarilgan  bo‗lishi  shart. 

Masalan, arab tilining "f" undoshi o‗zbek tilining "p" undoshi bilan zidlanish hosil 

qilish  darajasiga  ko‗tarilgan  deyish  mumkin,  chunki  shu  ikki  undoshdagi 

farklovchi  belgi  (sirgalish-portdash  belgisi)  o‗zbek  tilidagi  sof  va  sop  minimal 

juftligida fonologik vazifa bajarmokda. Bunday holatni x-h oppozitsiyasi misolida 

ham  ko‗rish  mumkin:  o‗zbek  tilida  xol  va  hol,  shox  va  shoh  kabi  minimal 

juftliklarning  (kvaziomonimlarning)  mavjudligi  arab  tilidan  o‗zlashgan  "h" 

undoshini o‗zbek tilidagi x-h opozitsiyasi vakili deb qarashga asos bo‗ladi. 

                                                 

1

 

Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. 21-23-бетлар.



 


 

42 


Fonologik  oppozitsiyalar  fonologik  sistemaning  eng  kichik  (minimal) 

strukturaviy birliklari sanaladi, ular tarixan o‗zgarib turishi ham mumkin. Masalan, 

qadimgi  turkiy  va  eski  turkiy  tillarda  unli  fonemalar  tilning  yotiq  (gorizontal) 

harakatiga ko‗ra old qator va orqa qator zidlanishiga ega bo‗lgan: (i-ы)+(γ-u)+(ө-

o)+(ə-a) kabi. Hozirgi o‗zbek adabiy tilida esa bunday zidlanish o‗zining fonologik 

xususiyatini yo‗qotgan - fonemalar konvergensiyasi natijasida (i - ы) unlilari bitta 

(i) ga, (γ - u) unlilari bitta (u) ga, (ө -o) unlilari bitta (o) ga, (ə -a) unlilari esa bitta 

(a)  ga  birlashgan.  Demak,  fonologik  oppozitsiyalar  til  taraqqiyotining  muayyan 

bosqichiga nisbatan belgilanadi, ayni shu bosqichda bir fonema boshqa fonemaga 

bir xil pozitsiyada qarama-qarshi qo‗yiladi: hozirgi o‗zbek adabiy tilidagi (i) va (u) 

unlilari so‗z boshida (ich va uch) yoki bir xil fonetik qurshovda (bir va bur, qish va 

qush) bir-biriga qarama-qarshi qo‗yilgani kabi. Demak, "oppozitsiya" tushunchasi 

"fonema" va "pozitsiya" tushunchalari bilan uzviy bog‗liqdir: fonemaning bo‗lishi 

oppozitsiyaning  bo‗lishini,  oppozitsiyaning  bo‗lishi  esa  pozitsiyaning  bo‗lishini 

taqozo  qiladi,

1

  o‗zaro  qarama-qarshi  qo‗yilmagan,  binobarin  zidlanishdan 



tashqarida qolgan fonemaning o‗zi yo‗q.

2

 



"Pozitsiya" kategoriyasini birinchi bo‗lib hamyurtimiz Muhammad ibn Muso 

al-Xorazmiy  (780-850)  kashf  etgan.  U  o‗zining  "Hind  arifmetikasi  haqida  kitob" 

(Hisob  al-hind")  asarida  o‗nlik  sistemasi  raqamlaridan  (0,1,  2,3,4,5,6,7,8,9) 

foydalanib, katta sonlarni  yozish  tizimini ishlab chiqqan.  Bu tizimga  ko‗ra  raqam 

birinchi  pozitsiyada  birlikni,  ikkinchi  pozitsiyada  o‗nlikni,  uchinchi  pozitsiyada 

yuzlikni  (to‗rtinchi,  beshinchi...  pozitsiyalarda  yanada  kattarok  sonlarni) 

ifodalaydi: 0 (nol), 1(bir), 10 (o‗n), 100 (yuz), 1000 (ming); 2 (ikki), 20 (yigirma), 

200  (ikki  yuz),  2000  (ikki  ming)  kabi.  Keyinchalik  "pozitsiya"  tushunchasi  til 

tizimiga  ham  tatbiq  etilgan  va  fonologik  oppozitsiya  tushunchasining  yuzaga 

kelishiga sabab bo‗lgan. 

                                                 

1

 



Журавлев В.К. Диахроническая фонология. М.:Наука, 1986. С.72.

 

2



 

Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. М.: Просвещение, 1975. С. 78.

 



 

43 


Fonologik  oppozitsiyalar  dialektikaning  qarama-qarshiliklar  birligi  va 

kurashi,  inkorni inkor  qonunlariga  tayanadi, ularning strukturaviy  birlik  sifatidagi 

mohiyati ham shu qonunlarga asoslanadi. 


Yüklə 0,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   66




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin