Fxslxgghpxn ncplhkxn ncpxl

İYİRMİ DOQQUZUNCU DӘRS

ŞİNTO AYİNİ

Şinto Yaponiyada mövcud olan ən qədim ayinlərdən biridir ki, hal-hazırda Yaponiya əhalisinin əksəriyyəti özünü bu dinin ardıcılı hesab edir. Şinto dininin keçmişi animizm, totemizm, ata-babaların pərəstiş olunması əsasındadır. Qədim yaponların əqidəsinə görə, ruhlar hər bir yerdə - istər ulduzlarda, bitkilərdə, istərsə də ağaclarda, həşaratlarda və heyvanlarda - mövcuddur. Onların nəzərinə görə saysız-hesabsız məbudlar evlərin və onların sakinləri üzərində pərvaz edirlər. Qədim yaponlar ölülərdən qorxurdular və inanırdılar ki, onların ruhları həyatda istisnasız rola malikdir, dünya işlərinin müqəddəratı onların əlindədir; buna görə də onlara pərəstiş edir, öz ehtiyaclarını onlardan diləyir, hədiyyələr verməklə özlərini onların qəzəbindən amanda saxlamağa çalışırdılar. Ölülərin qəbirlərində qiymətli əşyaların qoyulması da bu səbəbə görə idi. Kişi ölülərin qəbirlərinə qılınc, qadınların qəbrinə isə güzgü qoyurdular. Böyük bir şəxsiyyət dünyadan gedəndə, onunla əlaqədar olanları da birlikdə torpağa basdırırdılar ki, axirət səfərində onun müdafiəçisi olsunlar. Qədim yaponlar arasında ölülərə ehtiram və onların pərəstiş olunması elə bir həddə çatmışdır ki, ruhlar insanların bədbəxtçilik və ya xoşbəxtlik amili hesab edilərək ilahi məqama yüksəldildi və məbudlara çevrildi. Bu ruhlara yaxınlaşmaq məsələsi elə bir mərhələyə çatıb ki, onlar üçün hədiyyələr verməkdən əlavə, digər dini mərasimlər, o cümlədən ata-babaların qəbirləri önündə dayanıb dua oxumaq, qurbanlıq vermək, hətta təbii fəlakətlərin dəf edilməsi kimi bəzi hacətlərin istənilməsi üçün insanın qurbanlıq kəsilməsi də həyata keçirilir. Şinto ilk əvvəldə ata-babaların pərəstişindən başlamışdı və üç formaya malik idi: Ailənin əcdadına sitayiş, qəbilənin ata-babalarına sitayiş, bir qövmün məbudlarına və sultanlarına sitayiş. Buna əsasən ata-babaların ruhlarına, xüsusilə sultanların ailələrinin ruhlarına, vəfat edənin ailə üzvlərinə, görkəmli şəxsiyyətlərə, qəbilə və tayfa rəhbərlərinə, milli qəhrəmanlara və bir sözlə öz canlarını fədakarlıqla əldən verən hər bir şəxsə pərəstiş bu ayinin əsasını təşkil edir.

ŞİNTONUN MӘNASI

Şinto Çin mənşəli mürəkkəb bir sözdür ki, iki hissədən – ruhlar və məbudlar mənasına olan «şin» kəlməsi ilə yol mənasına olan «tao» sözlərindən təşkil olunmuşdur. Deməli, bu söz “məbudlar yolu” mənasını daşıyır. Şinto əvvəllər qədim yaponların nəzərində “ölülərin ruhu” ayini, yaxud «kamino-miçi» adı ilə tanınırdı. Yapon sözü olan «kami» təqribən Çin dilindəki «şin» kəlməsinin qarışığı olub ruhlar mənasını ifadə edir; bu söz məbudlar barəsində də işlədilir. Buradan şintonun tərifi belə aydın olur: «Bu ayin Kamiyə və kami təfəkkürü əsasında olan ictimai həyata olan etiqaddır. Belə ki, qərinələr və əsrlər boyunca irqlərin bir-birinə qovuşması, müxtəlif mədəniyyətlərin istər yerli, istərsə də xarici mədəniyyətlərin bir-birinə qovuşması nəticəsində səltənət sülaləsinin nəzarəti altında vahid surətə düşmüşdür.»

ETİQAD ÜSULLARI

Müqəddəs Şinto mənbələrinə əsasən ilk əvvəldə üç məbud mövcud olmuşdur:

1. Amanumi-kanuşi-nukami, yaxud asiman məbudu;

2. Takami-nusubi-nukami, yaxud qoruyan və keşik çəkən məbud;

3. Kami-musubi-mukami, yaxud məhsuldarlıq və bərəkət məbudu.

Daha sonra bunların nəsil artımı nəticəsində sonrakı məbudlar nəsli yaranmışdır; nəhayət yeddinci nəsildə izanagi (erkək məbud) və izanami (dişi məbud) adlı iki məbud bacı-qardaş surətində dünyaya gəlmişdir. Onlara qədim məbudlar tərəfindən əmr olunmuşdur ki, Yaponiyanı xəlq etsinlər. O iki məbud yerlə asiman arasında asılı olan bir körpü düzəltdikdən sonra izanagi oradan suya enmiş, cəvahir nişanəli nizəsini şoranlıq surətində olan okeanın suyuna batırmış və onu o qədər qarışdırmışdır; onun şorluğu qəlizləşib donduqdan sonra öz nizəsini oradan çıxarmışdır. Ondan daman hər bir damcı Yaponiyanın böyük adalarından birinə çevrilmişdir. Yaponiyanın sair adaları və eləcə də Yapon əhalisinin nəsli bu iki bacı-qardaş məbudunun nəsil artımından vucuda gəlmişdir. Digər məbudlar da digər yollarla bu iki məbuddan yaranmışdır. Məsələn, günəş məbudu olan Amatraso izanaginin sol gözündən xəlq olunmuşdur. Yapon imperatorları özlərini Amatrasonun nəvələri hesab edirlər. Birinci Mikado (Yapon imperatorlarının ləqəbi və böyük darvaza mənasındadır) Amatrasonun övladı hesab olunur və onun tərəfindən Yaponiyaya hökmran təyin edilmişdir. Şintonun qədim mənbələrində qeyd olunur ki, Amatraso birinci Mikadoya xitab edərək deyir: «Sən ey yüksək nəsəbli övladım, oraya (Yapona) get və orada hökmranlıq et. Get, ümidvaram ki, sənin sülaləndə firavanlıq və nemət olsun. Ümidvaram ki, o da (sənin hökumətin və sülalən) asiman və yer kimi əbədi olaraq bərqərar olacaq. Bu etiqad əsasında imperatora pərəstiş Şintonun dini əməllərindən biri hesab olunur.

Şinto dinində məbudlar üçün təkcə təvəllüd və nəsil artımı deyil, insanlar üçün təsəvvür oluna bilən bütün xüsusiyyətlər və şəxsiyyətlər aid edilir. O cümlədən xəstəlik, qəzəb, hamama getmək, ağlamaq, həsəd etmək, nalayiq sözlər danışmaq, viran etmək, ölmək, öldürmək və s. Nümunə olaraq, Şinto mənbələrində tufan məbudu olan Susa-novo fasid bir təbiətə malikdir ki, onun rəftarı tərbiyəsizlik həddini də aşmışdır. O, qələbə çaldığı zaman zülm və sitəm edir, nəticədə sair məbudlar tərəfindən cərimə olunaraq sürgün edilir.

Şinto ayini bütün təbiət təzahürlərinin ayrıca bir allahı olduğuna inanır. Günəş allahı, tufan allahı, yağış allahı, ulduz allahı və s. Amma əvvəldə işarə olunduğu kimi bu məbudların hamısı, eləcə də maddi və qeyri-maddi varlıqlar bir ata və bir ana məbuddan, yəni izanagi və izanamidən doğulmuşlar. Buna görə də bütün varlıqlarda ilahi təbiət vardır. Belə bir ideologiyanın əməli nəticəsi də bundan ibarətdir ki, bir Yapon vətəndaşı həm budda ola bilər, həm xristian; hər bir şəxs Yaponiyada mövcud olan 375 firqədən hansı birinə tabe olsa, yenə də bir Şinto hesab olunur.

DİNİ DӘYİŞİKLİKLӘR

6-cı əsrin əvvəllərində buddiizmin mahayana firqəsi Yaponiyaya daxil oldu. Bu firqə bəzi etiqad üsullarına malik olduğuna görə, o cümlədən cəhənnəm və behiştə etiqadlı olduğu üçün Yaponiya əhalisi arasında sürətlə yayıla bildi. Belə bir etiqad Şinto ayinində müşahidə olunmurdu. Bunun əvəzində Mahayana firqəsi Şintoya məxsus olan etiqadlardan bəzilərinddə müəyyən dəyişikliklər qəbul etdi. O cümlədən, ölülərin ruhlarına pərəstişi qeyd etmək olar ki, Şinto ayinində ruhların insan həyatında əsas rol oynadığına görə diqqət mərkəzində saxlanıldı; onu bu izahla qəbul etdilər ki, bu ruhlar həyatın yeniləşməsindən və ardıcıl doğulmalardan bir əsr əvvəl Kami surətində qalır və bu müddətdə diri insanların müqəddəratında təsir göstərir.

Bu iki ayində digər tədrici dəyişikliklər də baş verdi ki, nəticədə bu iki firqəni bir-birinə yaxınlaşdırdı; hətta Şinto məbudları asimani buddaların təcəssümü ünvanı ilə təqdim edildi. Həmçinin budda ayinində ruhani hesab olunan dəstə mənasını ifadə edən budda-sətvə də şintoizm ardıcılları arasında tədrici olaraq yarandı. Halbuki qədim şintoizmdə belə bir ünvan yox idi.

Qeyd olunmalıdır ki, Şinto ayini güclü fəlsəfi nəzəriyyəyə malik olmadığından tədrici olaraq mahayana firqəsində həzm olundu.

19-cu əsrdə öz qüdrətini möhkəmlətmək istəyən Yaponiya imperatorları mahayana firqəsinin nüfuzuna dözə bilmədilər və bunun əvəzində Şinto ayinini gücləndirməyə başladılar. Bunun da əsas səbəbi şintoizm əqidəsinin ən mühüm prinsipi, yəni imperatora müqəddəslik məqamı verilməsi və ona pərəstiş edilməsi idi. Onlar buna görə də Şinto ayinini bir daha rəsmi dövlət dini kimi dirçəltdilər. Nəticədə mahayana firqəsi sürətlə öz nüfuzunu və qüdrətini əldən verdi. Әlbəttə, mahayana firqəsinin etiqadi üsullarından bəziləri Şinto ayinində qaldı ki, onlardan ən mühümi kimi behişt və cəhənnəmə etiqadı göstərmək olar. Bu etiqad əsasında insanlar xeyir və ya şər əməllərin nəticəsində mükafat və cəzaya layiq görüləcəklər. Bununla belə şintoizm öz irqinin üstünlüyünə etiqad bəslədiyinə, yaponları sair millətlərdən daha kamil hesab etdiklərinə və onları asimani bir irq saydıqlarına görə Makanoha adlı ayrı bir behişt də nəzərdə tutmuşlar.

DİNİ AYİNLӘR VӘ MӘRASİMLӘR

Ata-babaların pərəstiş edilib müqəddəs sayılması, imperatora ehtiram qoyulub müqəddəs sayılması yeni şintoizmdə də qaldı. Bundan əlavə, Yaponiyanın və yapon nəslinin seçilmiş və üstün bir irq kimi müqəddəs sanılması, onların birbaşa allahların övladları hesab edilməsi Şinto ayininin digər mərasimlərindəndir. Şinto ayinində ailə bir növ məbəd sayılır. Buna görə də müqəddəs və möhtərəm sayılır. Hər bir Yapon vətəndaşı ailəyə və ondakı qayda-qanunlara ehtiram qoymağa vəzifəlidir. Atanın ailədəki ixtiyarı həddindən artıq çoxdur. O, hətta öz övladını satmaq haqqına malikdir, cəzalandırmaq ünvanı ilə öz övladını edam edə bilər. Qadın da qeydsiz-şərtsiz öz ərinə tabe olmalı, onun kobud hərəkətləri və yaramaz işləri qarşısında yalnız mülayim rəftar etməlidir. Eləcə də qızlar atanın varisi hesab olunmur. (Bu qayda-qanunlar Yaponiyanın mədəni qanunlarında qüvvədən düşsə də, onlar Şinto ayininin mənbələrində müşahidə olunur).

Şinto ayinindəki ibadətlər bir sıra nəğmələrdən, dua və zikrlərdən ibarətdir ki, əsas etibarı ilə məbədlərdə və ibadət edən şəxsin istək və ehtiyacları əsasında seçilən məbud qarşısında icra olunur. Günəş ilahəsinə ibadətin (Amatraso) özünəməxsus mövqeyi vardır. Amatrasoya pərəsiş edilməsi üçün xüsusi məbədlər tikilmişdir ki, il boyu bu ayinin ardıcıllarından böyük bir qrupu onun ziyarətçisi olur. Çünki Şinto ayininə tabe olan hər bir şəxs heç olmazsa ildə bir dəfə bu məbədi ziyarət etməlidir. Bu məbədlərdə günəşin simvolu olan dairəvi bir güzgü vardır. Şinto etiqadına uyğun olaraq həmin güzgü müqəddəs Amatrasonun birinci Mikadoya etdiyi hədiyyədir. Bu güzgü Şintonun iki müqddəs kitabında xüsusi diqqət mərkəzindədir. Nihunci kitabında qeyd olunur: «Amatraso qiymətli bir güzgünü öz əlinə aldı və birinci Mikadoya xitab edərək dedi: Ey mənim övladım! Bu güzgüyə baxdığın vaxt təsəvvür et ki, mənə baxırsan. Ümidvaram ki, bu güzgü sənin üçün müqəddəs olsun.»

Kuciki kitabında Amatrasonun dilindən belə deyilir: «Bu güzgüyə yüksək diqqət və ehtiram göstər; sanki o bizim əzəmətli ruhumuzdur, bizə ehtiram etdiyiniz şəkildə ona da ehtiram edin.»

Şinto məbudlarının təzahürləri müqabilində ehtiram edib baş əymək kimi mərasimlərindən əlavə, hədiyyə verilməsi və məbudlar üçün maddi şeylərdən nəzirlər yığılmasını qeyd etmək olar. Bu nəzirlər əsas etibarı ilə yeməkdən ibarətdir. Hətta bəzi məlumatlara görə hər gün müəyyən qədər yeyinti məhsulları, o cümlədən 4 fincan şərab, 16 nəlbəki düyü, 4 nəlbəki duz, balıq, quşların əti, meyvə və göyərti ilə birlikdə isə məbədinə hədiyyə olunur. Bu hədiyyələrdən bəziləri hər il Cinunun (birinci Mikadonun) qəbri üzərinə qoyulur.

Şinto ardıcılları yuxarıda qeyd olunan işləri yerinə yetirməkdən əlavə, bəzi əməlləri də yerinə yetirməyə vəzifəlidirlər ki, onlardan paklıq və təharətin adını çəkmək olar. Daimi yuyunmadan və paklanmadan əlavə, böyük paklanma mərasimi ildə iki dəfə çayda və dənizdə yerinə yetirilir. Belə ki, əvvəlcə hədiyyələr suya atılır və sonra hamı suya girərək özlərini böyük günahlardan paklayır.

DӘRSİN XÜLASӘSİ

Şinto, yaxud “məbudlar yolu” ayini Yaponiya əhalisinin klassik dinidir. Bu din ata-babaların ruhlarına, imperatorlara allahların övladları adı ilə pərəstiş əsasındadır; mahayana firqəsinin etiqad üsulları ilə əlaqədə olduğundan behişt və cəhənnəmə iman kimi bəzi əqidələr də buna əlavə edilmiş və dəyişikliyə məruz qalmışdır.

SUALLAR VӘ TAPŞIRIQLAR

1-Şintonun mənası nədir?

2-Şinto ayininin nəzərində varlıqların müqəddəratı kimin əlindədir?

3-Şinto etiqadlarına əsasən Yaponiya və onun əhalisinin yaradılışı necə olmuşdur?

4-İmperatora pərəstiş Şinto ayinində hansı əqidəyə əsaslanır?

5-Nə üçün Şinto ayini ardıcılları sair dinlərin də ardıcılları ola bilər?

6-Şinto ayinindəki dəyişiklikləri bəyan edin.

7-Şinto dininin ən mühüm mərasimlərini qeyd edin.

8-Şintonun müqəddəs kitabları hansılardır?

1 Məsələn, dində deyilmir ki, Allah-taala göydən su tökür və nəticədə yağış yağır; qeyd olunur ki, günəşin hərarəti və istiliyi nəticəsində dənizlərin və okeanların suyu buxarlanır, səmada bulud şəklinə düşür, küləklər buludları müxtəlif istiqamətlərə aparır və nəhayət bütün proseslər başa çatdıqdan sonra yağış yağır. Amma bütün bu ünsürlərə və mərhələlərə təsir qüvvəsi Allahdandır;

2 Brahman ayinində ictimai sistemin ən yüksək təbəqəsidir.

3 Brahman ayinində ictimai sistemin ikinci təbəqəsidir.

4 Brahman ayinində ictimai sistemin üçüncü təbəqəsidir.

5 İtin, qurdun, donuzun qarnında, yaxud cəmiyyətin aşağı təbəqəsindən olan bir qadının bətnində.

6 Alçaq elm dedikdə brahmanin təzahürlərini tanımaq və ona necə ibadət etməkdir.