Fxslxgghpxn ncplhkxn ncpxl

TƏBABƏT

Doktor Meyerhof müsəlmanların təbabət elmindəki inkişafı barəsində belə yazır: «Səlib yürüşləri zamanı müsəlmanlar avropalı həkimlərin mə᾽lumatlarının çox aşağı və ibtidai səviyyədə olduğunu görüb onlara gülürdülər.

Xristianlar İbni Sina, Cabir ibni Həyyan, Həsən ibni Heysəm və Zəkəriyya Razinin kitablarını latınca tərcümə etdilər və hal-hazırda da həmin tərcümələrdən istifadə edirlər. 16-cı əsrdə İbni Rüşd və İbn Sinanın əsərləri İtaliyada tərcümə olundu. Bu kitabların kimlər tərəfindən tərcümə olunduğu mə᾽lum olmasa da, onlar İtaliya və Fransa universitetlərində tədris edilirdi».

Razinin vəfatından çox keçməmişdi ki, İbni Sina elm dünyasında günəş kimi parladı. Baxmayaraq ki, çoxları onu fizik və filosof kimi tanıyırdı. Amma Avropada İbni Sinanın təbabət elmindəki nüfuzu heyrətamizdir. Razi və İbn Sinadan başqa İslam aləmində bir çox böyük həkimlər də olmuşdur. Əndəlosi, Əbbas İrani, Əli ibni Rizvan Misri, İbni Bətlan Bağdadi, Əbu Mənsur Herati, İbni Vəfid İspaniyayi, Masəviyyə Bağdadi, Əli ibni İsa Bağdadi, Əmmar Mosuli, İbni Rüşd Əndəlosi kimi təbiblər özlərindən sonra elm aləminə çoxlu qiymətli kitablar yadigar qoyub getmişlər. Həmin kitablar latıncaya və bir çox Avropa dillərinə tərcümə edilmişdir. Müsəlmanlar bir çox elmlərdə öz dövrlərini alimlərindən irəlidə idilər. Onlar Avropaya daxil olan zaman avropalılar hələ vəba mikrobunu kəşf etməmişdilər. Bütün İspaniya camaatı o vaxt deyirdi ki, bu, göydən gələn bir bəladır və günahkar bəndələri tənbeh etmək üçün nazil olub. Amma müsəlman həkimləri vəbanın yolxucu xəstəlikdən başqa bir şey olmadığını sübut etdilər.

Doktor Hof İbni Sinanın «Qanun» adlı kitabı haqqında deyir: «Bu kitab İslam aləmində təbabət haqqındakı şah əsərlərdən biridir. 15-ci əsrin axırlarında bu kitab Avropada 16 dəfə çap olunub və yayılıb. 15 dəfə latınca, bir dəfə də ərəbcə çap edilib. 16-cı əsrdə isə 20 dəfədən artıq çap olunub. Bu da həmin əsərin əhəmiyyətini aşkar şəkildə göstərir.

Onun latınca və ərəbcə şərhləri həddən artıq çoxdur. Dəfələrlə çap olunmuş bu kitab 17-ci əsrin 2-ci yarısına qədər təbabət üzrə ən mühüm dərslik hesab edilirdi. Təbabət sahəsində onun qədər çap olunan kitab tapmaq çətindir. Hal-hazırda tibb elminin sivil inkişafına baxmayaraq, hələ də alimlər ondan istifadə edirlər».

Vil Dorant yazır: «Ən məşhur və qabaqcıl müsəlman təbibi Məhəmməd ibni Zəkəriyyə Razi hesab edilir. O, 200 dən çox kitab yazmışdır. Bunların da əksəriyyəti təbabətə aiddir. Onun «Çiçək» və «Qızılca» adlı iki kitabı ən mühüm və qiymətli əsərlər sayılır.

Bu kitablar əvvəlcə latıncaya, sonra isə digər Avropa dillərinə tərcümə edilib. Dörd əsr müddətində 40 dəfə müxtəlif dillərə tərcümə olunub.

«Əl-haviəl-kəbir» kitabı da onun ömrü boyunca apardığı tədqiqat və təcrübələrinə aiddir və 20 cilddən ibarətdir. Hal-hazırda onun yalnız 10 cildi mövcuddur. Əsərin 5 cildi yalnız göz xəstəliklərinə dair imiş. Bu kitab 1279-cu ildə latıncaya tərcümə edilib və dövrünün ən mühüm tibbi əsəri hesab olunurdu».

Cərrahlıq sahəsinin tərəqqisi də müsəlman alimləri vasitəsilə başlamışdır. Hətta cərrahiyyə əməliyyatı zamanı istifadə edilən narkoz kimi dərmanlar da müsəlman cərrahlarının elmi ixtiralarından sayılır.

İbni Sinanın kitabları bütün dünya dillərinə tərcümə edilib və altı əsr müddətində tibb elminin əsasları kimi onlardan geniş istifadə olunub. Xüsusilə, İtaliya və Fransada onun kitablarından dərslik kimi istifadə edirdilər.

İslam alimləri və həkimləri tibb elmində bir sıra yenilik və ixtiralar əldə etmişdilər. O cümlədən, vərəm xəstəliyinin dırnaq yolu ilə müəyyən olunması, sarılıq xəstəliyinin müalicəsi, soyuq su vasitəsiylə qanaxmanın qarşısının alınması, böyrək və sidik kisəsindən daşların salınması və s.

İslam aləminin ən böyük cərrahı isə Əbul Qeys Əndəlosi sayılır. O, 11-ci əsrdə yaşamışdır və cərrahiyyə alətlərinin çoxunu özü kəşf etmişdir. 14-cü əsrdən sonra gələn bütün cərrahlar Əbul Qeysin kitablarından faydalanmışlar. Onun əsərləri dəfələrlə latıncaya çap edilib və ən axırıncı çapı 1816-cı ilə təsadüf edir.

ƏCZAÇILIQ

Doktor Qustav Loben yazır: «Müsəlmanlar müalicə üsullarında bir çox kəşflər etmişlər. O cümlədən, qızdırma xəstəliyinin müalicəsində soyuq sudan istifadə edirdilər ki, bir neçə əsr sonra avropalılar da həmin üsula müraciət etməli oldular. Müsəlmanların ixtira etdiyi bar çox kimyəvi tərkiblər hələ də işlədilməkdədir. Onlar dərmanları xüsusi üsullarla hazırlayırdılar. Uzun əsrlər keçdikdən sonra Avropada həmin dərmanlar yeni üsul adıyla tətbiq edilməyə başlamışdır.

Müsəlmanlar pulsuz dərmanlar verən apteklərdən istifadə edirdilər və xəstəxanası olmayan yerlərə müəyyən ləvazimat və dava-dərman göndərilirdi.

Corc Zeydan yazır: «Avropa alimləri əczaçılıq elmində apardıqları tədqiqatlar nəticəsində başa düşdülər ki, bu elmin əsasını qoyan müsəlmanlardır. Müsəlmanlar əczaçılıq üsullarını tərtib etmiş və yeni dərmanların kəşfində misilsiz nailiyyətlər qazanmışdılar. Onlar hələ neçə əsr qabaq müasir apteklər formasında olan dərmanxanalar açmışdılar.

Mak-Kapın dediyinə görə, təkcə Bağdadda 60 aptek mövcud idi. Avropalıların əlində olan bir çox dərman bitkilərinin və otların adları hələ də ərəb mənşəli sözlərdən təşkil olunmuşdur. Bu da bir daha sübut edir ki, həmin dərman bitkilərini avropalılar müsəlmanlar vasitəsilə tanımışlar.

XƏSTƏXANALAR

Corc Zeydan yazır: «Üçüncü əsr hələ başa çatmamış, Məkkə və Mədinə, habelə başqa müsəlman şəhərlərində xəstəxanalar mövcud idi. Müqtədir Abbasi və onun vəziri xəstəxana tikintisində bir-biri ilə yarışa çıxmışdılar. Qısa bir müddətdə təkcə Bağdadda dörd xəstəxana inşa edilmişdi. Oradakı Əzdi xəstəxanasında hər biri müəyyən sahənin mütəxəssisi olan 24 həkim çalışırdı.

Müsəlmanların xəstəxanaları nizam-intizamla idarə olunurdu və millətindən, məzhəbindən, peşəsindən asılı olmayaraq, bütün xəstələr yüksək səviyyədə müalicə edilirdilər. Hər bir növ xəstəlik üçün xüsusi salonlar nəzərdə tutulmuşdu. Oradaca tibb və əczaçılıq tədris edilirdi. Tələbələr nəzəri biliklərlə yanaşı, təbabət elmini də praktiki qaydada öyrənirdilər. Hələ o dövrdə səyyar xəstəxanalar da mövcud idi. Bunlar qatır və dəvələr vasitəsilə bir yerdən digərinə aparılırdı. Sultan Mahmud Səlcuqinin səyyar xəstəxanası 40 dəvə vasitəsilə daşınırdı».

Doktor Qustav Loben yazır:

«Müsəlmanların xəstəxanaları sağlamlığı qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdu və onlar indiki Avropa xəstəxanalarından daha yaxşı idi. Həmin xəstəxanalar həddindən artıq geniş olub, hava və su ilə yaxşı tə᾽min edilirdilər. Məhəmməd ibni Zəkəriyyə Razi xəstəxana inşa etmək üçün göstəriş aldıqda, bir yoxlama aparmışdı ki, indiki yoluxucu xəstəliklər üzrə mütəxəssislər də onu təsdiq etmişlər. O, şəhərin müxtəlif yerlərində bir parça ət asmış, ətin ən gec xarab olan yerini xəstəxana binası üçün münasib bilmişdi.

Müsəlmanların xəstəxanaları müasir xəstəxanalar kimi böyük salonlara malik idi. Orada tibbi öyrənən tələbələr üçün də xüsusi otaqlar nəzərdə tutulmuşdu və onlar öz peşələrinə əməli olaraq yiyələnirdilər. Həmin dövrlərdə, hətta ruhi xəstələri müalicə etmək üçün xəstəxanalar da var idi».

Mak-Kap yazır: «Qahirədə böyük bir xəstəxana tikilmişdi. Orada fəvvarələr, bağçalar və dörd iri həyət mövcud idi. Həmin xəstəxanaya müalicəyə gələn kasıb adamlar sağaldıqdan sonra oranı tərk edən vaxt onlara beş ədəd qızıl sikkə də verilirdi!»