Fxslxgghpxn ncplhkxn ncpxl

İNSAN MƏDƏNİYYƏTİ VƏ HƏYATINA ÜMUMİ BİR BAXIŞ

Alimlər yer üzərində ibtidai insanların yaşayışı barədə nə qədər çox tədqiqat aparırlarsa, həyatın yaranma tarixi bir o qədər uzaq dövrlərə gedib çıxır. Buna görə də həmin məsələ elmə mə᾽lum olmayan bir çox anlaşılmazlıqların yaranmasına səbəb olmuşdur. Yer üzündə insanların yaranmasından elə də böyük bir müddət keçməmişdir və həmin zaman fasiləsi Yer qabığı və onda həyatın başlanması ilə müqayisədə çox əhəmiyyətsiz görünür. Arxeoloqların yeraltı qazıntılar zamanı əldə etdiyi əşyalar üzərində aparılan tədqiqatlar nəticəsində müxtəlif dövrlərdə yaşamış insanlar haqda diqqətəlayiq mə᾽lumatların öyrənilməsinə baxmayaraq, hələ də qədim insanların həyat və yaşayışlarının müxtəlif prosesləri haqda aydın mə᾽lumatlar əldə edilməyib.

Onlar öz elmi axtarışlarına əsasən, qədim tarixi müxtəlif dövrlərə bölmüşlər. İnsan daş dövründə acından ölməmək və həyatını davam etdirməkdən ötrü daş və ağac kimi sadə alətlər vasitəsi ilə ov edir, vəhşi və yırtıcı heyvanların təhlükəsindən qorunmaq üçün mağaralara pənah aparırdı. O, yalnız ovçuluqla məşğul olur, bütün iste᾽dad və bacarığını bu işə sərf edir, ibtidai şəkildə çəkic və nizə ucluqları düzəldirdi. İnsanın həyatı müntəzəm olaraq müxtəlif təhlükələrlə qarşılaşır və o, qaranlıqdan daha çox əziyyət çəkirdi. Məhz bu dövrdə od qalamağı öyrənərək, onunla yemək bişirir və gecə qaranlığında işıq əldə edirdi. Bu minvalla neçə-neçə əsrlər ötüb keçir və qədim daş dövrü sona yetir.

İnsan övladının yeni daş dövrünə daxil olması, onun yaşayışının müxtəlif sahələrində dəyişikliklər baş verməsi ilə xarakterizə edilir. Yaşayış vasitələri və əmək alətlərinin hələ də daşdan ibarət olmasına baxmayaraq, onlar bu dövrdə əvvəlkilərlə müqayisədə daha inkişaf etmiş formada olurdu. Onlar daş və ağacdan özləri üçün kiçik evlər düzəldir, günəş və od vasitəsilə bişmiş palçıqdan qablar hazırlayır, əkin əkməyi və heyvanları əhilləşdirməyi öyrənirdi. Ağac və bitkilərdən bə᾽zilərinə qulluq edir, onlardan qidalanmaq və ya ox-kaman düzəltmək üçün istifadə edirdilər. Beləliklə, tədricən daş dövrü arxada qaldı və mis dövrü başlandı.

Bu dövrdə insan həyatı və mədəniyyətinin yeni mərhələsi formalaşmağa başladı. Artıq o, təkcə qarnını doyurmaq üçün çalışan bir canlı deyildi. Müxtəlif hadisələr onu «qarnından» daha uzaqlara diqqət yetirməyə vadar edir, ətraf mühit haqda düşünmək məcburiyyətində qoyur və təbiətlə mübarizə isə qələbələrinin sayını artırmağa səbəb olurdu. Buna görə də onun ehtiyac və istək dairəsi getdikcə genişlənirdi. Nəhayət, həyat uğrunda mübarizə aparan insan, təbiətin gözünün içinə dik baxaraq özü üçün müəyyən bir yol seçdi və bu proses xüsusi bir mədəniyyətin yaranması ilə nəticələndi; cəhalət və nadanlığın hökm sürdüyü bir şəraitdə, elm və bilik yolunu tapmağa çalışdı.

İnsanı digər canlılardan fərqləndirən əsas xüsusiyyət onun ağıl və idraka malik olmasıdır. İnsan, ağılı öz daxilində hərəkətverici bir qüvvə kimi hiss edirdi və bu da onu inkişaf və yeniliklərə doğru çəkirdi. Atdığı hər bir addımdan sonra, daxilində müəyyən bir rahatsızlıq və yeni şeylər öyrənmək hissi baş qaldırırdı. Tarixi hadisələrin yaranmasına səbəb olan və insanın yaşayış tərzini dəyişdirən həmin şey, vəsf olunması qeyri-mümkün sayılan «insan ağlı»dır. İnsan bu «verginin» işığında əşyaları diqqətlə müşahidə edir, onlar haqqında düşünərək təcrübələr aparır, mə᾽lumatlarını beyin adlanan heyrətamiz bir yaddaş «anbarında» toplayır və hadisələrlə qarşılaşan zaman bunlardan istifadə edirdi. Bəşər övladı eramızdan dörd min il əvvəl, mədəniyyətin müxtəlif sahələrini inkişaf etdirərək əlifba və yazı, sənətkarlıq və ticarətdə mühüm nailiyyətlər əldə etmişdir. Heykəltaraşlıq və me᾽marlıqla məşğul olmuş, əmək alətləri düzəltmək üçün mis və dəmirdən istifadə etməyə başlamışdır. Həmin dövrdə böyük bir din meydana çıxmış, Babil ölkəsində həzrət İbrahim (ə) zühur etmiş və Allah-taala da o ölkə cəmiyyətinin rəhbərliyini onun öhdəsinə qoymuşdu. İbrahim (ə) mövcud vəziyyətlə mübarizəyə qalxaraq, peyğəmbərlik vəzifəsinin icrasına başladı; xürafi əqidə və fikirlərə qarşı vuruşdu. Həmin əqidə sahibləri ona qarşı ciddi müqavimət göstərdilər. Bunların ən güclüsü isə Nəmrud idi ki, İbrahimin (ə) təbliğatını özü üçün böyük təhlükə hesab edirdi. Ona görə də, Nəmrud bütün qüdrətini səfərbər edib peyğəmbərə qarşı çıxmağa başladı. Amma həzrət İbrahim (ə) Allahpərəstlik və Tövhid təbliğatını habelə, zülmkarlar əleyhinə mübarizəsini qətiyyətlə davam etdirərək, Nəmrudu məğlub etdi. Uzun sürən səfərdən sonra Hicaz ölkəsinə daxil olub, övladı İsmailin (ə) köməkliyi ilə Tövhid evinin (Kə᾽bənin) binasını qoydu.

MİS DÖVRÜNDƏN SONRA TARİXİN YENİ BİR MƏRHƏLƏSİ

Əldə olan tarixi m᾿əlumatlar e᾿ramızdan 750 il qabaqkı hadisələri əhatə edir. Rum imperiyasının təşkilindən iki əsr keçmişdi ki, İranda Zərdüştlik, Çində Laotse, Yaponiyada Konfutsi və Hindistanda isə Budda ideyalarının əsası qoyuldu. Yunanıstanda Ərəstun (Aristotel) və Əflatunun (Platon) fəlsəfi məktəbləri formalaşdı. Nəhayət, İsa ibni Məryəm (ə) Allah tərəfindən cəmiyyəti islah etmək üçün göndərildi ki, bəşəriyyəti yəhudilik girdabı olan dünyapərəstlik bataqlığından xilas etsin. O, xalq arasında ictimai bəla olan fəsad və əxlaq pozğunluğunu götürmək üçün ayağa qalxdı.

Bu mərhələnin inkişaf nümunələrini xatırlamaq istəsək, həmin dövrdə işlənən rabitə vasitələrini, tikililəri, sənətkarlıq və tibbi nailiyyətləri misal göstərmək olar.

Artıq, 476 -cı ildən e᾿tibarən orta əsrlər dövrü başlanır və həmin illərdə bir çox mühüm hadisələr baş vermişdir. Bu dövrdə kilsə öz mə᾿nəvi və ruhani hüdudlarını aşaraq cəmiyyətin bütün sahələrində nəzarəti öz üzərinə götürür, zahiri qüdrətdən başqa ictimai fikirlərə də hakim olur; Avropada qan tökmək, cəhalət, vəhşiliyə meyllik bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən hesab olunur. Həmin dövrdə şərqdə İslam mədəniyyəti yaranmağa başlayır.

Yeni dövr Sultan Məhəmməd Fatehin 1453-cü ildə İstanbula daxil olması və şərqi Rum imperiyasının dağılması ilə başlayır. Bu mərhələdə İngiltərə, Fransa, Almaniya, Avstriya, Macarıstan kimi böyük dövlətlərin qüdrəti genişlənmiş, kompasın kəşf olunması ilə avropalılar Atlantik okeanını keçərək Amerikanı kəşf etmişdilər.

Həmin dövrdə bir çox ideoloji və elmi hərəkatlar yaranmış, dövlətlər arasında rabitələr bərqərar olmuşdu.

1789-cu ildəki Fransa inqilabından sonra dünya sənayesində təsəvvürolunmaz irəliləyiş baş verdi. Kəşflər və ixtiralar sür᾽ətlə bir-birini əvəz etdi və hər bir sahədə yeniliklər görünməyə başladı. Bununla da Avropa tarixində yeni bir səhifə açıldı.