Gazi husrev bey küTÜphanesi

13- el-Müntehal (el-Menhâl) fi Hlmi'l-cedel. Gazzâ’nin ha­yatından bahseden klasik kaynakların bir kısmında adı geçmektedir.⁵⁴⁷

D- Felsefe.

1- Maköşıdü'l-felâsife. Gazzâlî'nin çalışmalarının fıkıh ve ke­lâmdan sonra üçüncü safhasını oluştu­ran felsefeye dair ilk eseridir. Filozofla­rın tutarsızlıklarını ortaya koymak üze­re bu alanda çeşitli eserler yazmayı planlayan müellif, ilkin onların amaç­larının belirtilmesinin faydalı olacağını düşünüp İbn Sînâ felsefesinin klasik mantık, tabîiyyât ve ilâhiyyât modeline uyarak ve daha çok onun eserlerinden özetler yaparak 487 (1094) yılında bu kitabı kaleme almıştır. Yazıldığı gün­den beri büyük ilgiye mazhar olan, Türk ve dünya kütüphanelerinde on civarın­da yazma nüshası bulunan eserin⁵⁴⁸ erken dönemde Latince'ye ve İb-rânîce'ye tercümeleri yapılmıştır. Gaz-zâlfyi Batı dünyasında tanıtan ilk eser. XII. yüzyılda Dominicus Gundissalinus ta­rafından Latince'ye çevrilen Makâşıdii'l-felâsif e'öır. Latince tercümesi 1506'-da Venedik'te Logica et Philosophia Al-gazelis Arabis adıyla basılmıştır. Çeşitli Batı kütüphanelerinde Latince çevirilere ait yazma nüshaların mantık, fizik ve metafizik bölümlerinin pek çok müstakil nüshası vardır⁵⁴⁹. Eserin her üç bölümü Summa Theoricae Phİlosophiae adıy­la aşağıdaki kütüphanelerde günümü­ze kadar gelmiştir: Avusturya'da Gratz Bibi. Universitatis⁵⁵⁰, İngiltere'de Edinburg Bibi. Universitatis⁵⁵¹, Fransa'da Bİbliotheque nationale⁵⁵², İtalya'da Vatikan Kütüphanesi⁵⁵³, Bohemia'da Prag Bibi. Capituli Metropolitani (L. LXXVII, 0.1.1585). İlâhiyyât bölümün­den seçilmiş bir çeviri de Roma'da Bibi. Angelica'da kayıtlıdır⁵⁵⁴. Makâşı-dü'1-felâsiie'nın üç ayrı İbrânîce ter­cümesi bulunmaktadır. Bunlardan ilki mantık ve ilâhiyyât bölümlerini içer­mektedir. XIII. yüzyılın sonlarında İshak el-Bellâğ (îsâac Albalag) tarafından yapılan bu özet çeviri eksik ve yetersizdir. Bu çevirinin bazı nüshaları günümüze kadar gelmiştir⁵⁵⁵. Mü­tercim tabîiyyât bölümünün tercüme­sine başlamışsa da bitirememiş, bu kıs­mı İshak b. Bulcer (Isâac Aben Bulger) ta­mamlamıştır⁵⁵⁶. Juda Nathan tarafından yapılan ve geniş ilgi gören çeviri aslına daha uygundur. Baş tarafına yahudi inancıyla ilgili bir şiir konulmuş olan bu çevirinin Oxford Bodleiana Michael⁵⁵⁷. Ber­lin⁵⁵⁸, British Museum⁵⁵⁹, Biblİotheque nationale⁵⁶⁰, İtalya Parma⁵⁶¹, Torino⁵⁶² ve Zunzta⁵⁶³ nüshaları bulunmaktadır. Üçüncü ter­cümenin sahibi bilinmemektedir. Moise de Narbonne'un şerhettiği bu tercü­menin birçok nüshası günümüze ulaş­mıştır⁵⁶⁴. Makâşıdü'l-felâsife üzerine birçok yazar tarafın­dan İbrânîce şerhler yazılmış olup bun­ların en tanınmışı İbn Rüşdcü olarak bi­linen Moise de Narbonne'un şerhidir. Daha önce Mûsâ b. Meymûn'un (Maimonides) Delâletü'l-hâ3irin adlı eserine açıklamalar yazan Moise'in, Arapça bil­mediği için eseri İbrânîce tercümesine dayanarak 1342-1349 yıllan arasında şerhettiği sanılmaktadır.⁵⁶⁵ İkinci şerh tsâac Scham-Tob ben Scham-Tob tarafından 1459 yılına doğru Aguilar de Campo şehrin­de tamamlanmıştır. Yalnızca ilâhiyyât bölümünün şerhinden ibaret olan bu eserin bir nüshası Bibliotheque natio-nale'dedir⁵⁶⁶. Üçüncü şerh Eisae adlı bir Musevî tarafından yapılmıştır. Sadece tabîiyyât bölümünün şerhi olan bu eserin bir nüshası da Bib-liotheque nationale'de kayıtlıdır⁵⁶⁷. Dördüncü şerh, Maestero Ma-nuel adıyla bilinen Eli Habillo zu Mon-zon'a aittir. Eserin ilâhiyyât ve tabîiyyât bölümlerinden oluşan bu şerhin bir nüshası Bibliotheque nationale'de mev­cuttur⁵⁶⁸. Beşinci şerh, Selanik hahamlarından Almosino tara­fından yapılmış olup bir nüshası İtal­ya'da bulunmaktadır⁵⁶⁹. Diğer iki şerhten birisi Scham-Tob ben Josef ben Scham-Tob'a, diğeri de Elia Mİzrachi'ye aittir⁵⁷⁰. Bunun yanında eserin bazı bölümlerinin İspan­yolca çevirisinin yer aldığı bir nüsha Madrid Millî Kütüphanesi'nde kayıtlıdır⁵⁷¹. Jose Millas Vallicrosa bu nüshayı bir makalesinde tanıtmaktadır⁵⁷² Maköşıdü'l-felâsife Muhyiddin Sabrî⁵⁷³ ve Süley­man Dünyâ⁵⁷⁴ tarafından ya­yımlanmıştır.

2- Tehâfötü'l-felâsife. Gazzâlî. filo­zofların amaçlarını ortaya koyduktan sonra onların tutarsızlığını göstermek üzere bu eseri kaleme almış, kitapta Fârâbî ve İbn Sînâ gibi İslâm filozofları­nın ilâhiyyât ve metafiziğe dair konular hakkındaki görüşlerini eleştirmiştir. İbn Rüşd'ün Tehâfütü't-Tehâlüt adıyla bu esere yazdığı reddiyeden sonra İs­lâm dünyasında "tehâfütler tartışma­sı" denilen yeni bir tartışma alanı or­taya çıkmış ve bu konuda onu aşkın eser kaleme alınmıştır. XIV. yüzyılda Latin­ce'ye ve XV. yüzyılda İbrânîce'ye çevril­dikten sonra Batı dünyasında önemli yankılar uyandıran Tehâfütü '1-felâsi-/e'nin tenkitli neşri Maurice Bouyges tarafından gerçekleştirilmiştir.⁵⁷⁵ Eseri H. Bekir Karlığa Filozofla­rın Tutarsızlığı adıyla Türkçe'ye tercü­me etmiştir.⁵⁷⁶

3- el-Mad­nûn bih 'alâ gayri ehlih. el-Mad-nûnü'l-kebîr adıyla da bilinen eserin Gazzâlfye aidiyeti tartışılmışsa da ge­rek müellifin kendi ifadesi⁵⁷⁷, gerekse İbn Rüşd ve İbn Teymiyye gibi düşünürlerin eseri ona nisbet etmeleri bu konudaki kuşkuları giderecek niteliktedir. Zebîdî ise eserin ona ait olmadığını bildirmektedir⁵⁷⁸. Müellifin Al­lah, melekler, peygamberler, mucize ve ölümden sonraki hayata dair görüşleri­ni ihtiva eden eserin çeşitli baskılan var­dır.⁵⁷⁹ el-Modnûn Abdullah el-Ubeydî tarafın­dan şerhedilmiştir.

4- el-Madnûn bih calâ ehlih. Gazzâlî yukarıdaki kitapta⁵⁸⁰ aynı konuda başka bir eser kaleme alacağını adını vererek bildirmektedir. Ruhla ilgili konuların tartışıldığı ve su­dur teorisinin işlendiği bu eserin de Gazzâlî'ye aidiyeti tartışmalıdır. Kitabın değişik baskıları bulunmaktadır.⁵⁸¹ Ahmed Hicâzî es-Sekkâ tarafından neşredilen Nefhu'r-rûh vet-tesviye⁵⁸² adlı eserin büyük bir bölümü el-Madnûn bih alâ ehlih ile uyuştuğundan eser bu adla da anıl­maktadır.

5- er-Risâletü'1-ledünniyye. Yine Gazzâlfye aidiyeti tartışmalı olan bu eser ledünnî bilginin imkânı konu­sunu ele almaktadır. Gazzâlî, bir kısım dostlarının kendisine bazı âlimlerin ta-savvufî bilgiyi inkâr ettiklerini söyleme­leri üzerine bu risaleyi kaleme almıştır. Bilginin tanımıyla başlayan eser, bilgi­nin aracı olması sebebiyle ruh ve nefse ilişkin açıklamalarla devam etmektedir. İlimler şer'î ve aklî olarak ikiye ayrıldığı­na göre bilgi edinme yolları da insanî öğretim ve rabbânî öğretim şeklinde iki kategoride ele alınır. Rabbânî öğreti­min de vahiy ve ilham olmak üzere iki mertebesi bulunduğu, son peygambe­rin gelişiyle vahiy mertebesinin sona erdiği, ilham yolunun ise sürekli açık ol­duğu bildirilerek arındırılıp aydınlatıl­ması halinde nefislerin ilhama mazhar olabileceği ileri sürülmektedir. Eserin çeşitli baskıları arasında en yaygın olanı Muhyiddin Sabrî neşridir⁵⁸³. Kitap Margaret Smith tara­fından İngilizce'ye çevrilmiştir.⁵⁸⁴

6- Mişkâtü'l-envâr. Gazzâlî'nin son dönem eserlerinden olup felsefî muhtevasından dolayı eleştirilmiş ve Gazzâlî'ye nisbeti tartışılmışsa da gerek Gazzâlî'nin hayatından bahseden klasik kaynaklarda zikredilmesi, gerekse İbn Rüşd⁵⁸⁵ ve İbn Tufeyl⁵⁸⁶ gibi düşünürler tara­fından yapılan atıflar sebebiyle Gazzâlî'­ye aidiyeti kesinlik kazanmaktadır. Çe­şitli baskılan bulunan eser⁵⁸⁷, Ebü'l-Alâ el-Afîfî tarafından Süleymaniye Kütüpha­nesi⁵⁸⁸ ve el-Mektebetü'l-belediyye bi'l-İskenderiy-ye'de⁵⁸⁹ bulunan nüshaları esas alınarak neşredilmiştir⁵⁹⁰. İki defa İbrânîce'ye⁵⁹¹ ve bu dilden Latin­ce'ye⁵⁹² çevrilen kitap, W. H. T. Gardner tarafından İngilizce'ye⁵⁹³, Süleyman Ateş tarafından da Türkçe'ye⁵⁹⁴ tercüme edil­miştir.

7- el-Münkızmine'd-dalûl. Mü­ellifin kendi düşünce hayatının seyrini Özetlediği bu otobiyografisi büyük yan­kılar uyandırmış ve Özellikle aklî ilimler­den ziyade tasavvufî bilgiye değer ver­mesi sebebiyle bâzı âlimler tarafından takdir edilirken bazılarınca eleştirilmiş­tir. Fransızca, İngilizce, Farsça, Türkçe. Hintçe, Felemenkçe gibi çeşitli dillere çevrilen ve birçok defa basılan eserin tenkitli neşrini Cemîl Salîbâ ve Kâmil Ayâd gerçekleştirmişlerdir.⁵⁹⁵