Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

 
Hem
–
porfin törəməsi olan protoporfirinin ikivalentli dəmir ionu ilə 
birləşməsidir. Protoporfirin porfindən molekul strukturuna daxil olan yan 
zəncirlərə (metil, vinil qrupları və propion turşusu qalığı) görə fərqlənir. Kim-
yəvi strukturuna əsasən, protoporfirini 1,3,5,8-tetrametil-2,4-divinil-6,7-dipro-
pionat-porfin adlandırmaq olar. Hem isə protoporfirinlə ikivalentli dəmir ionu-
nun birləşməsidir. Hemoqlobinin tərkibində olan protoporfirin bu birləşmənin 
mümkün olan 15 izomerindən doqquzuncusudur (IX protoporfirin). 
Hemin tərkibində olan dəmir atomu protoporfirinin azot atomlarından 2-si 
ilə kovalent və 2-si ilə koordinasion rabitə vasitəsilə birləşir. 
IX protoporfirin nüvəsi ilə ikivalentli dəmir ionunun birləşməsindən ibarət 

---

186 
olan hem heyvan və insan orqanizmlərində əsas oksigendaşıyıcı zülalların 
–
hemoqlobin və mioqlobinin tərkibinə daxildir. 
Hemoqlobin
–
eritrositlərin daxilində olan zülaldır. Bu zülalın əsas funk
-
siyası ağciyərlərdən toxumalara oksigen daşımaqdan ibarətdir. Hər bir 
eritrositdə 300 mindən artıq hemoqlobin molekulu olur. Onun molekul kütləsi 
64450-yə bərabərdir. Adından məlum olduğu kimi, hemoqlobin 
–
hemlə qlobin 
adlanan zülalın birləşməsidir. Hər bir hemoqlobin molekulunda 4 hem və 
qlobin zülalını təşkil edən 4 polipeptid zənciri vardır. Qırmızı rəngli piqment 
olan hem qana spesifik rəng verir və oksigenlə birləşərək, onu toxumalara 
daşıyır. 1 litr qanın plazmasında normal atmosfer təzyiqi şəraitində cəmi 3 ml 
oksigen həll olur. Eyni miqdarda normal qanın eritrositlərində olan hemoqlobin 
isə bundan 70 dəfə artıq oksigenlə birləşə bilir. Bundan əlavə, hemoqlobin 
toxumalarda əmələ gələn karbon qazının 90%-dən artığının ağciyər vasitəsilə 
orqanizmdən kənar edilməsinə şərait yaradır. 
Hemoqlobin molekulunun zülal hissəsini (qlobin zəncirini) təşkil edən
4 polipeptiddən bir cütü 

-, digər bir cütü isə 

-zəncir adlanır; 

- və 

-poli-
peptidlər tərkiblərindəki aminturşu qalıqlarının sayına və sırasına görə bir-
birindən fərqlənir; lakin eyni adlı cütlər bir-birini təkrarlayır. Hər bir 

-
polipeptidin tərkibində 141, 

-polipeptiddə isə 146 aminturşu qalığı vardır; 
hemoqlobin molekulunda olan aminturşu qalıqlarının ümumi sayı isə 574-dür. 
Bu molekulların ikincili strukturunda bir-birilə spiral şəklində olmayan 
hissəciklər vasitəsilə birləşmiş spiral seqmentləri (domenlər) ayırd edilir: 

- 
polipeptid zəncirində 7, 

-zəncirində isə 8 seqment vardır. Bu seqmentlər latın 
əlifbasının hərfləri ilə (A, B, C, D, E, F, G, H) işarə edilir. 
Hemoqlobinin 

- və 

-polipeptid zəncirlərinin üçüncülü strukturu bir-
birinə oxşardır. Hər bir polipeptid zəncirinin spirallarının əmələ gətirdiyi 
“yumağın” daxilində hemin yerləşməsinə müvafiq gələn boşluq vardır. Bu 

---

187 
boşluqda özünə mövqe tutan hem qeyri-polyar rabitələrinin yaratdığı Van-der-
Vaals cazibəsi və qlobin zəncirindəki aminturşuların hidrofob rabitələri 
sayəsində zülalla birləşir. Bundan əlavə, hemdə olan propion turşusu qalıqları 
qlobinin sərbəst amin qrupları ilə ion rabitəsinə girir; eyni zamanda hemdə olan 
dəmir atomu qlobinin histidin qalığı ilə koordinasion rabitə əmələ gətirir. 
Beləliklə, buradakı dəmir atomunun 6 koordinasiya rabitəsindən dördü 
protoporfirinin pirrol halqaları ilə, beşincisi qlobin molekulundakı histidinin 
yan zənciri ilə birləşir (şəkil 4.11), altıncı koordinasion rabitə isə sərbəst qalır 
və bu rabitə oksigenlə və ya digər liqandlarla birləşmək üçündür. 
Hemoqlobin molekulunun dördüncülü strukturu hər birinin tərkibində 1 
ədəd hem olan 4 submolekulyar vahidin (bir cüt 

- və bir cüt 

-polipeptid 
zəncirinin) birləşməsi sayəsində formalaşır (şəkil 4.9). Müxtəlif zəncirlər (yəni 

1
- zəncirlə 

1
və 

2
- zəncirləri və 

2
ilə 

2
-zəncirləri) bir-birilə çoxsaylı Van-
der-Vaals rabitələri vasitəsilə birləşir. Eyni tipli zəncirlər arasında isə ion 
rabitələri olur. Lakin buradakı ion rabitələrinin sayı qeyri-sabitdir və hemin 
oksigenlə birləşməsindən asılıdır. Sərbəst hemoqlobin molekulunda (yəni 
dezoksihemoqlobində) 2 cüt ion rabitəsi olur; bunlardan bir cütü

1
- və 

2
-
polipeptidlərini, bir cütü isə 

1
- və 

2
-polipeptidlərini birləşdirir. Hemoqlobinin 
tetramer strukturunun daxilində molekulun bütün cismini dəlib keçən boşluq 
vardır (şəkil 4.9.). Əsasən polipeptid zəncirlərinin qeyri-polyar qrupları və tək-
tək polyar radikallar bu boşluğa tərəf çevrilmiş vəziyyətdə olur. Qeyri-polyar 
qruplar arasında olan hidrofob xarakterli rabitələr su mühitində molekulun 
daxili hissəsini suyun təsirindən mühafizə edir və tetramer strukturu 
sabitləşdirir.