Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр
LİPOPROTEİNLƏR VƏ PROTEOLİPİDLƏR
Yüklə 3,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.11.4. LİPOPROTEİNLƏR VƏ PROTEOLİPİDLƏR Zülallarla yağabənzər maddələrin kompleks birləşmələri l i p o p r o t e i n- l ə r adlanır. Bunlar şərti olaraq 2 qrupa bölünür: 1) sərbəst lipoproteinlər və 2) struktur proteolipidləri. S ə r b ə s t l i p o p r o t e i n l ə r (qan plazması lipoproteinləri, süd lipoproteinləri və s.) həlledicilərə münasibətlərinə görə, adi lipidlərdən fərqlənir. Bunlar suda həll olur, üzvi həlledicilərdə (benzol, efir, xloroform və s.) həll olmur. Lipoprotein molekulunda kompleks birləşmənin daxilində lipid, xarici təbəqəsində isə zülal yerləşir. Bunlardan fərqli olan p r o t e o l i p i d molekulları zülal tərkibli nüvəni əhatə edib, onunla kompleks birləşmə əmələ gətirən lipidlərdən ibarətdir. Buna görə proteolipidlər üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur, suda isə həll olmur. Proteolipidlər hüceyrə membranlarında beyin toxumasında, yumurta sarısında, bitkilərdə geniş yayılmışdır. Lipoproteinlər zəif, davamsız birləşmələrdir. Asanlıqla parçalandıqlarına görə, onların molekullarında lipidlərlə zülallar arasındakı birləşmələrin xarakterini aydınlaşdırmaq olduqca çətindir. Belə mülahizələr vardır ki, lipid- zülal komplekslərinin əmələ gəlməsində əsasən qeyri-kovalent rabitə növləri iştirak edir; bu birləşmələrin möhkəmliyi lipid komponentinin tərkibində olan ion qruplarından da asılıdır. Neytral lipidlərdən (triasilqliserinlər) fərqli olaraq, fosfolipidlər zülal molekulu ilə ion rabitəsi sayəsində də birləşə bilir. Bundan əlavə, lipid komponentinin qeyri-polyar qrupları ilə zülal molekulları arasında hidrofob xassəli rabitələr də olur. Beləliklə, zülallarla lipidlər arasındakı rabitə- lər müxtəlif xarakterli olduğuna görə, lipid-protein komplekslərinin möhkəm- liyi bir-birindən fərqlənir. Qanda olan lipoproteinlərin əksəriyyəti ya bağırsaqların selikli qişasının epitel hüceyrələrində, ya da qaraciyərdə sintez edilir. Onların molekulları hidrofob lipid nüvəciyini əhatə edən polyar xassəli lipidlərdən və xarici örtüyü təşkil edən zülallardan ibarətdir. Lipoproteinlərin zülal hissəsinə apolipoprotein deyilir. Apolipoproteinlərin 8 tipi aşkar edilmişdir: A-I, A-II, B, C-I, C-II, C- III, D və E tipli apolipoproteinlər. Bunların bir qrupunun tərkibində karbohidrat komponentləri də olur. Buna görə bəzi lipoproteinlər eyni zamanda qliko- protein xarakterli zülallardır. İnsanın qan plazmasında lipoproteinlərin ümumi qatılığı 7-11 q/l-dir. Lipoproteinlərin müxtəlif fraksiyalarının sıxlığı (xüsusi çəkisi) 0,92 q/sm 3 ilə 1,21 q/sm 3 arasında olur. Onların müxtəlif fraksiyalarının sıxlıqları arasındakı fərqlər əsasən lipid komponentinin xarakteri ilə əlaqədardır. Ultrasentrifuqa- 182 laşdırma zamanı lipoproteinlərin müxtəlif fraksiyaları bir-birindən ayrılır; bu zaman hər bir fraksiyada bir-birinə oxşar olan lipoprotein molekulları toplanır (qarışıqda olan bir maddə növünün bir yerə toplaşması flotasiya – zənginləşmə adlanır). Lipoproteinlərin flotasiyasının sürəti onların molekullarında olan lipidlərin ölçülərindən asılıdır. Flotasiyanın sürəti ilə lipoproteinlərin elektrofo- rez zamanı ayrılma sürəti (mütəhərrikliyi) arasında uyğunluq vardır. Bu gös- təricilərdən asılı olaraq, qan lipoproteinlərinin aşağıdakı fraksiyaları ayırd edilir: 1. X i l o m i k r o n l a r – ən aşağı sıxlıqlı zülal-lipid kompleksləridir (xüsusi sıxlığı 0,96 q/sm 3 və daha az). Bunların ümumi kütləsinin 98%-ə qədəri lipidlərdən ibarətdir. Beləliklə, xilomikronlar zərif zülal təbəqəsinin köməyi ilə nisbi sabitlik əldə etmiş lipid damlacıqlarıdır. Burada lipidlərin əksəriyyəti (80%-ə qədər) triasilqliserinlərdən ibarət olur; 2. P r e- -l i p o p r o t e i n l ə r – sıxlığı xilomikronlara nisbətən yüksək, lipoproteinlərin əksəriyyətinə nisbətən aşağı olur (0,096-1,006). Bunlara çox aşağı sıxlıqlı lipoproteinlər – (ÇAS-LP) deyilir; ümumi kütləsinin 80-90%-i lipidlərdən (əsasən triqliserinlər, az miqdarda fosfolipidlər, xolesterin və onun efirləri) ibarət olur; 3. -L i p o p r o t e i n l ə r – bunlara aşağı sıxlıqlı lipoproteinlər (AS-LP) də deyilir; sıxlığı 1,006-dan 1,063-ə qədər olur; ümumi kütləsinin 70%-ə qədərini lipidlər (əsasən xolesterin və xolesteridlər, bundan bir qədər az – fosfolipidlər, ən aşağı səviyyədə isə triasilqliserinlər) təşkil edir. 4. -L i p o p r o t e i n l ə r – yüksək sıxlıqlı (1,063-1,210) lipoproteinlərdir (YS-LP); tərkibindəki lipid komponenti ümumi kütlənin 50- 60%-ni təşkil edir və bunlar arasında fosfolipidlərin payı daha artıqdır. Son vaxtlar -lipoproteinlərin 2 yarımfraksiyası ( 1 və 2 ) ayırd edilir. Bunlardan birincisi yüksək sıxlıqlı lipoproteinlər (YS-LP), ikincisi isə çox yüksək sıxlıqlı lipoproteinlər (ÇYS-LP) adlanır. Lipoproteinlərin təsnifatı şərtidir. Çünki onların tərkibi və sıxlığı lipidlərin toxumalara nəql olunması zamanı dəyişikliyə uğrayır. Qan plazmasının lipoproteinləri kürəşəkilli hissəciklərdir. Onların sıxlığı artdıqca, diametri kiçilir: hissəciklərin nüvəsini qeyri-polyar lipidlər (triasil- qliserinlər, xolesterin efirləri) təşkil edir; nüvəcik tərkibinə fosfolipidlər, zülal və sərbəst xolesterin daxil olan qişa ilə əhatələnmiş olur. 4.13-cü cədvəldə qan plazması lipidlərinin xassələrini əks etdirən bəzi əlamətlər haqqında məlumat verilmişdir. Qanda lipoproteinlərin müxtəlif növ- ləri arasındakı normal nisbətin dəyişməsi ateroskleroz xəstəliyinin inkişafına səbəb olan əsas amillərdən biridir. Qanda aşağı və çox aşağı sıxlıqlı lipoproteinlərin ( - və pre- -lipopro- teinlər) artması nəticəsində ateroskleroz törənə bilər. Buna görə lipopro- teinlərin adı çəkilən fraksiyalarına aterogen lipoproteinlər deyilir. |