Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

4.5. AMİNTURŞULAR 
Aminturşular
–
molekulunun karbohidrat zəncirində karbon atomları ilə 
rabitədə olan hidrogenlərdən ən azı biri amin qrupu ilə əvəz edilmiş üzvi turşu 
törəmələridir
. Onların ən sadə strukturlu törəməsi olan qlisini 1820-ci ildə 
A.Brakonno jelatinin turş mühitdə aparılan hidrolizinin məhsulları arasında 
aşkar etmişdir. 1871-ci ildə isə N.N.Lyubavin həzm sistemi fermentlərinin 
hidrolitik təsirinə məruz qalan zülalların müxtəlif aminturşulara çevrildiyini 
müəyyənləşdirmişdir; beləliklə, aydın olmuşdur ki, zülallar 
–
struktur mono-
merləri aminturşulardan ibarət olan irimolekullu üzvi birləşmələrdir. Zülalların 
tərkibinə daxil olan bütün aminturşuların strukturu isə XX əsrin birinci yarı-
sında aydınlaşdırılmışdır. 
İndiyə qədər müxtəlif canlıların orqanizmində 300-ə qədər aminturşu növü 
aşkar edilmişdir. İnsan orqanizmində 60-a qədər aminturşu növünə və ya 
onların törəmələrinə təsadüf edilir. Lakin bu aminturşuların yalnız 20-yə qədəri 
zülalların strukturuna daxil olur. Zülalların tərkibinə daxil olan aminturşulara 
“zülaltörədici (proteinogen) aminturşular” deyilir; heç bir zülal molekulunun 
strukturuna daxil olmayan aminturşulara isə “zülal törətməyən (qeyri-
proteinogen) aminturşular” adı verilmişdir. 
Yuxarıda göstərildiyi kimi, zülalların strukturuna daxil olan əsas amintur-
şuların 20 növü vardır. Lakin bunlardan başqa, bəzi zülalların tərkibində nadir 
hallarda təsadüf edilən aminturşular da məlumdur. Zülalların tərkibində 
nisbətən az yayılmış bəzi aminturşular (hidroksiprolin, hidroksilizin, amin-
limon turşusu və s.) əslində əsas aminturşuların törəmələridir. Tərkibinə nişan-
lanmış izotoplar daxil olan nadir aminturşularla aparılan təcrübələrdən aydın 
olmuşdur ki, onlar orqanizmdə sintez edilən zülalların tərkibinə daxil ola bil-
mir. Lakin toxuma zülallarının hidrolizatları arasında belə aminturşular aşkar 
edilir. Bu təcrübələrdən aydın olmuşdur ki, nadir aminturşular orqanizmdə 
sintez edilmiş zülalların tərkibində olan əsas aminturşu qalıqlarının biosin-
tezdən sonrakı dəyişiklikləri nəticəsində əmələ gəlir. 
Təbiətdə rast gəlinən zülaltörədici aminturşuların hamısı 

-strukturuna 
malikdir. Yəni onların molekullarında amin qrupları karboksil qrupunun yanın-
da yerləşən karbon atomu ilə birləşmiş vəziyyətdə olur. Beləliklə, 

-amin-
turşuların molekul quruluşu aşağıdakı ümumi struktura müvafiq gəlir: 
Aminturşuların ən sadə nümayəndəsi olan qlisinin molekulundakı R 
radikalı hidrogen atomundan ibarətdir. Digər aminturşuların strukturuna daxil 
olan R radikalları isə müxtəlif karbohidrogenlərin törəmələridir. Beləliklə, 

-
aminturşular bir-birindən yan zəncirlərinin strukturuna görə fərqlənir və 
müxtəlif 

-aminturşuların fiziki-kimyəvi xassələrində olan fərqləri də bu 
radikallar müəyyənləşdirir. 

---

114 
Aminturşuların təsnifatı bir neçə prinsipə əsaslanır: 
I. Molekulda olan yan zəncirin (R radikalı) xarakterinə görə atsiklik 
(alifatik) və tsiklik aminturşular ayırd edilir. Tsiklik aminturşuların da homo-
tsiklik və heterotsiklik növləri vardır. 
II. Yan zəncirinin ion yükünün olub-olmamasından, onların polyarlığından 
asılı olaraq, aminturşuların aşağıdakı növləri ayırd edilir: 1) qeyri-polyar (hid-
rofob) yan zəncirli aminturşular (qlisin, alanin, valin, leysin, izoleysin, prolin, 
fenilalanin, triptofan); 2) polyar, lakin ion yükü olmayan yan zəncirinə malik 
aminturşular (serin, treonin, sistein, metionin, asparagin, qlutamin); 3) mənfi 
yüklü polyar zəncirə malik aminturşular (asparagin və qlutamin turşuları);
4) müsbət yüklü polyar yan zəncirə malik aminturşular (lizin, arginin, histidin).
Aminturşuların yan zəncirlərinin elektrokimyəvi xüsusiyyətlərinə əsasla-
nan digər təsnifatda onların turş, qələvi və neytral olmaqla, 3 qrupu ayırd edilir. 
Yan zəncirində əlavə karboksil qrupu olan aminturşular bu təsnifat üzrə 
turş 
xassəli aminturşular
qrupuna daxildir; asparagin, qlutamin və amin-limon 
turşuları bu qrupun əsas nümayəndələridir; eyni zamanda tirozinin hidroksil və 
sisteinin sulfhidril qrupları da bu aminturşulara zəif turşu xassəsi verir.
Lizinin əlavə amin qrupu, arginin molekulunda olan quanidin qrupu və 
histidinin imidazol qrupu bu aminturşulara qələvi xassəsi verir. Buna görə adı 
çəkilən aminturşular 
qələvi aminturşular 
qrupuna daxil edilmişdir. 
Neytral 
aminturşular
qrupuna isə yan zəncirləri qələvi, və ya turş xassəyə malik 
olmayan aminturşular daxildir. Molekul strukturundakı yan zəncirin polyarlığı 
baxımından turş və qələvi xassəli aminturşular polyar, neytral aminturşular isə 
qeyri-polyar qrupa daxildir. 
III. Molekul zəncirində olan amin və karboksil qruplarının sayına əsas-
lanan təsnifatda aminturşuların 4 qrupu ayırd edilir: 1) 
monoaminmonokarbon 
turşuları
(qlisin, alanin, valin, leysin, izoleysin, serin, treonin, sistein, metionin, 
triptofan, tirozin, fenilalin); 2) diaminmonokarbon turşuları (lizin, arginin, 
sitrullin); 3) monoamindikarbon turşuları (asparagin və qlutamin turşuları);
4) diamindikarbon turşuları (sistin).
4.7.-ci cədvəldə aminturşular amin və karboksil qruplarının sayına görə 
olan təsnifata müvafiq sıra üzrə təsvir edilmişdir. 
IV. Bioloji (fizioloji) roluna əsaslanan təsnifatına görə aminturşuların
3 qrupu ayırd edilir: 1) əvəzedilən; 2) qismən əvəzedilən; 3) əvəz edilməyən 
aminturşular. 
Əvəzedilən aminturşular insan və heyvanların toxumalarında digər 
aminturşulardan və başqa üzvi birləşmələrdən sintez edilə bilir. Buna görə, 
orqanizm həmin aminturşuları qida vasitəsilə almasa da, onlara qarşı ehtiyacını 
ödəyir. Əvəzedilən aminturşular qrupuna alanin, asparagin, asparagin turşusu, 
qlisin, qlutamin, qlutamin turşusu, prolin, serin və sistein daxildir. 
Qismən əvəzedilən aminturşular insan orqanizmində sintez edilir. Lakin 
onların sintezi orqanizmin tələbatını tam ödəyə bilmir. Buna görə, belə 
aminturşular qidanın tərkibində də orqanizmə daxil olmalıdır. İnsan orqanizmi 
üçün qismən əvəzedilən aminturşular qrupuna arginin, histidin və tirozin 
aiddir. 

---

115