Гендер и Цели Развития Тысячелетия

Qərb Universiteti BMT Əhali Fondu Gender Araşdırmalar

(UNFPA) Mərkəzi




«GENDER VƏ TƏHSİL:

İNSAN VƏ CƏMİYYƏT»
Respublikanın ali təhsil müəssisələrinin

aspirant və dissertantları üçün

Yay məktəbinin materialları


Bakı, Azərbaycan

4-8 sentyabr 2006-cı il

Kifayət Ağayeva

Müasir qadın araşdırmalarının tədqiqat strategiyaları

İngilislərin köhnə bir misalı var «Dünya kişilərindir: Qadının yeri evdir». Elizabet Cenuey bu məsələni «Kişi dünyası; Qadın yeri; Sosial Mifologiyanın Araşdırılması» (Man`s World: Woman`s place: A Study in Social Mithology) əsərində belə şərh etmişdir. “Dünyanın cinsi əlamətə görə bölünməsi hələ də saxlanılır, ən əsası hökm sürür. Qadının yeri burada artıq müəyyən edilmişdirsə, onda aydın məsələdir ki, qalan bütün dünya kiməsə, başqasına məxsusdur, nəticə etibarı ilə – allah bu yerdə yoxdursa – bu yer kişilərindir». Belə bölüm beyinimizə və mədəniyyətimizə elə möhkəm həkk olunub ki, bunun illuziya olmamasına heç kəs şübhə etmir.

Patriarxat cəmiyyət strukturu qadın araşdırmaları üçün həmişə başlanğıc olub, bu struktur dünyanın əksəriyyət ölkələri üçün xarakterdir. Belə cəmiyyətdə kişi maraqları qadın maraqlarını həmişə üstələyir. Bu güc münasibətləri əməyin bölgü prosesi ilə başlayır, cəmiyyətin sosial təşkili forması ilə bitir. Bu sistem sosial fərqi, bioloji fərqlər ilə əsaslandırır. Patriarxat münasibətlər struktur xarakter daşıyır: bunlar həm institutlarda, həm də cəmiyyətin sosial praktikasında mövcuddur. Əgər patriarxat Şərqdə sistem kimi mövcuddursa, dünyanın digər regionlarında Avropa, Amerika, Kanada da bu çoxsaxəlidir və çoxsaylıdır. Patriarxat cəmiyyətdə həyat fəaliyyətinin iki sferası var, ictimai və özəl, özəl hissəsinin yüksək statusu yoxdur. Bu sferanın fərqliliyi hakimiyyət və kişilərin arasındaki tabeçilikdə əks olunur, qadınlar ümumi inhisar olunmuş sfera olan «özəl» sahəyə sıxışdırılmışdır. Yalnız «qender» sosial cinsinin gündəmə gəlməsi bu münasibətlərə yenidən baxmaq imkanı vermişdir.

İlk dəfə bioloji və sosioloji cinsin fərqləndirilməsi ideyası Marqaret Mid tərəfindən «Üç primitiv cəmiyyətdə cins və temperament» (1935) kitabında irəli sürülmüşdür. Bu əvvəlcə feminist ideya kimi hesab edilsə də, sonralar digər elmlər də cins və gender arasında fərqdən bəhs etməyə başladılar. Bioloji nöqteyi nəzərdən cins anadan qəlmədir, onu seçmirlər. Amma sosial cinsi insan bütün həyatı boyu qazanır. Davranış normativlərə malik olur və bunlar da onu kişi və qadın kimi xarakterizə edir.

Kişi və qadın. Simona de Bovuar «İkinci cins» əsərində yazır ki, «Qadın qadın kimi doğulmur, onu cəmiyyət qadın edir». Sosial cins anlayışı – gender bu gün terminoloji yenilikləri elmə gətirmişdir, məsələn, femininlik, maskulunluq, patriarxat; seksizm və s. Bu gün bu terminləri adi vətəndaşların da dilində adi sözlərə çevrilmişdir. Bu terminlər hətta hüquqi sənədlərdə də işlədilməyə başlanmışdır.

Bu gün kişi-qadın münasibətlərinin tədqiqatı, sosial determinasiyaya ənənəvi yanaşma yolu ilə, yəni sosial rolun təbii olması anlamının qeyri-şərtsiz qəbulu faktorunu qəbul etməmək istəyi ilə ğündəmə gəlmişdir. Məsələnin aktual olmasına baxmayaraq, 1970-ci illərə qədər SSRİ rejimi dövründə bu məsələ geniş öyrənilmirdi, bununla ancaq ailə sosiologiyası məşqul olurdu və bu yalnız marksist paradiqmadan tədqiq edilirdi.

Dünyada qadın araşdırmaları multidisiplinar elm istiqamətində 1960-cı illərdə Qərbdə öyrənilməyə başlanılmışdı. Onlar bunu ənənəvi olaraq klassik fəlsəfə, hüquq, iqtisadi nəzəriyyə, politologiya, tarixdə olan kimi cəmiyyətin təsvirinə ənənəvi yanaşma yolu ilə, pedaqoji nəzəriyyələr və tənqidi nöqteyi nəzərdən tədqiq etməyə başladılar. Gender problematikasını tədqiqi üsulları arasında «klassik» tədqiqat həmişə mövcud olmuşdur: Simona de Bovuar, Betti Fridan, Cessi Bernard, Sulamif Fayerstoun, Keyt Millet, Culiet Mitçel, Nensi Hodorou, Karol Hilliqan, Andrea Dvorkin, Zilla Ayzenşteyn və başqalarını buna misal göstərmək olar. Tədqiqatçılar gender bərabərsizliyinin mövcudluq mexanizmini cəmiyyətin bütün sferalarında: ailə daxilində, ailədən kənar, siyasətdə, cəmyyətin mənəvi həyatında, mədəniyyətdə və s. öyrənməyə başlayıblar. Tədqiqatçılar əsasən qeyri-bərabərliyin özəyini müvafiq ideologiyada – seksizmdə – cinsə görə diskriminasiyada görürdülər. Onlar bunu müxtəlif sahələrdə aşağıdakı kimi tədqiq ediblər.

İqtisadiyyat. Uzun müddət gender qeyri-bərabərliyi probmlemini hüquqi problem hesab etməyiblər. Bunu dərin təhlilinə başlayanda müəyyən olunub ki, kişi-qadın iqtisadi-hüquqi cəhətdən o vaxt bərabər olur ki, onu qanun dəstəkləsin. İqtisadiyyatda gender qeyri-bərabərliyi resurslarının qeyri bərabər təyin olunması, ailə daxilində iş və asudə vaxtının bölünməsi, əmək bazarında qadının diskriminasiyası (qadının az əmək haqqı olan tərəflərə sıxışdırılması), əmək haqqının ödənilməsi, işə qəbul, işdə yüksəlmək və başqa məsələlərdə mövcud olan diskriminasiyada özünü göstərir.

Qadın sosial prestijdə də kişilərdən geri qalır. Cəmiyyətdə qadın seqreqasiyası nəticəsində «qadın ixtisasları» «kişi ixtisaslarına» nisbətən az prestijlidir. Qadınlar az maaşlı işlərdə çalışmağa məcbur olurlar. Nəticədə, qadınlar o işlərdə fəaliyyət cöstərirlər ki, bu işlər kişilərin marağını çəkmir, bu onlar üçün darıxdırıcı olur və sonda qadınların əksəriyyəti perspektivsiz işlərlə məşğul olurlar.

Əsas diskriminasiyalardan biri də kişi və qadın əməyinə verilən fərqli əmək haqqıdır. Qadınlara əmək haqqı az verilir. Bundan əlavə kişilərin tam iş günü işləyib daha çox əmək haqqı qazanmaq imkanı var. Evdəki işlərin əsasən qadının çiyninə düşdüyünə görə qadın az əmək haqqlı işlərdə çalışır, daha az cazibədar işlərlə məşqul olmaq məcburiyyətində qalır.

Müasir dövrdə qadın tədqiqatçıların iqtisadiyyatda araşdırdıqları üç əsas sfera var:

1) ödənişsiz ev işinin dəyərinin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi;

2) ailədaxili gəlir və resursların təyin olunması və həmçinin qərar qəbul etmə və idarəetmə səlahiyyəti problemi;

3) əmək bazarında gender prosesi (qadın məşğulluğu, gəlirə münasibət və əməyin ödənilməsi).

Qadın tədqiqatçıları (iqtisadi ödənişsiz əmək, ev öhdəliklərini də daxil olmaqla) təhlil üçün iqtisadi nəzəriyyələr, yeni yanaşmalar təklif edir. Bu məsələyə metodik əsaslı gender yanaşması tətbiq etməklə əməyin cinsinə görə bölünməsi kimi mürəkkəb məsələnin və onun nəticəsi olaraq iqtisadi qeyri-bərabərliyi, cəmiyyətin mövcud gender rollarına görə bölüşdürülməsi məsələləri öz həllini tapa bilər. Onlar insanın bioloji «təbiətlər»inə görə əvvəlcədən bu rolların təyin edildiyini təhlil etməyin də vaxtının çatdığını tövsiyə edirlər.

Fəlsəfə. Ənənəvi fəlsəfə tarixində gender bərabərsizliyi nadir hallarda problem statusunu alıb və diqqət yetirilib. Əksəriyyət filosoflar qadını – «mövcud olmayan, düşünülmə» üçün «vacib olmayan kimi, gender ierarxiyasında rolunu», təbii, normal qəbul ediblər. Fəlsəfə tarixində «gender məsələsi» iki tendensiyadan tədqiq edilmişdir.

1. Eqalitar tendensiya – öz başlanğıcını Platondan götürmüşdür. Bu Sokratın adından «Dövlət» əsərində qadının ictimai həyatda cinslərin bərabər iştirakı traktovkasında verilmişdir.

2. Konservativ seksist tendensiya – mövcud vəziyyətin bəraəti. Aristotel Platon-Sokrat oponenti qismində çıxış edərkən fəlsəfədə androsentrik gender modelini irəli sürüb, qadın şərhinin bioloji paradiqmasını verib. Bu dünyaya kişi nöqteyi nəzərindən baxışdır, əsas diqqət kişiyə yönəlib, qadın passiv şəkildə nəzərdən keçirilir.

Müasir feminist nəzəriyyə ənənəvi olaraq bizi fəlsəfi nəzəriyyəni çox dəqiq analiz etməyə vadar edir. Qadınlara qarşı seksist istiqamətli filosoflar və onların baxışları Platonun erotik məhəbbət konsepsiyasından, Kantın gözəllik nəzəriyyəsindən, Heqelin «mənəvi dünya» ideyasından, Nitşenin fövqəlinsan ideyasından və s. keçən baxışlardır.

Qadın tədqiqatçıları, təsdiq edirlər ki, ənənəvi fəlsəfə kökündən «kişi» elmi hesab olunub və güclü cinsin mənafeyini əks etdirib. Siksin «Qadının yenidən doğulması» (1975) əsəri qadın tədqiqatının klassikası hesab edilir və onun davamçısı fransız filosofu Jak Lakan və Jak Derriga mədəni-fəlsəfi ənənəni təhlil edərkən «falloqosentrizm» konsepsiyasını tədqiq etmişlər.

Fəlsəfi-məntiqi düzülüşün özü ierarxiv dualizmə əsaslanır, dünya iki əks, qeyri bərabər əhəmiyyətli və çəkiyə malik simada, daimi konflikt münasibətdə olan ruh/materiya, aktivlik/passivlik, mədəniyyət/təbiət; təfəkkür/hiss; şüur/ehtiras, kişi/qadın qismində verilir.Bütün bu qarşıdurma bilavasitə gender fərqi mədəniyyətinə daxil edilmişdir, burada «kişi»yə aid olan xüsusiyyətlər pozitiv kateqoriyalar, qadına aid olanlar isə neqativ kateqoriyalar hesab edilmişdir.

Feminist fəlsəfə müasir poststrukturalist cərəyanlardan biri kimi müasir fəlsəfədə əsas metodik dönüş nümayiş etdirir. Feminizmin fəlsəfi metodologiyasının əsas cəhəti odur ki, «qadın» və «feminin» fenomeninin analizi feminist fəlsəfəsi mədəniyyətində o tezisi əsas tutur ki, müasir cəmiyyət məntiq və şüur idealından əlavə həssaslıq və maddi aləmin təcrübəsinə də söykənməlidir. Bu müstəqil özünəməxsus qadın mədəniyyət sahəsi, üç baxış əsasında body-power-pleasure (bədən-hökm-zövq) feminist diskursunu yaradır .

Qadın və gender tarixi. 1960-70-ci illərdə sosial tarixin köhnə milli məktəbindən metodiki və ideoloji münasibətləri ilə fərqlənən «yeni sosial tarixi» yenidən «qadın mövzu»sunu fərqli şəkildə gündəmə gətirdi. Xaricdə 1960 və 1970-ci illərin əvvəllərində humanitar və digər ictimai elmlər qadını ailə və ictimai sferada, hüquq və təhsil sistemində, siyasi elmlərdə, ədəbiyyat və incəsənətdə öyrənməyə, çoxsaylı, cavan Qərbi Avropa və Şimali Amerika tarixçiləri qadın tarixi ilə məşğul olmağa başladılar. Onlar hesab edirdilər ki, keçmişin öyrənilməsi, müasirliyin təhlili hər iki cinsi nəzərə alan informasiyaya əsaslanmalıdır. Ən əvvəl «seksual-determinal» tədqiqatları, çoxəsirlik patriarxat tarixinə yazmaq lazımdır, ədalət bərpa olunmalıdır, xüsusilə də «yaddan çıxmış» və ya «susdurulmuş» qadın tarixinə bunları daxil etmək lazımdır, çünki onların payına skeptizm düşmüşdür və hətta ənənəvi tarixçilər tərəfindən əks cinslərin fərqli statusu nəzərə alınmamışdır. Son 2-3 onillik boyu qadın tarixi bum illərini yaşadı, tam olaraq «qadın tarixi» şərti bir neçə istiqamətə bölündü. Bu istiqamətlər fərqi tədqiqatların formulirovkasında aydın görünür.

Birində, ən ilk formalaşan istiqamətdə «qadının tarixi mövcudat kimi dirçəlişi» «yaddan çıxmış» və ya «kişi tarixində» «üstündən xətt çəkilmiş» qisimdə interpretasiya edilir. Keçmiş nəsl qadınlarının qadın tədqiqatçıları tərəfindən dünyaya çıxışı «her story»-ni (qadın tarixi) yaratmağa yardım etdi.

1970-ci illərin II yarısında patriarxal strukturlu sinifli cəmiyyət, hökmran-tabeçilik, kişi-qadın münasibətində tarixin öyrənilməsi məsələsini ön plana çəkdi. Bu cərəyan «qadın tarixini» bəşəriyyət tarixinə bağlamağı öz qarşısına qoydu.

1980-cı illərdə üçüncü cərəyan gender (sosiomədəni cins) qadın tarixini öyrənmək üçün əsas mühüm kateqoriya olur. Gender tarixçilərinin tədqiqatının mərkəzi predmeti artıq qadın tarixi deyil, gender münasibətləri tarixidir, yəni bu elə bir kişi-qadın arasında olan münasibətlərdir ki, gələcək sosial təşkilatın ən mühüm aspektlərindən biridir, onun sistemli xarakteristikasını xüsusi şəkildə ifadə edir və fərdlərarası münasibəti struktura salır.

Gender tarixinin yeniləşdirilmiş variantının nəzəri, metodik vəziyyəti Amerika tarixçisi Con Skottun «Gender» məqaləsində xüsusi şəkildə ifadə olunmuşdur. Bütün bu modellərdən effektiv modelə inteqrasiya olunma prosesi praktik olaraq, konkret tarixi tədqiqata keçməsi uzun bir yoldur.

Siyasi ictimai elmlər. Politoloqlar qadınların kütləvi hərəkatı artmamışdan yəni feminist dövrdən əvvəl qadın nümayəndələrinin siyasət elminin mərkəzi pozisiyasına çıxma probleminə az diqqət yetirirdilər. Feminist hərəkatdan daha çox demokratik ideyaların elmi siyasi nəzəriyyəyə birləşdirilməsi məsələsi qadınların siyasi elmə gəlməsini sürətləndirdi. Feminist hərəkatın artması qadın maraqlarının təmsili ilə əlaqədar məsələlərin qoyuluşunun vacibliyini diqqətə çatdırdı.

Son onilliklər ərzində tədqiqatçılar qadının siyasətdə iştirakı problemini bununla əlaqədar siyasətin traktovkasını geniş müzakirə edirlər. Ənənəvi politologiyada belə bir tendensiya var ki, onlar «siyasəti» müəyyən məqsədə yönəldilmiş fəaliyyət kimi təyin edir, qərar qəbul edilən «ictimai sfera» çərçivəsi daxilində tədqiq edirlər. 1970-ci ildə radikal feministlər müzakirəyə başladılar. Pionerlərdən biri, indi klassik adlandırılan Keyt Millet bu barədə öz, «seksual siyasətini» təklif etdi ki, aksenti aktivlikdən «siyasət»in təyin olunmasına qoysunlar. Bununla əlaqədar o bu tezisi belə inkişaf etdirir, cinslərarası münasibət seksual-siyasidir: kişinin qadın üzərindəki hakimliyi elə siyasi hakimlikdir. Bunun sübutu odur ki, əsas mühüm siyasi-hakimiyyət strukturu pozisiyalarında kişilərdir.

Feminist nəzəriyyə təklif edir ki, müasir sosial və mədəni həyatın geniş sferasını bütün fəaliyyətlərdə olduğu kimi «siyasət anlayışına da kifayət qədər geniş baxılmalıdır» - Bunu artıq «ictimai» və «özəl» sferadan çıxartmaq vaxtıdır. Belə paradiqma ilə hər hansı bir qadın hərəkatı, «qadın-kişi münasibəti, onların cəmiyyətdə rolu» mövzusu elm üçün yenilik ola bilməz. Biz əgər ənənəvi psixoloji və sosial nəzəriyyəni nəzərdən keçirsək əsasən ikisinin üzərində dayanmalı olarıq:

1) qadın kişi arasında fərq yalnız bioloji təbiətlidir (xarakterlidir);

2) kişi və qadın differensiasiyasına diametrik əks prinsiplərdən yanaşılır (O.A.Voronina, f.e.n., Russia)

Freydin nəzəriyyəsi də 20-ci əsr qadınına olan elmi baxışının inkişafına çox böyük təkan oldu. Freydə görə qadının şəxsiyyəti onun kişidən ancaq anatomik fərqli düzülüşü ilə təyin olunmasıdır. «Anatomiya bu taledir» deyən Freydin fikirlərinin üç mümkün istiqaməti var:

1) seksual impulsun yatırılması (susdurulması)dır ki, o da nevroza aparır.

2) kişi nümunəsinin xarakterinə uyğun modifikasiya, yəni kişisayağı yaradıcılığa meyl, güclü sosial maraqlar, aktivlik.

3) normal qadınlıq – bu bütün qadınların paxıllıq predmeti olan ərə getmək və oğul dünyaya gətirməkdir.

Qadın psixikasının normal inkişafının nəticəsi və sağlam qadınlığın təbii komponenti – qadının passivliyi, ədalətlilik prinsiplərinin olmaması, paxıllığa meyl, zəif sosial maraqlar, yaradıcılığa qabil olmamağıdır.

Freyd öz konsepsiyasını orta sinifdən olan xəstələri ilə əldə etdiyi praktikaya əsaslandırırdı. Bu qadınlar həqiqətən də ailə məsələləri İlə əlaqədar psixi stres keçirən qadınlar idi. Bu interpretasiya və tənqid onun psixoanaliz ramkası çərçivəsindən irəli gəlirdi. Bununla əlaqədar feminist Culiet Mitçel yazırdı, «psixoanaliz diaqnozdur, zəmanət deyil».

Struktur funksional analiza (Talkot Parsons) görə «Cəmiyyət həmişə dinamik tarazlığa və stabilliyə can atır». Ona görə ananın övlada olan ilk münasibəti ona gətirir ki, belə bioloji funksiyadan məhkum olan kişi instrumental istiqamətdə ixtisaslaşdırılmalıdır. «Əsil kişi olmağın yeqanə yolu bizim cəmiyyətdə yaxşı işi olmaq və pul qazanmaqdır» «Qadının statusu onun əridir, uşaqları, şəxsiyyəti və təsərrüfatı üçün olan məsuliyyətdir» (T.Parsons).

Enqelsə görə diskriminasiyanın mənbəyi və mövcudluğu onunla izah olunur ki, mülkiyyət kişilərin əlində cəmləşdirilib və bundan çıxış yolu ancaq inqilab və sosializmin qurulmasıdır.

Müasir feministlər onun bu fikrindən çox faydalanırlar. Təəssüf ki, sosial cins ideyası - cəmiyyətin stratifikasiyası məsələsi Enqelsin ailə mənşəli tədqiqatlarında kölgədə qalıb.

Bu gün feministlər kişi-qadın arasında fərq iddiasına sox da cəhd göstərmirlər. Onlar deyirlər ki, özlüyündə bu fakt yəni fərq faktı qabartmaq o qədər əhəmiyyətli deyil, bu fərqin sosial mədəni qiyməti və interpretasiyası əhəmiyyətlidir və güc sisteminin bu fərq üzərində qurulmasıdır.

Qadınların siyasi həyata inteqrasiyası iki elementdən– qadının siyasət dünyasında oynadığı roldan və həmçinin siyasətin qadının həyatında oynadığı roldan irəli gəlir. Bu gün qadınlar üçün siyasi hüquqldar mövcuddur, onlar siyasətdə iştirak edirlər, amma onlar hələ də tam şəkildə siyasi dünyaya inteqrasiya ola bilməyiblər. Seçicilik hüququnun əldə edilməsi əhəmiyyətli olsa da, siyasi həyatda iştirak etmək üçün hələ qadınlara tam şərait yaradılmamışdır. Həmişə elektoratın yarısını təxminən qadınlar təşkil etsələr də, onların parlamentdə təmsili hətta 15%-ə çatmır. Onları dövlət idarəçiliyində, böyük biznesdə çox az görmək olur. YUNİSEF-in verdiyi məlumata görə dünyada müxtəlif sosial məsələlərlə məşğul olan cəmi 7% qadın nazir vəzifəsində çalışır (təhsil, səhiyyə və ailə). Amma siyasi və iqtisadi məsələlər üzrə nazirliklərdə məşğul olan qadınların sayı 3% və ya 4%-dən o yana keçmr.

Təkcə Skandinaviya və Şimali Avropa ölkələrində vəziyyət qadınlar üçün bir az ürəkaçandır. Bu ölkələrdə qadınlar həqiqətən də siyasi dünyaya inteqrasiya olunublar və siyasi strukturlarda təmsil olunurlar. Dövlət və Parlamentdə qadınlar çox saylı təmsil olunmasına görə İsveç, Norveç, Finlandiya, Daniya, Niderland öndə gedirlər. İsveçdə qadın nazirlər 38%, Finlandiyada 36%, Daniya və Norveçdə 29% təşkil edir. Qoyulan müxtəlif kvotaların hesabına, xüsusilə də siyasi partiyaların qoyduqları kvotalara görə 1990-cı illərdən Skandinaviya ölkələrində parlamentlərdəki qadınların sayı 30%-ə çatmışdır. Son illərdə, xüsusilə son üç onillikdə qadınların vəziyyəti bu istiqamətdə o qədər yaxşılaşmışdır ki, siyasətin bütünlükdə sifəti dəyişmişdir. Norveçdə hətta müdafiə naziri qadın təyin edilmişdir. Bu ölkələrdə qadınlar üçün çox yaxşı həyat şəraiti olan cəmiyyət woman-friendly-society yaranmışdır.

Qadının şəxsiyyət kimi realizasiyası yönündə istənilən akt, mədəniyyət prizmasından ənənəvi stereotipləri aşmaqdır. Buradan da bedə nəticəyə gəlmək olur ki, müasir qadın tədqiqatçıların əsəs siyasi formulası –“şəxsiyyətin mahiyyəti siyasətidir”.

Müasir siyasət təyinatının mərkəzində əsas yeri 1980-cı illərdəki konsepsiya “gücün dərk edilməsi” (empowerment) durur. Kişilər razılaşırlar ki, qadın tədqiqatçıların gördüyü güc (power over) təsir etmə və dominantlıq imkanları kimi, qadınlar isə gücü “gücün dərki ondan ötrü ” (empowerment to) şəklindədir. “Empowerment” gücün təsirindən ötrü işlədilir ”səlahiyyət ondan ötrü” kimi qismində, güc kimin üzərində qismindən fərqli istifadə edilir. “Empowerment”şəxsiyyətə elə bir imkanlar verir ki, o özü öz taleyinin ağasıdır, iş yerləində iştirakını və strukturda olmasını genişləndirir, yəni özlərinə dəxli olan məsələlərdə sərbəstdirlər. Bu bizim ənənəvi başa düşdüyümüz güc “başqaları üzərində güc” və ya “dominantlıq” kimi istifadə edilmir, “səlahiyyət” və ya “kompetensiya” kimi anlaşılır. Nəticədə insanlar özləri-özlərini daha effektli idarə edirlər. Beləliklə, qadın tədqiqatçılar hesab edirlər ki, hakimiyyət və tabeçiliyin qarşılıqlı əlaqə sahəsi də qender məsələlərinə aiddir və elə qenderin öyrənilməsi, onu siyasi elmlər sferasına daxil etmişdir. Qadın tədqiqatçıları 1970-ci illərdən qadınların siyasət aləmi ilə olan münasibətinin təhlilində iki zidd konsepsiya “marqinallıq” və “ inteqrasiya ” konsepsiyasından istifadə edirlər. İnteqrasiya konsepsiyası, qadınların siyasətdə iştirakını ən mühüm arqument hesab edir. Qadınların cəmiyyətdə marqinallıq vəziyyəti onların siyasətə böyük qisimdə daxil olmasının qarşısını alır. Bu səbəbdən də Viola Kleynin marqinallıq konsepsiyası böyuk əhəmiyyət kəsb edir. Kleyn marqinallığı, iki müxtəlif dünyada, iki mədəni sistemdə yaşayan insanın eyni vaxtda olan vəziyyəti kimi təyin edir, üstünlük standartı digərinə nisbətdə yuxarı kimi baxılır. Bu mənada qadın-siyasətçilərini iki standartdan mühakimə edirlər, onlar həm siyasət, həm də feminist standartına uyğun gəlməlidirlər. Siyasət təyinatca kişiyə aid olduğu üçün, feminist xüsusiyyətini çıxarıb ona üstünlük verirlər. Hər iki standartı qane etməyə cəhd göstərən qadınlar iki iş görürlər, iki yük altına girirlər. Elə buna görə də siyasi yüksəkliyə az qadın qalxa bilir. Qadınların ölkə rəhbərliyində təmsili az da olsa var, amma baxmayaraq ki, qadınlar partiyanın təşkil olunmasında aktiv iştirak edirlər, onun inkişafında mühüm rol oynayırlar, siyasi partiya rəhbərləriyi səviyyəsində onların təmsili yox dərəcəsindədir. Siyasi partiyalar kişi klubları korporasiyası olaraq qalır, ora qadınlar ancaq köməkçi rol vəzifəsinin icraçısı kimi buraxıla bilərlər. Məsələn, seçki kompaniyası vaxtı hər hansı bir kişinin namizədliyinin təşkilini dəstəkləyən kampaniyanın işində köməkçi kimi fəaliyyət göstərə bilərlər. ABŞ-da qadın-seçki liqası və Respublika Qadınlar Milli Federasiyasını seçkidə kişilər üçün dəstək rolunu oynayan qruplar modeli kimi misal gətirmək olar. Bunun analoqu kimi Böyuk Britaniyada Konservativ Partiyanın Seleksiya Komitəsində qadınların oynadığı rolu da misal göstərmək olar. Burada da qadınlara etibar edirlər, amma ənənəvi olaraq onlara ikinci dərəcəli qiymət verirlər.

Ehtimal edilir ki, qadınların siyasətdə fəaliyyəti sosial müdafiə ənənəsindən o yana getməyəcək. Ailə, analıq və uşaqlıq məsələləri qadının siyasi fəaliyyətinin əsasını təşkil edir.

Feminist nəzəriyyələrdə marqinallıq geniş mənada təkcə qadınların mövcud olduqları kontekstindən deyil, bütün ədalətsizlik, bərabərsizlik və istismardan əziyyət çəkmək kontekstindən nəzərdən keçirilməlidir. Əhalinin böyük əksəriyyətinin mövqeyi siyasi cəhətdən nəzərə alınmalıdır. Əhalinin cəmiyyətdəki marqinallığının əsas əlaməti elit rəhbərliyinin tez-tez müraciət etdiyi zərurət doublethink/doubletalk –dur.

Qadın tədqiqatı feminizmlə qırılmaz tellərlə bağlıdır. 1980 və 90-cı illər proqram və cərəyanların çox geniş spektrli olması ilə xarakterizə edilir. Moskva lüğətlərinin birində feminizmin izahı belə verilir. Feminizm-qadınların azadlıq hərəkatının əsasında durub, cinslərin bərabərliyi nəzəriyyəsidir. Daha ümumiləşmiş şəkildə feminizmə aşağıdakı təyinatı vermək olar: Feminist – o adamdır ki, digər insanlara cinsi əlamətinə görə mənfi münasibətdə deyil və qadınların siyasi, iqtisadi, mənəvi, seksual bərabərliyi istiqamətində fəaliyyət göstərir. Qadının şəxsiyyəti məsələsində, feministlər mədəniyyətdə cinsin inkişaf forması və şəxsiyyətin realizasiyası məsələsini yenidən müzakirəyə qoyurlar. «Əgər Allah qadını kişidən fərqli yaratdısa, cəmiyyət qadını insandan fərqləndirdi» (Sulamif Fayerston).

Aida Quliyeva

Davamlı inkigafın gender strategiyası
Bildiyimiz kimi hər bir zlkədə davamlı iqtisadi inkigafi istehsal funksiyasi ilə izah etmək olar,belə ki,istehsal funksiyası

Y =f(L,L1,C)

kimi mrəyyən olunur və burada

L- land-yəni zlkənin təbii ehtiyatları

L1-labour force - yəni igci qrvvəsi

C- kapitaldır

Zlkədə davamlı iqtisadi inkigafı dedikdə bu rö gzstəricinin ən yaxgı kombinasiyası baga drgrlrr ki, burada igöi qrvvəsi əsas gzstəricilərdəndir. Ggci qrvvəsinin tərkibi, onun məhsuldarlıüı bu grn rörn olduqca aktualdır və brtrn bunlar əmək bazarının keyfiyyətini mrəyyən edir.

Hal hazirda Azərbaycan iqtisadiyyatı rörn qloballagma proseslə-rinin təsiri və yoxsulluüun ləüvi mrhrm problem məsələlərdən biri olaraq qalır. Qloballagma Azərbaycana Birləgmig Millətlər təgkilatının Gnsan inkigafi indeksinin(iii) və eyni zamanda Gender Gnkigafı indeksinin(gii) tətbiq olunmasını reallagdırdı. Hər iki indeks Azərbaycanda paralel olaraq artsa da onlar arasında hələ də fərqlər mzvcuddur. 2005-ci ildə GGG-si 0.774, GGG isə 0.767 olmugdur və bu gzstəriciyə gzrə MDB zlkərindən yalnız Rusiyadan geri qalmıgdır və umimiyyətlə Azərbaycanın Gender inkigafı indeksi Araliq Dənizi zlkələrinin gzstəricilərinə yaxındır.

Azərbaycan və seöilmig zlkələr rörn GGG və GGG (cədvəl 2)

Zlkə GGG GGG GGG reytinqi

Minus GGG

Rusiya 0.775 0.774 1

Zzbəkistan 0.698 0.695 3

Ukrayna 0.742 0.739 3

Tacikistan 0.660 0.656 4

Trrkiyə 0.735 0.726 9

Gran 0.714 0.696 20

Azərbaycan 0.751 0.748 8

Zlkədə mrgahidə olunan gzstəricilər gender inkigafının mzvcud potensialını əks etdirmir və bu da əsasən yoxsulluqla əlaqardır. Son gzstəricilər onu gzstərir ki, son bir neöe il ərzində təhsildə qadınların sayının azlıq təgkil etməsinə baxmayaraq ,onların pegə tədris mrəssisələrinə qəbulu artmıgdır ki, bu da gadınlarin təhsil səviyyəsinin get-gedə agaüi drgməsinə səbəb olacaqdır, brtrn bunlar iqtisadi inkigafın zəruriliyini subut edir.

Təhsildə Gender Bərabərsizliyi (cədvəl 3)

Orta məktəb Pegə tədris Pegə tədris Universitet Universitet

Mrəssisələri mrəssisələri dzvlət zzəl

Dzvlət zzəl

Q k Q k Q k Q k Q k

1995 50.8 49.2 61.0 39.0 78.4 21.6 44.8 55.2 35.6 64.4

1996 49.8 50.2 63.6 36.4 85.6 14.4 44.4 55.6 33.6 66.4

1997 49.1 50.9 64.9 35.1 100 0 43.0 57.0 32.8 67.8

1998 48.9 51.1 65.2 34.9 88.5 11.5 41.4 58.6 31.3 68.7

1999 49.8 51.0 67.4 32.6 96.7 3.3 41.3 58.7 39.0 61.0

2004 48.5 51.5 68.9 31.1 95.2 4.8 42.2 57.8 39.6 60.4
Hazırda orta məktəb mrəllimlərinin 90 faizini qadinlar təgkil etdiyi halda onlarin yalnız 18 faizi rəhbər vəzifələrdə öalıgır. Ali təhsil mrəssisələrdə bu vəziyyət daha da kəskindir. Belə ki universitet rektorlarının yalnız 3 faizini, onların mravinlərinin 5 faizini qadinlar təgkil edirlər.

Qadın məsələləri məgüul olan təgkilatlar bəyan edirler ki nə qədər ki makro-iqtisadı və yerli səviyyəli təgəbbrsləri planlagdırma öəröivəsində gender məsələləri nəzərə alınmayıb, mzvcud olan bərabərsizliyi aradan qaldırmaq mrmkrn olmayacaq. Bagqa szzlə, kredit proqramları və onların verilməsi elə qurulmalıdır ki qadınları cəlb etsin.

XX əsrin 60-cı illəri qərbin bir cox inkigaf etmig zlkələri rörn əmək bazarına qadınların krtləvi öıxıgı kimi yadda qalmıgdır. Brtrn bunlar qadin ve kigilərin sosial rollarının dəyigməzliyi haqda təsəvvurləri ilk dəfə silkələdi və bununla da iqtisadiyyatda gender problemini dahada qabartdı.

Bəs həmin dzvrdə iqtisadi elm əsasən hansı gender problemleri ilə maraqlanirdıı

- Ğvvala əmək bazarında mzvcud olan qeyri bərabərlik. Bu qeyri bərabərlik professional seqreqasiya ilə ifadə olunurdu.

- Bu və ya digər professional qruplarda öalıgan qadinların az maaglı sahələrdə sabit korrelyasiyası nəzərə öarpır ki, bu da qadın əməyinin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməsi idi

- Qadınların professional əməklərinin qiymətləndirilməsi, lakin bununla paralel olan ev əməyinin qiymətləndirilməməsi - en əsasqadin probleminə öevrildi.

- Qadınların məgüulluüunda aöıq diskriminasiyanın mzvcudlugu

- Və ən sonda qadınların əmək bazarına öıxmasının ailə daxili problemlərin inkigafina və boganmaların sayinın artmasına səbəb oldu.

Həmin illərdən baglayaraq Gender problemləri nəzəri metodoloji əsaslara malik oldu və artiq Gender təhsili iqtisadi ədəbiyyatda zz təhlilini tapdı.

Gqtisadi ədəbiyyatda hal-hazirda Gender təhsili problemləri bir neöe istiqamətlərdə aragdırılir

- Neoklassik iqtisadi ədəbiyyatda

- Gnstitutalizm cərəyaninda

- Faydalılıq nəzəriyyəsində

Hər rö nəzəriyyəyə gzrə gender bərabərsizliyi əsas gztrrrlrr,lakin bu bərabərsizliyin həlli yolları hər rö halda mrxtəlif gztrrrlrr.

Bu baxımdan neoklassik K. Errou, institualist Ronald Kouz,və Bekker,faydalılıq nəzəriyyəsinin nrmayəndəsi Delfinin aragdirmaları daha maraqlıdır.

Bekkerə gzrə gender problemlərini insan kapitalının təhlili kontekstinde aparılması daha səmərəlidir, bele ki, insan kapitali zenginləgdikcə (təhsil, professional hazirlıq bə s.) bu, onun yrksək əmək haqqi almasina səbəb olur ve buna gzre de o, ailədə zəhmət tələb eden igləri əvəz eden yeni texnologiyaları almaüa mrvəffəq olur və bununla da qadın əməyini yrngrlləgdirir.

K.Errouya gzrə gender problemminin həlli qadiniin evdəki zəhmətinin bazar qiymətləri hesablanmasi ve igləməyən qadınlara ya ailə bagöısi, ya da dzvlət tərəfindən zdenilməlidir,lakin brtrn bunlar hər geyden əvvel iqtisadiyyatın inkigafindan asılı olacaq,ele ona gzre de tam inamla szylemek olar ki gender problemləri həlli Azərbaycanda iqtisadi inkigafdan asılı olacaq. Bir qayda olaraq zlkələrdə bag verən iqtisadi bzhranlar qadinlarin kigilərlə mrqayisədə daha yrksek faizdə ig yerlərini itirmələrinə səbəb olur, bagqa szzlə iqtisadi bzhranlar vaxtı kigilər qadınları ig yerlərindən sıxıgdırırlar. Burada digər səbəb də bzhranlarda ailədə birinci nzvbədə kigının igləməsi rörn raziliga gələnqadınlar ev iglərini zz zhdələrinə gztrrməsi olacaq. Öunki ailədə qadının daha yrksek karyeraya malik olması öox vaxt ailənin sonda daüılmasına gətirib öıxarır. Lakin iqtisadi bzhran halında yalniz Amerika Birləgmig Itatlarında kigilər qadinları ig yerlerindən sıxıgdıra bilməyiblər, buna da səbəb iqtisadi sahələrdə kigi və qadın əməyinin kifayət qədər dəqiq bzlrnməsidir.

Gqtisadiyyatda Genderlə əlaqədar ikinci probləm məsələ qadın əməyinin həqiqətən kigi əməyinə nisbətən daha az məhsuldar olub olmaması problemidir. Hələ ki brtrn hesablamalar eyni təhsilli, eyni yaglı, bir szzlə eyni insan kapitali yrklr qadın və kiginin eyni gəraitdə əksər iqtisadi sahələrdə eyni səviyyədə məhsuldar olduüunu gzstərir, burada hətta fizioloji fərgler de bir o qədər əhəmiyyət dagımır.

Azərbaycanda Genderin inkigafi Gender təhsilindən sıx asılıdır.

Gender təhsilinin inkigafını texnoloji nəaliyyətlər fakti ilə də baülamaq olar ki, bu da ilk nzvbədə respublikanın qloballagmanın mrsbət faktorlarından bəhrələnməsi, iqtisadi inkigafa nail olması, və son anda yoxsulluüun tam aradan qaldırılmasıdır.

Texnoloji nəaliyyətlərə gzrə zlkələr 2 qrupa bzlrnrr ki, bu da

- Texnoloji nəaliyyətləri yaratmaq baxımından

- Texnoloji nəaliyyatləri tətbiq etmək baxımından

Birinci fakta gorə Azərbaycanin indeksi 0 ra bərabərdir və biz burada drnya zlkələrindən əsasən inkigaf etmig zlkələrdən geridə qalır.Gkinci gzstəriciyə gzrə zlkəmiz 0.379 indeksinə malikdir ki, bu Granin gzstəricisindən coxdur (0.260),Macarıstandan isə azdir (0.464). Brtrn bunlar da zzrnr Gender problemlrində də gzstərir.

Gender zlkəmiz rörn nisbətən yeni sahə olduüu Brtrn bunlar da agaüidakiları nəzərdə saxlamalıdır

- iqtisadi artım və əldə edilən gəlirlər yeni ig yerləriinin yaradilmasına, igsizliyin və cuzi əmək haqqı ilə igləmənin aradan qaldırılmasına xidmət etməlidir

- yoxsulluq və igsizliklə mzbarizəyə yznəldilmig proqram və tədbirlər gender baximindan daha həssas olmalı, qadınlar və kigilər rörn eyni imkanları yaratmalı və qadınların ənənəvi məgüul olduqları sahələrin iqtisadi inkigafını təmin etməlidir

- insan inkigafına və o cumlədən yoxsulluüun aradan qaldırılmasına yznəldilmig qərarların qəbul edilməsində əhalinin igtirakının genigləndirilməsi vacibdir

- əmək bazarında davamlı məgüulluüu təmin etmək rörn ixtisaslı mutəxəssislərin hazirlanması və profil dəyigməsi sisteminin yaradılması

- neft gəlirlərindən gələn gəlirlərin igsiz qadınların iglə təmin edilməsi və gender bərabərsizliyinin yumgaldilması

Brtrn bunlar Gender inkigafina szzsuz mrsbət təsir edəcəkdir, lakin bunlarla yanagı Azərbaycanda gender təhsilinə cox genig imkanlar yaradilmalidir, bu da ilk nzvbədə zzrnr fundamental aragdırmaların təhsil prosesində ifadə olunmasıdır. Burada Azərbaycan qadının rolu, onun iqtisadi inkigafda mzvgeyi, gərar vermə səviyyələrində təmsili və brtrn bu sahələrdə onun təbii evolyusiyası, iqtisadi məhsuldarlıq baximindan səmərililyi həmin aragdirmaların əsas mzvzusu olmalidir.

Murad Bağırzadə