Guliston davlat universiteti ekologiya va geografiya kafedrasi suv havzalarining sanitar holati
Yüklə 2,93 Mb.
|
| YUZA SUV HAVZALARI
Birinchi darajali suv manbalari 28-74-82 raqamli Davlat standarti talabiga javob berishi uchun ular dastlab koagulyatsiyalanib flltrlanishi, so'ngra zararsiz holatga keltirilishi zarur. Ikkinchi darajali suv havzalari suvida fitoplanktonlar borligi aniqlansa, bunday suvlar mikrofiltrdan o‘tkaziladi. Uchinchi darajali suvlarni Davlat standarti darajasiga ko‘tarish uchun oksidlovchi moddalar ishlatiladi, shimdirish va zararsizlantirishning boshqa usullaridan foydalaniladi. Jadval 61-84 raqamli Davlat standarti bo‘yicha suv manbalarining sifat ko‘rsatkichi
SUV OLISH INSHOOTLARI UCHUN JOY TANLASH Har qanday holatda ham suv olinadigan joy quyidagi talablarga javob berishi kerak: sanitariya nuqtai nazaridan ifloslanish xavfining yo'qligi; u yerda doimo suvning yetarli bo‘lishi; suv olinadigan joy himoyalangan bo‘lmog‘i; suv olish joyi oqova suvlar oqib tushadigan hududdan yuqoriroqda bo‘lishi lozim; vodoprovod inshooti qurilayotganda shahar yoki posyolkalarning faqatgina hozirgi chegarasi nazarda tutilmasdan, balki bosh loyihadagi chegarasi ham nazarda tutilmog‘i kerak. Suv olinadigan daryolar unga quyiladigan daryochalardan holi bo‘lsa yana ham yaxshi. Suv olinadigan darybning qirg‘og‘i yuvilib ketmaydigan, 7- rasm. Daryodan suv olish uchun moijallangan vodoprovod sxemasi. I-darvoning suv olinadigan joyi; 2-birinchi ко ‘taradigan nasos stansiya; 3-tindirgich (koagulyatsiya bilan); 4-filtrlar; 5-xlorator; 6-toza suv vig'adigan rezervuar; 7-ikkinchi ko‘taradigan nasos stansiya; 8-suv tashuvchi yo'l; 9-suvga bosim beradigan stayudiya; 10-vodoprovodning taqsimlovchi tarmog'i. uning chuqurligi kamida 2,5 metr bo‘lishi lozim. Shunda trubalarga loy, qum, xas-cho‘plar tiqilib qolmaydi. Suv omborlarida esa suv olish joyi anchagina chuqurroq bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Chunki suvning yuza qavati ko‘pincha ko‘karadi. Ma’lumki, suv omborlarida suv qavatlari doimo o‘zgarib turadi, shuning uchun suv olish uskunalari (trubalar) sharnirlarga o‘rnatilgan bo‘lib, suv olish chuqurligini o‘zgartirib turishga imkon beradi. Agar suv ko‘llardan olinadigan bo‘lsa, suvga iflos oqova suvlar tushmasligiga ishonch hosil bo‘lgandagina olish mumkin. Suv olish yoki suv qabul qilish inshootlari har xil bo'lishi mumkin. Ularning vazifasi kichik suv rezervuarini tashkil qilib undan suvni nasoslar orqali suv tozalash inshootlariga chiqarib berishdir. Hovuzlarda qisman bo‘lsada suv tinadi, osilmalardan holi boiadi, maxsus to'rlarda ushlanib qoladi. Agar suv qabul qilish inshootlari yaxshi jihozlangan bo‘Isa, suvning tozalanishi tugatilgan hisoblanadi. 3-mavzu: Suvning ishlab chiqarishda qo’llanishi. Suv tabiatda sodir bo‘ladigan asosiy jarayonlarda, shuning-dek, inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Sanoatda suv xomashyo va energiya manbayi, so ituvchi yoki isituvchi, eritu chi, ekstragent, xomashyo ma materiallarni tashuvchi vosita sifatida va boshqa qator ehtiyojlar uchun ishlatiladi. Suv resurslari. Sayyoramizda tabiiy suvning umumiy hajmi 1386 mln. km' ni tashkil qiladi. Ko‘rsati1gan hajmning 97,5 dan ko‘prog‘ini dengiz, okean va ko‘1 suvlari tashkil etadi. Dunyo bo‘yicha chuchuk suvga bo‘1gan ehtiyoj yiliga 3900 mlrd. m3 ni tashkil etadi. Shu ko‘rsatkichning taxminan yarmi ishlatilib qaytarilmaydi, qolgan yarmisi esa oqova su larga aylanadi. Tabiiy suv bu hech qanday antropogen ta'sir ishtirokisiz tabiiy jarayonlar natijasida sifat va miqdoriy jihatdan shakllangan suvdir. Suvlar minerallashish darajasiga qarab (g/1 da) chuchuk (tuzlarning umumiy miqdori 1), sho‘rroq (1 ...10), sho‘r ( 10...50) va namakob (+50) ga ajratiladi. O‘z navbatida chuchuk suvlar kam mineral aralashmali (200 mg/1 gacha), o‘rtacha minerallashgan (200—500 mg/I) va yuqori minerallashgan suvlarga bo‘linadi. Tarkibidagi anionlar miqdori bo‘yicha suvlar gidrakarbanatli, sulfatli va xloridli bo‘1adi. Tabiiy suvlarning qattiqligi, ularning tarkibida kalsiy va magniy tuzlar borligi bilan belgilanadi. Su lar tarkibidagi Ca'+, Mg2+ ionlarining konsentratsiyasini mg-ekv/l larda ifodalanadi. Suvning qattiqligi umumiy, karbonat va nokarbonat turlarga ajratiladi Umumiy qattiqlik karbonat va nokarbonat qattiqliklarning yig‘indisidan iborat. Karbonat qattiqlik — suvda kalsiy va magniy bikarbonatlarining mavjudligi bilan bog‘1iq. Karbonatsiz qattiqlik esa kalsiy ma magniy sulfatlari, xloridlari va nitratlari miqdoriga bog‘1iq. O‘zDST 950:2000 bo‘yicha «Ichimlik suvi, gigiyenik talablar va sifatni nazorat qilish» talabiga mu ofiq ichimlik suvining qattiq- ligi 2,5—7 mg-ekv/1 bo‘1ishi kerak. Suvning qattiqligi 4 mg-ekv/1 bo‘lganda ham sum ta'minoti tizimlarida ma santexnika jihozlarida ko‘p miqdorda cho‘kma yig‘iladi. Qattiq sum inson organizmiga, sanoat va maishiy qurilmalarga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun qurilmalar ishdan chiqishining oldini olish maqsadida suv yumshatiladi. Ayrim mamlakatlarda su larning qattiqligi turlicha sinDanadi (1-jadval): 1-jadval
Suvning fizik xossalari: Toza suvning zichligi 15 C va 760 atmosfera bosimida 999 kg/m3 ga tengdir. Suv tarkibidagi aralashmaning konsentratsiya ortishi bilan uning zichligi ham o‘zgarib boradi. Tuzlarining konsentratsiyasi 35 kg/m° bo‘1gan dengiz suvining o‘rtacha zichligi 0"C da 1028 kg/m' ga ega. Tuzlarning miqdori 1 kg/m' ga o‘zgarsa zichlik 0,8 kg/m' ga o‘zgaradi. Harorat ko‘tari1ishi bilan suvning qovushqoqligi q kamayadi (2-jad al). 2-jadval
Suv tarkibidagi tuz miqdOfi OrtiSlii bilan suvning qovushqoqligi ham oshib boradi. Shuningdek, suvning sirt tarangligi w 18 C da 73 mN/m ni tashkil etsa, harorat 100°C bo‘lganda 52,5 mN/m ga tushadi. Harorat 0"C da issiqlik sig‘imi 4180 J (kg-°C) bo‘1sa, 35‘C da eng kam miqdorni ko‘rsatadi. Muzning suyuq holatga o‘tish aqtidagi erish issiqligi 330 kJ/kg, bug‘ hosil qilishdagi issiqlik esa atmos- fera bosimida va harorat l00°C da 2250 kJ/kg ni tashkil qiladi. Suvning elektr xossalari. Suv kuchsiz elektr o‘tkazgich hisob- lanadi. Uning 18‘C da solishtirma elektr o‘tkazuvchan1igi 4,41 10-' 1/Om-sm ga, dielektrik doimiysi esa 80 ga teng. Suvda eriydigan tuzlarning bo‘lishi uning elektr o‘tkazuvchanligini oshiradi. Suv- ning bu xossasi harorat ning o‘zgarishiga bevosita bog‘liq bo‘1adi. Suvning optik xossalari. Suvning tiniqligi va loyqaligi uning tarkibidagi muallaq holatdagi mexanik iflosliklar miqdoriga bog‘1iq. Suvdagi iflos qo‘shimcha1ar miqdori ko‘p bo‘1sa, uning loyqalik darajasi ortadi va tiniqligi kamayadi. Tiniqlik o‘1chanayotgan suvning ichiga kirib boruvchi nur yo‘1ining uzunligi bilar aniqlanadi. Suvdan ultrabinafsha nurlar oson, infraqizil nurlar esa qiyin o‘tadi. Tiniqlik ko‘rsatkichi suvdagi kir aralashmalarning miqdorini aniqlashda sa suvning sifatini baholashda qo‘l1ani1adi. Sanoatda qo‘l1ani1adigan su lar sovituvchi, texnologik va energetik suvlarga bo‘1inadi (l.l-rasm). Sovituvchi surfar. Sur ko‘pincha issiqlik almashinuvchi qurilmalardagi suyuq sa gaz holatidagi mahsulotlarni sovitish uchun ishlatiladi.
Sanoatda suv sarfining 65-80 i sovitish uchun ishlatiladi Yirik kimyoviy korxonalarda so itu chi suvga ehtiyoj yiliga 440 mln. ın' ni tashkil etadi. Texnologîk suv muhit hosil qiluvchi, y'a uvchi va reaksion suvlarga ajratiladi. Muhit hosil qiluvchi suvlar eritish va pulpalar hosil qilish, rudalarni boyitish va qayta ishlash, sanoat mahsulotlari va chiqindilarning gidrotransportida ishlatiladi. Yuvuvchi su lar gaz holatidagi (absorblash), suyuq (ekstraklash) va qattiq mahsulotlarni yuvishda kerak bo‘ladi. Reaksion suvlar reagentlar tarkibida, shuning- dek, azeotrop haydash va shunga o‘xshash jar yonlarda qo‘llaniladi. Texnologik suvlar mahsulot va buyumlar bilan bevosita ta'sir1ashadi. 3-jad alda turli maqsadlarda ishlatiladigan suvlarga qo‘yi1gan talablar keltirilgan. Energetik suvlar bug‘ olish, qurilmalar, binolar va mahsu- lotlarni isitishda ishlatiladi. Texnologik jarayonda ishlatiladigan suvning sifati aylanma suv tizimlaridagi suvning sifatidan yuqori bo‘lishi kerak. Suvning sifati deganda, uning sanoat korxonasida ishlatilishi mumkinligini ta'min1o chi fizik, kîmyoviy, biologik va bakteriologik ko‘rsatkich1ari yig‘indisi tushuniladi. Ba'zan tarkibida tuz miqdori 10-15 g/m3, qattiqligi 0,01 mo1-ekv/m3 dan yuqori bo‘1magan va oksidlanishi 2 g O,/m' ga teng bo‘lgan suv kerak bo‘1adi. 3-jadval Texnologik suv sifatiga qo‘yiladigan talablar
Korxonalarda toza suv martini kamaytirish maqsadida aylanma va yopiq tizimli suv ta’minoti hosil qilinadi. Aylanma suv ta'mi- rıotida oqova suvlarni zaruriy tozalash, ay!anma suvni so itisiı, ishlov berish va takroriy ishlatish ko‘zda tutiladi. Aylanma suv ta'minotini qo‘11ash tabiiy suv sarfıni 10+15 marta qisqartiradi. Aylanma suv karbonat qattiqlik, pH, muallaq zarrachalar na biogen elementlar, KBKE (kislorodga bo'1gan kimyo iy ehtiyoj) ko‘rsatkich1arining ma'1um miqdorlariga mos kelishi kerak. Aylanma suv asosan, issiqlik-almashtiruvchi qurilmalarda ortiqcha issiqlikni chiqarib yuborish uchun ishlatiladi. U ko‘p marotaba 40+5‘C gacha isitiladi va purkovchi havzalarda sovitiladi. Uning anchagina qismi purkash va bug‘lanish natijasida yo‘qo1adi. Issiqlik-almashtiruvchi qurilmalarining buzilishi va nosozligi tufayli u ma'lum me'yorda ifloslanadi. Yüklə 2,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||