Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

OSMANLI BANKASI

Osmanlı Devleti'nin son döneminde devlet bankası işlevini üstlenen banka.

Tanzimat döneminde Bank-ı Dersaadet' in kapanmasından sonra Osmanlı Devleti'nin Avrupa ile ticari ilişkilerini geliştirmek amacıyla birçok banka kurma girişiminde bulunuldu (bak. bankacılık). İngiliz ticari çevrelerinin önerdiği Bank-ı Osma-ni (Osmanlı Bankası) 1856'da İstanbul'da kuruldu. 1863'te devlet bankası konumuna getirilen ve Bank-ı Osmani-i Şahane adını alan bankaya Fransız sermayesi de ortak oldu.

Osmanlı Bankası'mn imtiyaznamesinde "Devlet-i aliyye memâlik-i şahanede bir devlet bankası ihdas etmek imtiyazını mü-essisîn-i mumaileyhime ita eder" deniyor ve bankanın padişahın himayesi altında kurulduğu belirtiliyordu. Osmanlı topraklarında banknot ihraç ayrıcalığı bu bankaya verilmişti.

Osmanlı Bankası devletin "hazine sar-

raflığı" görevini de üstlenmişti. Devlet hazinesinin tüm gelirleri banka şubeleri aracılığıyla toplanacak, Maliye Nezareti'nce üzerine çekilen her türlü havale banka kasalarından ödenecekti. Yıpranmış paraların tedavülden çekilmesi, iç ve dış borçların anapara ve faizlerinin ödenmesi bankanın görevleri arasındaydı. Banka bu tür hizmetler karşılığında yüzde l komisyon alacaktı. Bu arada, Osmanlı Bankası Babıâli'ye, gelirlerine mahsuben, yıllık yüzde 6 faizli ve en çok 500.000 İngiliz Lirası tutarında kredi açmayı ve muayyen gelir üzerine 60 ya da 90 gün vadeli hazine bonosu kabul etmeyi taahhüt ediyordu.

1875'te, imtiyaz süresi uzatılırken bankanın yetkileri genişletilmiş ve idare meclisi direktör ya da üyelerinden birinin banka temsilcisi olarak bütçe komisyonuna girmesi ve ileride akdedilecek borçlarda Osmanlı Bankası'mn rüçhan hakkı olması kabul edilmişti. Bu ayrıcalıklara karşılık banka, bu kez, hükümete 2.700.000 İngiliz Lirası'na kadar yüzde 8 faizli avans vermeyi kabul ediyordu. Aynı yıl Avustur-ya-Osmanlı Bankası, Osmanlı Bankası'yla birleşmiş, Avusturya sermayesi, İngiliz ve Fransız sermayelerinin yanısıra, devlet bankasında pay sahibi olmuştu.

Önce ticaret bankası olarak kurulan, kısa sürede devlet bankasına dönüşen Osmanlı Bankası geniş yetkilerle donatılmıştı. Nitekim 1875 sözleşmesi, hissedarlar genel kuruluna sunulurken, bankaya tanınan ayrıcalıkların dünyada benzeri olmadığı övgüyle belirtilmişti.

Osmanlı Bankası kurulduğu günden itibaren Osmanlı mali ve iktisadi yaşamına etkin bir biçimde katılmıştı. Babıâli'nin borçlan arasında Osmanlı Bankası'mn katkıda bulunduğu borç hemen hemen yok gibiydi. Dayandığı sendikaların mali gücü sayesinde Osmanlı topraklarındaki mali ve iktisadi girişimlerde ön planda yer almıştı.

Düyun-ı Umumiye'nin ilk şekli olan Varidât-ı Sitte İdaresi (1879-1880) Osmanlı Bankası'mn önderliğinde kurulmuştu. Düyun-ı Umumiye'nin kendisi, varlığını kısmen Osmanlı Bankası'na borçluydu. Osmanlı topraklarında demiryolu yapımı için uygulanan "kilometre garantisi" teminat usulünü 1888'de Osmanlı Bankası bulmuştu. Banka birçok demiryolu şirketine mali katkıda bulundu. 1883'te faaliyete geçen Tütün Rejisi'nin kurucularından biri oldu. Ayrıca Tönbeki Şirketi ve Ereğli Kömür Madeni Şirketi'nin işletilmesine de katılmıştı. Birçok altyapı yatırımıyla da ilgilendi.

Görüldüğü gibi, devlet bankası niteliği taşıyan Osmanlı Bankası, Düyun-ı Umumiye ile birlikte, Osmanlı maliye ve ekonomisini güdümleyen temel kuruluştu.

Osmanlı Bankası 1890'lı yıllarda biri mali, diğeri siyasi iki bunalım yaşadı. 1895 mali krizi bankayı iflasın eşiğine getirmişti. Çıkarılan söylentiler sonucu şaşkına dönen halk İstanbul'da banka veznelerine hücum etti. Paris ve Londra'dan önemli miktarda altın gönderilmesi ve başlıca büyük hissedarların kolaylık göstermeleri sonucu banka krizi atlatabildi. Siyasi kriz ise