Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

RÜŞTİYELER

"Rüşdiye", "mekteb-i rüşdi", "mekâtib-i rüş-diye", "rüşdiye mektebi", "mülkiye rüşdi-yeleri" de denmiştir.

Türkiye'de ve bütün İslam dünyasında ilk örnekleri 1839'da İstanbul'da açılan ip-tidailer(->) üstü, programında dindışı derslerin de yer aldığı sivil okullar. Lisan-ı Os-mani adı altında Türkçe eğitimi, yerde değil sırada oturarak öğretim, bireysel metot yerine gruplara ders verilmesi de ilk kez İstanbul rüştiyelerinde uygulanmıştır.

II. Mahmud (hd 1808-1839), saltanatının sonuna doğru halkın eğitilmesi için birtakım yenilikler öngördü ve bu konuda ilgililerden layihalar istedi. Sıbyan mekteplerinin^) geliştirilmesi ve bu temel eğitim basamağının üstüne yeni sınıflar eklenmesi 1838'de benimsendi. Padişaha götürülen öneride, yeni bir program uygulanacak sıbyan mekteplerine "sınıf-ı evvel", bunun ileri sınıflarına da "sınıf-ı sani" denilmesi teklif edilmişken, II. Mahmud bu adlandırmayı uygun görmeyerek "iptidai" ve "rüşdi" dedi. İmamzade Esad Efendi, 5 Şubat 1839'da Mekâtib-i Rüşdiye nazırı atanarak yeni okulların açılması ile görevlendirildi. Hazırladığı layiha da rüştiye ve iptidaiye talimatnamesi olarak kabul edildi. 1839'da yayımlanan bir fermanla da Sultan Ahmed Camii Hünkâr Kasrı'nda, halkın kısaca Mekteb-i İrfan dediği Mekteb-i Maarif-i Adliye(->), Süleyma-niye Külliyesi'ndeki Taş Mektep'te de Mekteb-i Ülûm-ı Edebiye(-») adlı ilk iki rüştiye açıldı. Mekteb-i Maarif-i Adliye'de ilk derslik düzenine geçilirken öğretim yapılacak bölümlere Yeşil Oda, Sarı Oda, Mavi Oda adları verildi. Süleymaniye Taş Mektebi'nde ise tek kubbeli büyük salonun üç köşesi birer "oda" (derslik) kabul edilerek sıralar buna göre yerleştirildi. İlk rüştiye programı, "Emsile'den başlanarak sarftan Bina, Maksut ve İzzî, nahivden AvamiP'in, uygulama olarak da Sübha-i Sıbyan ile Tuhfe-i Vehbî risalelerinin okutulmasını, ileri sınıflarda ise Nuhbe ve Bir-givî risalelerini kapsayacak şekilde düzenlendi. Bu medrese dersleri dışında sarf-ı Osmani (Türkçe), inşa, hat, lügat, ahlak desleri kondu. Her iki rüştiyenin de iptidai kısmı vardı ve bunlara "mülazim sınıfları" deniyordu. Sınıflardan geçişte ve rüştiyeden mezuniyette, resmi heyetlerin önünde imtihan yapılması koşulu getirildi. İlk rüştiyelere, İstanbul'un kamu görevlisi, varlık-

lı ailelerinin çocukları alındı. 184l'de bu kurumlardan mezun olanlar için özel bir tören düzenlendi ve bu törene Sultan Ab-dülmecid de katıldı.

1846'da Meclis-i Maarif-i Muvakkat'ın bir kararı ile İstanbul rüştiyelerinin, üç aşamalı olması öngörülen medrese dışı yeni öğretim sisteminin "orta aşaması" olması, iptidai ve rüşdi öğretiminden geçenlerin devam edebilecekleri bir de "darülfünun" açılması ilke olarak benimsendi. Bu belirleme ile rüştiye mezunlarının "liyakat ve istidat" sınavlarını kazanmak koşulu ile Harbiye, Tıbbiye, Mühendishane gibi yüksekokullara girebilmeleri olanağı doğdu.

Türkiye'de, Milli Eğitim Bakanlığı'nın çekirdeğini oluşturan Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti de 8 Kasım 1846'da Mekâtib-i Umumiye Nezareti adı verilerek daha geniş kapsamda örgütlendi. 1847'de bu göreve atanan Kemal Efendi (Paşa), İstanbul'da yeni rüştiyeler açılabilmesinin öğretmen yetiştirilmesine bağlı olduğu görüşünden hareketle 16 Mart 1848'de Darül-muallimin'in(->) açılmasını sağladı. Bu yıllarda üçüncü rüştiye olarakDavutpaşa Taş Mektebi açıldığı gibi, kentin başka semtlerinde de 4 rüştiye daha hizmete girdi. 15 Temmuz 1848'de İstanbul rüştiyelerinin öğrencileri Babıâli'ye götürülerek Sultan Abdülmecid'in huzurunda, kendilerine yöneltilen dinsel ve dünyasal soruları cevaplandırdılar. Bunlara ödüller dağıtıldı.

İstanbul'da rüştiye öğretimine mahsus ilk okul binasını, Abdülmecid'in annesi Bezmiâlem Valide Sultan(-«) Cağaloğ-lu'nda yaptırdı ve bu yeni okula Darü'l-Maarif/Valide Mektebi(->) adı verildi. Okul, 21 Mart 1850'de padişahın da katıldığı görkemli bir törenle açıldı ve kapısına "Eyledi rüşdiyyeye âli nişan bu mektebi" yazılı bir levha asıldı. 1852'de İstanbul'daki rüştiyelerin sayısı 10'a çıktı. 1853'te ise

Osmanlı İmparatorluğu'nun başlıca büyük kentlerinde de birer rüştiye açılması kararlaştırıldı. 1858 sonunda, Sultanahmet'teki Çevri Kalfa Mektebi'nin "inas" (kız) rüştiyesine dönüştürülmesi gündeme geldi. Bu karar, bütün İslam dünyası açısından, kızlara, ilk kez "sıbyan" üstü öğrenim hakkı tanınması nedeniyle çok önemlidir. Ancak Sultanahmet İnas Rüştiyesi, öğrenci ve öğretmen bulamamak yüzünden ilk mezunlarını ancak 1870'lerde verebilmiş bu ve benzeri okullara "muallime" (kadın öğretmen) yetiştirilmesi amacıyla da 26 Nisan 1870'te İstanbul'da Darülmuallimat(->) açılmıştır.

Yine Türkiye'de ilk kez bir öğretim programı da İstanbul rüştiyeleri için 9 Ekim 1858'de "Tertibat-ı Dersiye li-Mekâ-tib-i Rüşdiye" başlığı altında hazırlanıp yürürlüğe konuldu. Rüştiyeler, 1869'da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi çıkıncaya kadar bu program ile ve 1860 tarihli "Mekâtib-i Rüşdiye muallimlerinin harekât-ı lâ-zimelerini mübeyyin talimatname" (yönetim ve disiplin yönetmeliği) uyarınca faaliyetlerini sürdürdü. İptidai sınıflarıyla birlikte 6 yıllık olan asıl rüştiyelerden farklı olarak Sütlüce'de de "nısıf rüşdiye" denen köy tipi, 2 yıl iptidai, 2 yıl rüşdi sınıflı yeni bir okul daha açıldı.

1871'e ait sayılara göre "Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse"de(-») Maarif Nezareti'nin yönetim ve denetimi altında 14 zükûr (erkek), 8 inas (kız) rüştiyesi vardı. Erkek rüştiyelerinde toplam 1.421 şakirdan (öğrenci), kız rüştiyelerinde de toplam 270 öğrenci okumaktaydı. O yıl temmuz ayında Meclis-i Maarif-i Kebir'in huzurunda, dönemin devlet erkânı da hazırken iftihar ve mezuniyet imtihanı törenleri düzenlendi. 56l erkek, 68 kız öğrenciye "mükâfat-ı u'lâ", "mükâfat-ı saniye", "zikr-i cemil" belgeleri verildiği gibi, 85 erkek de mezun olarak "şehadetname" (diploma) aldılar. Fa-