Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

RÜŞTİYELER

378

379

SAATÇİLİK

,

't

t>

•-

Jl -*

kat, kız rüştiyeleri o yıl da mezun vermedi. 1872'de ise istanbul'daki erkek rüştiyelerinin sayısı 17'ye, toplam mevcutları 1.930'a, mezun sayısı 166'ya çıkarken kız rüştiyelerinin toplam öğrenci mevcudu 224'e düşmüş bulunuyordu. Ancak o yıl Sultanahmet Rüştiyesi'nden 6 kız şehadet-name aldı. 1873-1874 ders yılında erkek rüştiyelerinde kıraat ve kitabet, Arabî, Fârisî, tarih, coğrafya, hesap, usul-i defteri, mukaddemat-ı hendese, resim; iptidai ile birlikte 4 yıl olan inas rüştiyelerinde ise 1-3. sınıflarda Arabî, Fârisî, hesap, coğrafya, sülüs, rık'a, kıraat-ı Türki ve imla, nakış, 4. sınıfta da farklı olarak ta'dat ve terkim, ahlak, ilm-i hal dersleri vardı. O yıl, Sultanahmet, Altay, Beşiktaş, Üsküdar kız rüştiyelerinden 58 kız mezun oldu. Bu okullarda kadın öğretmen görevlendirilmesi de o yıl gerçekleşti ve Darülmualli-mat'tan mezun olan gencecik öğretmenlerden Fahriye, Münire, Fatma Nigâr, Zehra, Hatice hanımlar, "birinci muallime", "ikinci muallime" unvanları ile kız rüştiyelerine atandılar. 1873'te, istanbul'daki 19 erkek rüştiyesi ise Mahrec-i Aklâm, Darülmaarif, Mahmudiye, Beyazıt, Kapudanpaşa, Şehzade, Zeyrek, Fatih, Davutpaşa, Odabaşı, Eyüp, Sütlüce, Galata, Feyziye, Beşiktaş, Mirgûn, Beylerbeyi, Üsküdar ve At-lamataşı mektepleriydi. 1875'te ise İstanbul'da ve diğer ordu merkezlerinde ilk bağımsız askeri rüştiyeler açıldı (bak. askeri okullar). Yine, çoğu meslek okulunun tahsil düzeyi rüştiyeye eşitlenirken yükseköğrenim veren kurumlara da rüştiye sınıfları eklendi.

1876'da İstanbul'daki erkek rüştiyeleri

Fatih

Rüştiyesi'nin tarihi binası. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 4. Sene, ist., 1901

ve her birinin mevcudu şöyleydi: Mahrec-i Aklâm 44, Beşiktaş 135, Mahmudiye 103, Kapudanpaşa (Takvimhane) 107, Mirgûn 88, Galata 152, Şehzade 85, Fatih 195, Sütlüce 44, Üsküdar Cedid Valide 96, Beylerbeyi 61, Kanlıca 27, Tophanelioğlu 13, Feyziye 130, Beyazıt Merkez 142, Zeyrek 96, Davutpaşa 124, Eyüp 62, Üsküdar Atik Valide 148, Odabaşı (Çapa) 38, Sultanselim 38. 21 rüştiyede toplam 2.240 öğrenci okumaktaydı. O yıl, sayıları 9 olan kız rüştiyelerinde ise Sultanahmet 34, Şehzade 32, Yusufpaşa 50, Altay 37, Atpazarı 19, Üsküdar 28, Gülfem Hatun 15, İbrahimpaşa 10, Eyüp 18 olmak üzere 243 öğrenci bulunuyordu.

II Abdülhamid döneminde (1876-1909) İstanbul rüştiyelerinin programları ve öğretim süreleri birkaç kez yenilenip değiştirildi. 1892'de rüştiyeler iptidai üstü 3 yıl oldu ve "Dersaadet Mekâtib-i Rüşdiyyesini İdare-i Dahiliyesine Mahsus Talimatname" yayımlandı. Maarif salnamelerine göre 20. yy'ın başında bazı rüştiyeler kapanmış, yenileri açılmıştı. Toplam öğrenci mevcudu da görece azaldı. Bunun nedeni, 3 yıl rüştiye üstüne 4 yıllık lise öğrenimi veren idadilerin yaygınlaşmasıydı. Buna karşılık, kız rüştiyelerinin mevcutları artmış bulunuyordu. 1903'teki sayılarla Beyazıt Merkez Rüş-tiyesi'nde 613, Mahmudiye'de 513, Unka-panı'nda 222, Fatih'te 694, Davutpaşa'da 491, Ayasofya'da 295, Üsküdar'da 195, Galata'da 70, Beşiktaş'ta 158, Feyziye'de 147, Mirgûn'da 63, Kadıköy'de 130, Bey-lerbeyi'nde 86, Topkapı'da 263, Eğrika-pı'da 277 olmak üzere 15 erkek rüştiyesinde toplam 4.237 öğrenci ve 206 muallim var-

dı. Mirgûn'de 88, Beşiktaş'ta 118, Fındıklı'da 181, Üsküdar'da 112, Sultanahmet'te 310, Eyüp'te 119, Molla Gürani'de 114, Kadıköy'de 100, Fatih'te 316, Küçükmusta-fapaşa'da 161, Kocamustafapaşa'da 115 olmak üzere 11 kız rüştiyesinde toplam 1.640 öğrenci okumakta, 70 öğretmen görevli bulunmaktaydı. O yıl bir kız rüştiyesi de Bakırköy'de açıldı.

İlk rüştiyeler olarak kabul edilen Mekteb-i Maarif-i Adlî ile Mekteb-i Ulûnı-ı Ede-biye'den başka, İstanbul'un yapıları bakımından önemli diğer rüştiyeleri şunlardı: Mahmudiye Rüştiyesi, Aksaray'da Pertevni-yal Valide Sultan(->) tarafından yaptırılan ve adıyla anılan caminin yanındaki vakıf mektep binasındaydı. Bu bina 1911'de yandıktan sonra yerine Pertevniyal Lisesi yapılmıştır. Burada okuyan öğrencilere her yıl vakıf mütevellisi tarafından 120 kuruş elbise bedeli veriliyordu. Kaptanpaşa/Tak-vimhane Rüştiyesi, 1831'de Takvim-i Veka-yi'nin yayın hayatına girdiği hamamdan bozma binada açılmıştı. Buraya daha sonra İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi yapılmıştır. Davutpaşa Rüştiyesi, eski bir taş mektepti ve tek kubbeliydi. 1894'te depremde yıkıldıktan sonra yerine yeni bir rüştiye binası yapıldı. Bu rüştiye, yeni binasına kavuştuktan sonra, 1895'te 370 öğrencisi, l müdür, 15 muallim, 4 mubassır ve 2 hademeden oluşan kadrosu, araç gereçleri ile İstanbul'un en seçkin okulları arasına girmiştir. Fevziye Rüştiyesi ise Tophane ile Salıpazarı arasında, İmalat-ı Harbiye Fabrikası'nın önündeki bir binadaydı, istanbul'un eski rüştiyelerinden birçoğu, Cumhuriyet döneminde de ortaokul, ilkokul ve lise olmuştur.

II. Meşrutiyet (1908-1918) yıllarında, yabancı dil ağırlıklı okullar gündeme geldi ve bunlara numune mektepleri(->) denildi. Bunlar arasında Kadıköy, Kasımpaşa, Nişantaşı numune rüştiyeleri de yer aldı. Ancak gerek bu okullarda, gerekse diğer rüştiyelerde, önemli yenilikler gerçekleştirilemedi. Balkan ve I. Dünya savaşlarının getirdiği buhranlar nedeniyle de okul mevcutları giderek düştü, öğretim kadroları dağıldı. 1912'de İstanbul'da Maarif Neza-reti'ne bağlı 87 iptidai ve rüştiye varken 1918'de bu sayı 63'e düşmüş bulunuyordu.

1923'te Birinci Heyet-i İlmiye kararlan doğrultusunda ülke genelinde yeni bir düzenlemeye gidilirken rüştiyeler de kapatıldı ve ortaokullar(-0 açıldı.

Bibi. Mahmud Cevad ibn eş-Şeyh Nâfi, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-Teşkilât ve İcraatı, ist., 1338, s. 20-405; Ergin, Maarif Tarihi, II, 322 vd, III, 736 vd, IV, 18 vd; Salname-i Ne-zaret-iMaarif-i Umumiye, 4. Sene, İst., 1901, s. 150 vd; Nâfi Atuf (Kansu), Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, I. Kitap, İst., 1930, s. 105-110, II. Kitap, İst., 1932, s. 46 vd; F. R. Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 42-44; B. Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1991, s. 91 vd; H. Aytekin, İttihad ve Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara, 1991, s. 46 vd; H. Â. Yücel, Türkiye'de Ona Öğretim, İst., 1938, s. 10 vd; N. Sakaoğlu, Osmanlı Eğitim Tarihi, İst., 1991, s. 66 vd.

NECDET SAKAOĞLU