Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Tanburi Osman Bey

Ş. Aydın, Türk Bestekâr Portreleri, ist., 1990

aynı dönemde yaşayan bir başka bestekâr Osman Bey'le karıştırılmamak için "Büyük" lakabıyla anılmıştır.

Bibi. İnal, Hoş Şada-, Ergun, Antoloji, II; S. Ak-süt, 500 Yılhk Türk Musikisi Antolojisi, İst., 1967; ay, Türk Musikisinin 100 Bestekârı, İst., 1993; M. N. Özalp, Türk Musikisi Tarihi, Ankara, 1989; Öztuna, BTMA, II.

MEHMET GÜNTEKİN

OSMAN DEDE (Nayî)

(yak. 1650, istanbul -1729, İstanbul) Bestekâr, neyzen, musiki bilgini, hattat ve şair.

Vefa'da doğdu. Bazı kaynaklarda Gelibolu'da doğup, küçük yaşta İstanbul'a geldiğinden de söz edilmiştir. Süleymani-ye Darüşşifası serhademesi Hacı İbrahim Efendi'nin oğlu; Galata Mevlevîhanesi şeyhlerinden Abdülbakî Sırrî Dede'nin babası; her üçü de bestekâr ve Yenikapı Mevlevîhanesi şeyhleri olan Ali Nutkî Dede, Abdülbakî Nasır Dede ve Abdürrahim Künhî Dede'nin büyükbabasıdır.

Nefeszade İsmail Efendi'den (ö. 1679) sülüs ve nesih, Gavsî Dede'den talik yazı meşk etti. l672'de, ünlü bir mutasavvıf, şair ve hattat olan Galata Mevlevîhanesi şeyhi Gavsî Ahmed Dede'ye kapılandı. Ney sazını, 3 yıllık çilesi sırasında geliştirdi. Şeyhinin kızıyla evlendi ve l680'de dergâha neyzenbaşı oldu. 18 yıl kaldığı bu makamda, döneminin en büyük ve benzersiz neyzeni olarak ün yaptı. Mevla-na'nın "Hamza" adındaki neyzenine verilen "Kutb-ı Nayî" unvanını aldı. Mevlevîha-nede geçen yıllarında mükemmel derecede Arapça, Farsça, musiki, edebiyat ve tasavvuf öğrendi. Gavsî Dede'nin ölümü üzerine Galata Mevlevîhanesi'ne şeyh olarak tayin edildi. 32 yıl bu görevi yürüttükten sonra öldü. Galata Mevlevîhanesi naziresinde, şeyhinin sağ tarafına gömüldü. İki şeyhin son derece sanatlı mezar taşları ve sandukaları, dergâhların kapatılmasından sonra korunamadı ve bilinmeyen kişilerce tahrip edildi.

Şiirlerinde "Nayî" ve "Osman" mahlasını kullanan Osman Dede, kendi adıyla anılan bir nota sisteminin de mucidiydi. Klasik Türk musikisi repertuvarım oluşturan 30.000'e yakın eser içinde en büyüğü ve en uzunu olan "Miraciye"nin bestekârıdır. Segah makamıyla başlayıp ısfahanla biten bu büyük eserin tamamının icrası birkaç saat sürmektedir. 30 makamsal kısım içinde yüzlerce geçkiyi kapsamakta olan eser, her birine "bahr" adı verilen 5 büyük kısımdan oluşur. Her bahr, güfteleri Mevlana'ya ve Nasuhî'ye ait olan Farsça bir tevşih ile başlar. Bu bahrlar, sırasıyla segah, dügâh, neva, saba ve hüseyni makamlarındadır. Çenber, devr-i kebir, ha-fîf ve darb-ı Türkî usulleri kullanılmıştır. Eser, unutulmaya yüz tuttuğu bir sırada Subhi Ezgi(-»), Ahmed Irsoy ve Hüseyin Saadettin Arel(->) tarafından üzerinde yıllarca çalışılarak bazı eksik yerleri onarılmış ve notaya alınarak kurtarılmıştır. Yine de eksik kalan kısımlarını Ahmet Hatipoğlu metin tamiri yoluyla tamamlamış ve kurduğu bir ekiple eserin icrasını gerçekleştirmiştir. Kubbealtı Akademisi Kültür ve

Sanat Vakfı tarafından iki kaset halinde 1991'de yayımlanarak, Türk musikisi arşivine kazandırılmıştır.

Osman Dede'nin günümüze ulaşabilen 40 kadar eserinin büyük bir bölümü dini niteliklidir. Mevlid gibi bir defa bestelenmiş olan "Miraciye "sinin dışında kalan eserleri 4 ayin, 20 peşrev, 12 saz semaisi, l tevşih ve l yürük semaidir. Rast makamından 4 peşrev ve 3 saz semaisi bestelemiş olması, son derece verimli bir bestekâr olduğunu göstermektedir. Hüseyni makamından bestelediği peşrev, "bütün makamları içeren" anlamında "küll-i külliyât" adını taşımaktadır.

Kendi bulduğu nota sistemi ile yazılan hiçbir eseri ve bu notayla musiki nazariyatını içine alan "Edvâr"ı bugüne ulaşamamıştır. Lale Devri'nde kaleme alınan ve 276 beyitten oluşan Rabt-ı Tâ 'birat-t Musiki (İzmir, 1991) ile Ravzatu'l-İ'cazadh manzum eserleri elimizdedir.

Üsküdar'da, Bülbülderesi Mescidi yakınında bir sokağa, Osman Dede adı verilmiştir.

Bibi. R. F. Kam, "Nayî Osman Dede", Radyo, S. 52 (l Nisan 1946); Ergun, Antoloji, II; Ezgi, Türk Musikisi, I, III, IV; M. N. Özalp, Türk Musikisi Tarihi, Ankara, 1989; Öztuna, BTMA, II; O. Akdoğu, Nayî Osman Dede ve Rabt-ı Tâ-birat-ı Musiki, İzmir, 1991.

MEHMET GÜNTEKİN