Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Uzunluk Ölçü Birimleri: Roma uzunluk ölçüleri bugünkü metrik sistem ölçüleri ile yaklaşık 1,84 cm gelen "digitus"tan türemiş idi. Buna göre l miliare=8 stadium=1.000 passus=5.000 pes=20.000 palmus=80.000 digitus olmaktaydı.

Osmanlılarda ise en yaygın olarak kullanılmış olan "arşın" (arşun) adı ile bilinen uzunluk ölçü bilimi, iki ayrı boyda ve iki ayrı yerde kullanılmıştır.

Elin ortaparmağı ucundan dirseğe kadar olan mesafe olarak kabul edilen ve bugünkü metrik sistemde 68 cm gelen "çarşı arşını", çarşıda kumaş, bez vb malzemeyi ölçmekte kullanılırdı ve 8 "rubu"ya (halk dilinde urbu olarak da söylenir) eşitti.

Çarşıda kullanılan diğer bir uzunluk ölçü birimi ise 65 cm boyunda olan ve değerli ipekli kumaşların halkın gözüne pahalı gelmemesi için icat edildiği söylenen "endaze" idi. Arapça olan "zira" adındaki ölçü birimi de arşın ile aynı anlamday-

di. "Zirai'l-İstanbuliye" adı altında Mısır'da Avrupa malı kumaşların ölçülmesinde de kullanılmıştır.

"Mimar arşını" (zira-ı mimari veya duvarcı arşını) ise bugünkü metrik sistemde 75,8 cm'ye eşit olup 24 "parmak"tan veya 6 "kabza"dan oluşmaktaydı. Mimar arşınının yansına "kadem" veya "ayak" denmekteydi ve 5 kadem l "kulaç"ı meydana getiriyordu.

Eski Roma uzunluk birimlerinden di-gitus'tan türeyen ve İngiliz uzunluk ölçü birimlerinden 4,5 inç boyundaki parmaktan farklı olan Osmanlı "parmak" ölçü birimi işaretparmağı yan yatırıldığında tırnak yanında bulunan kalınlık kadardır.

Osmanlılarda 2,5 parmağa karşılık gelen ve "boğum" adı ile bilinen ölçü birimi ise 1586'dan sonra kullanılmaz oldu. l parmak 12 "hat"a, l hat da 12 "nokta"ya veya 6 "kerte"ye karşılık geliyordu. Hatın diğer ismi ise "iplik" idi. İplik denilen ölçünün yüzde birine "örümcek teli" denmekteydi.

Mimar arşınından 3 parmak daha uzun olduğu bilinen "tersane zirası"nın 24'te birine ise "kane" denmekteydi. 1869'da metreye eşit olarak kabul edilen arşın "yeni arşın" adını aldı. 400 ziraya karşılık geldiği bilinen "ok atımı" adındaki ölçü birimi de az kullanılmakla beraber bazı kayıtlarda mevcuttur.

İngiliz milinden farklı olan ve 4.000 zira-ı mimariye eşit olan "mil" adındaki ölçü birimi ise orta yürüyüşle 20 dakika eden bir mesafenin karşılığıdır.

Açılan bir kolun, bir elin ucundan diğer elin ucuna kadar olan mesafesi ve 2 mimar arşınına eşit olduğu kabul edilen "kulaç" da deniz, kuyu ve benzeri su derinliklerinin ölçümünde itibar edilen bir uzunluk ölçü birimi idi.

Galyalıların geliştirdiği bilinen "liga"ya karşılık gelen ve 5.685 m olduğu kabul edilen "fersah" da eskiden kullanılan bir uzunluk ölçü birimi idi.

Alan Ölçü Birimleri: Arazilerin ölçülmesi amacı ile kurulan ölçü sistemi ise mimar arşınına dayanmakta idi. 1,600 mimar arşını karesine eşit olan "dönüm" bugünkü metrik sistemde 919,3 rtf'ye karşılık gelir. Günümüzde de kullanılan bu ölçü birimi yaklaşık 1,000 rrf'yi simgelemektedir.

400 zira-ı mimari kareye eşit olan "evlek" adındaki alan ölçü biriminin ise bugünkü karşılığı 229.825 m2'ye karşılık gelmektedir. Diğer yandan, l zira-ı mimari kare, 576 parmak kareye ve l parmak kare de 144 hat kareye eşit olmaktaydı.

Hacim Ölçü Birimleri: Roma ve Bizans hacim ölçülerinin esası bugünkü metrik sistemde 145 cm3'e eşit olan "quartarius"a dayanmaktaydı. Buna göre l arnfora=2 ur-na=8 longius=12 sekstarius=8 quartarius olmaktaydı.

Osmanlılarda Ortadoğu'nun büyük kısmında bugün de olduğu gibi, bazı tahıl ve baklagiller tartılmazdı. Pirinç, buğday, un, ceviz, nohut gibi hububatın ölçümünde kullanılan ölçü birimi "kile" (keyl) idi. Kilenin de miktarı genellikle yöreden yöreye değişiyordu.

İstanbul kilesi, tahılın cinsine göre 18-20 okka, yani ortalama 25 kg idi. Pirinç kilesi, buğday kilesinin yarısı kadardı. Kilenin daha küçük birimi "ölçek" (şinik) ve "kutu"ydu. Bir İstanbul kilesi 4 ölçek veya 8 kutudan oluşmaktaydı. Buna göre l kutu hemen hemen 2,5 okkaya eşit sayılırdı, l kutu ise 2 "zarftan oluşmaktaydı. Bugünkü metrik ölçülerde bir İstanbul kilesi 37 dm3'e eşit gelmektedir.

Diğer bir Osmanlı hacim ölçü birimi olan "müd" ise, daha çok zeytin tanelerinin tartısında ve Midilli'de kullanılırdı. "Batman" gibi bu ölçü birimi de her yerde sabit değildi. Kütahya'da bir müd 20, Diyarbakır'da 16, Siverek'te ise 8 İstanbul kilesi idi.

Debi Ölçü Birimleri: Geç Roma, erken Bizans ve Bizans ile Osmanlı dönemleri boyunca her dönemde İstanbul'da su sorununun çözülmesine yönelik çeşitli su yapıları yapılmış ve bu yapıların hidrolik hesaplarında çeşitli debi ölçüm birim ve sistemleri geliştirilmiştir. İstanbul'da Osmanlı öncesi su yapılarınm büyük bir kısmının halen toprak altında kalmış olmaları sebebi ile etüdü henüz tamamlanmamıştır. Osmanlı su yapıları ile ilgili olarak yapılan araştırmalarda fazla suyun savaklana-rak geri döndürülmesine ve su debisinin ölçülmesine yarayan 26 mm çapındaki bir borudan bazı kaynaklara göre 96 mm, bazılarına göre de 94 mm su yükü altında akan suyun debisinin bir lüleye eşit olduğu sonucuna varılmıştır. Buna göre bir lü-lelik debi 36 It/dk olmaktadır. Bir lüle 4 "kamış"a veya 8 "masura"ya eşittir. Bir masura ise 4 "çuvaldız" veya 8 "hilaP'e karşılık gelmektedir.

Bibi. H. inalcık, "Osmanlı Metrolojisine Giriş", Türk Dünyası Araştırmaları, S, 73 (1991); Y. Meriçboyu-S. Atasoy, istanbul Arkeoloji Müzesindeki Büst Şeklindeki Kantar Ağırlıkları, ist., 1983; N. S. Pyle, "Ottoman Okka Weights", Belleten, S. 16i (1977); G. Kürkman, "Osmanlılarda Ölçü ve Tartılar", Türk ve islam Eserleri Müzesi Sergi Katotoğu, ist., 1991; W. Htaz, islam'da Ölçü Sistemleri, ist., 1990; C. C. Carbog-nano, 18. Yüzyılın Sonunda istanbul, ist., 1993; M. S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İst,, 1983; Çeçen, Su Tesisleri, ist., 1984.

MEHMET YENEN

Van Mour'un

betimlemesiyle

bir cenaze

alayı.

Galeri Alfa

Bir paşanın cenaze töreni.

M. And, 16. Yüzyılda istanbul, tst, 1993