Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Ekrem Işın, 1991

si'nin(-0, Halidî örgütlenmesi içinde ayrı bir yeri vardır. Tekke, Eminönü Alemdar' daki Fatma Sultan Camii'ne 1859'da meşihat konulmasıyla kurulmuştur. İlk post-nişini Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevî(->), Mevlâna Hâlid'in halifelerinden Trablus-şam Müftüsü Ahmed Ervâdî'den (ö. 1858) tarikat icazeti olarak kendi adını taşıyan tekkesinin meşihatını üstlenmiştir. II. Ab-dülhamid'den yakın destek gören Gümüşhanevî, Halidîliğin İstanbul'daki diğer Nakşî grupları arasında ön plana çıkarak güçlü bir siyasi zemin üzerinde yaygınlaşmasını sağlamıştır. Gümüşhanevî'nin vefatından sonra sırasıyla Hasan Hilmi Efendi (ö. 1911), İsmail Necati Efendi (ö. 1918), Ziyaeddin Ömer Efendi (ö. 1920) ve Mustafa Feyzi Efendi (ö. 1926) meşihat görevini üstlenmişlerdir. Mustafa Feyzi Efendi'nin yetiştirdiği halifelerinden Abdülaziz Bekkîne (ö. 1952) ve Mehmed Zahid Kot-ku (ö. 1980), Halidîliğin Cumhuriyet döneminde varlığını sürdüren ve İstanbul'un tasavvuf hayatında iz bırakan şeyhleridir. Halidîlik, günümüzde Mehmed Zahid Kot-ku'nun halifesi Esad Coşan tarafından temsil edilmektedir.

Halidîlik, kendi kurduğu tarikat merkezlerinin dışında ayrıca diğer Nakşî tekkelerinde de meşihat makamını denetimi altına almıştır. Bunlardan Üsküdar'daki Alacaminare Tekkesi'nde Mevlâna Hâlid'in halifelerinden Abdülfettah Efendi 1858-1864 arasında postnişinlik yapmıştır. Fatih Çarşamba'daki Murad Molla Tekkesi Şeyhi Ali Talib Efendi de (ö. 1894) tanınmış Halidî halifelerindendir. Ayrıca Fın-dıkzade'deki Kelamî Tekkesi postnişini Mehmed Esad Erbilî (ö. 1931) ile Eyüp Kaşgarî Tekkesi postnişini Abdülhakim Arvasî'yi (ö. 1943), Cumhuriyet döneminde faaliyet gösteren ve adları siyasi olaylara karışan Halidî şeyhleri olarak burada belirtmek gerekir.

Nakşibendî tekkelerinin İstanbul to-pografyasındaki dağılımı, tarikatın gündelik hayattaki örgütlenme şekli ve bu merkezler arasında kurduğu sosyokültürel ilişkiler sistemi hakkında genel bir değerlendirme için yeterli ipuçlarını vermektedir. Tarikatın İstanbul'da yoğunlaştığı üç

bölge suriçi, Eyüp ve Üsküdar'dır. Bu üç bölgenin dışında Beşiktaş ve Kanlıca'da birer tekke kurmuş ve bunlar birer satalit örgütlenme merkezi şeklinde gelişmişlerdir. Suriçi İstanbul'u, Nakşibendîliğin en yoğun biçimde tekke organizasyonunu kurduğu bölgedir. Özellikle Fatih semti bu bölgenin çekirdeğini oluşturur. II. Mehmed döneminden itibaren bir ulema semti görünümü alan Fatih, gerek medrese eğitiminin en yaygın şekilde yapıldığı gerekse bu kurumlarda görev yapan ilmiye sınıfı mensuplarının ikamet ettikleri bir yerleşim bölgesi olması nedeniyle, Nakşibendîliğin hitap ettiği kültür çevresine en uygun toplumsal şartları bünyesinde barındırmaktadır. Nakşîlik, bu elverişli şartlar çerçevesinde İstanbul'daki en kapsamlı tekke organizasyonunu Fatih'te gerçekleştirmiş, bütün suriçine dağılan tekkelerinin yarısı yalnızca Fatih'te faaliyet göstermiştir. Tarikatın şehir hayatındaki ilk büyük merkezi sayılan Emir Buharî Tekkesi bu bölgede kurulmuş ve Akşemseddin Tekkesi ile Tahir Ağa Tekkesi daha sonra tarikat organizasyonundaki yerini almıştır. 1712'de temelleri atılan Tahir Ağa Tekkesi, bütün tarihi boyunca Nakşibendîliğe bağlı kalmış, ayrıca Konyalı Ali Behçet Efendi halifelerinden İbrahim Hayra-nî'nin (ö. 1844), 1843-1844 arasındaki meşihat döneminde Mevlevî meşrep Nakşîliğin İstanbul'daki merkezlerinden birisi olmuştur. Mevlevîlik ile Nakşîliğin kültürel düzlemde ilişki kurduğu ilk tekke, yine Fatih'te 15. yy'ın sonlarında faaliyete geçen Âbid Çelebi Tekkesi'dir. Her iki tarikat arasındaki bu geleneksel ilişki daha sonraki yüzyıllarda da devam etmiş ve Murad Molla Tekkesi postnişini Mehmed Murad Efendi'nin (ö. 1848) Fatih Çarşamba'da 1844'te yaptırdığı Mesnevîhane Tekkesi, bu geleneksel tasavvuf mirasını Nakşibendîlik aracılığıyla devam ettirmiştir. Mevlevî meşrep Nakşîliğin Fatih'te odaklanan kültürel etkinliğinin İstanbul hayatındaki uzantılarını, tarikatın Eyüp ve Üsküdar'daki merkezlerinde de izlemek mümkündür. Eyüp'teki Hatuniye Tekkesi ve Üsküdar'daki Selimiye Tekkesi, Nakşîliğin bu tasavvuf sentezini, tarikatın etkin olduğu